Табиғи және техногенді қауіптіліктер көздері.

Химиялық, мұ най химиялық, мұ най газ ө ндіретін кә сіпорын ө неркә сібіндегі ө ртер мен жарылыстар. Нысанды пайдаланудың техникалық дең гейінің тө мендігі, техникалық процесстермен басқ ару жү йесінің жә не ө ртке қ арсы қ ызметтің жетілмегендігі, қ ұ рал – саймандардың ескіруі салдарынан бұ л сала ө зінің жоғ ары авариялылығ ымен ерекшеленеді. Аталғ ан сала кә сіпорындарындағ ы ө рттер ө те қ ауіпті, ө йткені сыртқ а шық қ ан мұ най жанғ ан кезде мұ найы бар қ оймағ а, компрессорлы қ ондырғ ыларғ а, мұ най қ ұ бырларына от шашады.

Химиялық жә не мұ най химия ө неркә сібіндегі авария себебінің сараптамасы кө рсеткендей, соң ғ ы онжылдық та олардың басым кө пшілігі (95%) кө птеген химиялық заттардың жарылуымен байланысты, оғ ан қ оса, 54% - аппаратура ішінде, ал 46% - ө ндіріс бө лмелері мен сыртқ ы қ ұ рылғ ыларда. Кө п жағ дайда аварияның шығ уы мен атмосферада ө рт жә не жарылыс қ ауіпі бар заттардың жарылысы қ ираулардың, шығ ындардың, одан кейінгі кең кө лемді ө рттердің негізгі себебі болып табылады. Нысанда бар немесе бақ ыланбайтын химиялық реакциялар кезіндегі синтезделетін химиялық заттар авария кезінде ү лкен аумақ та улы кең істік зақ ымдаушы тү зуге қ абілетті.

Ө рт жә не жарылыс қ ауіпі бар кә сіпорындардағ ы ө рттер мен авариялар.

Аса қ ауіпті, алдын ала болжауғ а болмайтын, ауыр зардапты ө рттер мен жарылыстар ө рт жә не жарылыс қ ауіпі бар кә сіпорындарда орын алады. Ө рт жә не жарылыс қ ауіпі бар заттарды сақ тайтын орын мен қ оймаларда тө тенше жағ дайлар жиі орын алады. Ө рт жә не жарылыс қ ауіпі бар заттарды кө п кө лемде сақ тайтын қ андай да бір қ оймалардың зақ ымдануы жаппай ө рттермен қ атар жү ріп, кә сіпорынның ө ндірістік жә не материалдық қ орының 80-90% -ын жоюы мү мкін.

Қ ирау. Ғ имараттардың, қ ұ рылыстардың жә не инженерлік тораптардың қ ирауы бейбіт кезең де тө мендегі себептерге:

· ескіру мен материал қ ұ рылыстарының коррозияғ а ұ шырауына алып келетін табиғ и факторлардың жә не олардың физика – механикалық сипаттамаларының тө мендеу: ә уе кең істігінің, атмосфералық ылғ алдық тың, жер асты суларының, жердің сортандануы мен отыруы, ауаның жағ ымсыз температурасы, жер қ ыртысындағ ы қ аң ғ ыма тоқ тар, бө рененің шіруі жә не т.б. алып келетін биологиялық факторлар ә серіне;

· қ ирауғ а алып келетін: дауылдар, қ ұ йындар, цунамилар, нө серлер, су тасқ ындары, су басулар, жер сілкіністері, опырылмалар, сел тасқ ындары, қ ардың қ ұ лауы жә не т.б. апаттарғ а;

· қ ұ рылыстар мен техникалық жү йелердің ө ндірістік – жобалаудағ ы ақ ауларынына: қ арастыру мен жобалау кезіндегі қ ателіктер, қ ұ рылыс жұ мыстарын жү ргізудің немесе қ ұ рылыс материалдарының жә не конструкциялардың сапасыздығ ына;

· материалдарғ а жә не конструкцияларғ а технологиялық процестердің: қ осымша жү ктемелер, жоғ арғ ы температуралар, дірілдер, тотық тырғ ыштар, булы газдық жә не сұ йық агрессивті орта, минералды майлар мен эмульсиялардың ә серіне;

· қ ұ рылыстардың, техникалық жү йелердің пайдалану ережелерінің бұ зылуы жә не осының салдарынан бензин буының, химиялық заттардың, газдың, дә н элеваторларындағ ы жә не т.б. пайда болатын ө рттер мен жарылыстар салдарына байланысты болады.

Қ ұ рылыстардағ ы ірі қ ираулардың сараптамасы кө рсеткендей аварияның басты себебі – монтаждық – қ ұ рылыс жұ мыстардың тө менгі сапасы. Сондай – ақ металл жә не темірбетон конструкцияларының монтаж ережесінің бұ зылуы, материалдарды басқ а бір материалдармен алмастыру, ғ имаратты (қ ұ рылысты) ірі ақ ауларымен пайдалануғ а беру, беріктік қ орының жетіспеушілігі аварияғ а жиі алып келеді.

Ғ имараттар мен инженерлік қ ұ рылыстардың кенеттен қ ирауы ү лкен материалдық шығ ынғ а алып келеді, кей жағ дайларда адамдардың қ ұ рбан болуымен қ атар жү реді.

Транспорттагы тө тенше жағ дайлар. Транспорттық оқ иғ аларды топтастыру. Қ Р трнспорт жә не коммуникация министірлігі бекіткен Транспорттық оқ игалардың тергеуін сотпен жү ргізу Ережесіне сә йкес ішкі су жолдарындағ ы транспорттық оқ иғ алар авариялар жә не эксплуатациялық оқ иғ аларғ а бө лінеді:

Аварияғ а жататындар:

· нә тижесінде адамдар қ аза тауып немесе ауыр дене жарақ атын алғ ан транспорттық оқ иғ алар;

· толық конструкциялық қ ирау, қ ұ тқ арумен бірге жү ретін кемелердің суғ а батуы;

· бірінші кеме кірген кезден бастап, тап сол аймақ тағ ы жолда немесе шлюзде 72 сағ ат жә не одан аса қ озғ алыстың тоқ тауын алып келген, немесе кеменің гидротехникалық қ ұ рылыстың зақ ымдауы;

· транспорттық оқ иғ а кезіндегі мұ найдың, мұ най ө німдерінің 10 тоннадан астам тө гілуі;

· кеменің баска кемені зақ ымдауы.

Экстуатациялық оқ игаларга жататындар:

туындағ ан салдарына тә уелсіз транспорттық оқ иғ алар, адамдардың ө лімі мен ауыр жарақ аттарынан болмауы, басқ а кемелерге кө мек кө рсету, кү шті зілзала ә рекеттерінің нә тижесінде, мұ зды жағ дайда кемелердің жұ мыстары кезінде.

Транспорттық авария - ө зімен бірге адам ө ліміне, зардап шеккендерге ауыр дене зақ ымдануына соғ атын, транспорттық қ ұ ралдар мен ғ имараттарды зақ ымдауғ а жә не жоюғ а немесе қ оршағ ан табиғ и ортағ а шығ ын ә келетін транспорттық авария.

Қ ауіпті жү к - ө здеріне тә н қ ұ рамына сә йкес, тасымалдау немесе тиеу кезінде адамдардың ө мірі мен денсаулығ ына қ ауіп тудыру, қ оршағ ан табиғ и ортаны, транспорттық ғ имараттарды, қ ұ ралдар мен басқ а да заттарды зақ ымдау жә не қ ұ рту мү мкіндігіне ие қ ауіпті заттар, материал, ө нім мен ө ң діріс қ алдық тары.

Авиацияльқ транспорттагы тө тенше жағ дайлар. Авиациялық транспорттағ ы тө тенше жағ дайлар деп ә уе кемелерінің ішінара немесе толық қ ирау жағ дайын айтады. ТЖ басты себебі «адамдық фактор», авиапарктің, техниканың ескіруі болып табылады.

Авиациялық апат – адамдардың ө лімі мен із – тү ссіз жоғ алуына, зардап шегушілердің дене жарақ атына немесе кеменің жә не ондағ ы тасымалданатын материалды қ ұ ндылық тардың зақ ымдануына алып келетін, ұ шу немесе пайдалану кезіндегі ә уе кемесіндегі қ ауіпті оқ иғ а.

Авиациялық авария деп адам шығ ынынсыз, алайда ә уе кемесінің айтарлық тай зақ ымдануына алып келген авиа оқ иғ аны айтады.

Авиациялық сыну деп ұ шу қ ауіпсіздігін тө мендететін жағ дайды айтады.

Теміржол транспорттпарындағ ы тө тенше жағ дайлар. Теміржол кө лігіндегі ТЖ себептерінің қ атарында алдың ғ ы қ атарда (25%) келе жатқ аны релстен шығ ып кету болып отыр. Теміржолдағ ы апат пен авариялардың 25% - ы поездардың кү тпеген жерден автомобиль жә не жү к транспорттары, велосипедшілермен соқ тығ ысуы салдарынан орын алады. Мұ ндай жағ дай кө біне темір жол ү стінен ө тетін жерлерде болады. Мұ ндай ТЖ – ғ а тә н сипат ретінде транспорттық қ ұ ралдардың темір жол ө тетін жерді кесіп ө ту ережелерін дұ рыс сақ тамауы себеп болады.

Темір жол қ озғ алысын басқ ару жү йесіндегі тә ртіптің бұ зылуы составтың бос емес жолғ а тү суіне жә не соғ ысуына алып келеді. Мұ ның себебі аса кү рделі темір жол авариясы мен апатына алып келетін станция жолдарындағ ы маневрлік жұ мыстар тә ртібінің бұ зылуы болуы мү мкін.

Қ ауіпті жү ктер, ә сіресе Қ Ә УЗ бар қ озғ алыстағ ы составтың соғ ысуы мен шығ ып кетуі жыл санап ө суде. Мұ ндай ТЖ алып келген шығ ын, ә детте ө те жоғ ары болып келеді, ө йткені апат салдарын жоюдан басқ а, қ осымша зақ ымдаушы факторларымен де кү ресуге тура келеді.

Темір жол транспорттарың дағ ы кө птеген ТЖ себебі жарылыстар мен ө рттер болып келеді.

Жол жү ру бағ ытындағ ы жолаушы поездарында орын алатын ө рттер айтарлық тай материалдық шығ ын алып келеді. Аса ү лкен қ ауіпті вагондардағ ы ө рттер тудырады. Мұ ндай ө рттер кө біне қ ызмет кө рсетуші персонал мен жолаушылардың отты абайсыз пайдалануынан туындайды. Ө рттердің 26% жағ дайы электр қ ұ рылғ ыларындағ ы ақ аудан, ал аса ауыр зардаптарғ а алып келетін ө рттер, ө рт қ ауіпсіздігі ережелерін ө рескел бұ зудың салдарынан орын алады. Бұ л жағ дайда ең ү лкен қ ауіп, вагондағ ы жалпы тұ танудың пайда болу немесе жанғ ыш сұ йық тық тың жану, шығ а берістің отпен немесе жанғ ыш заттармен қ оршалуы, сө ндіру қ ұ ралдарының аз нә тижелілігі жә не жолаушылар арасындағ ы ү рей нә тижесінде орын алатын қ уатты тұ тану ошағ ының болуында жатыр.

Темір жол авариялары мен апаттары кейде дауыл, қ арлы жә не қ ұ мды боран, опырылма жә не сырғ ыма, су басу, нө серлі жауын – шашын, жер сілкінісі сияқ ты табиғ ат қ ұ былыстарының салдарынан да орын алады. Олар жолдарды зақ ымдайды, электр желілерін ү зеді, кө пірлер мен бө геттерді қ иратады, кө ру мү мкіндігін тө мендетеді. Осының барлығ ы қ озғ алыс қ ауіпсіздігіне айтарлық тай қ ауіп тө ндіреді.

Поездың апатқ а ұ шырауы – жолаушы немесе жү к поезының басқ а поезбен немесе қ озғ алмалы составпен соғ ысуы, поездағ ы қ озғ алмалы составтың екі аралық та жә не станцияда шығ ып кетуі салдарынан адамдардың қ аза табуы мен жаралануы, локомативтің сынуы немесе вагондардың мү лік тізімінен шығ уына дейін баруы, болмаса сол аумақ тағ ы қ озғ алыстың толық тоқ тауы соғ ысудың немесе қ озғ алмалы составтың шығ ып кету салдарын жоюдың нормативті уақ ытынан асып кетуі.

Темір жол авариясы – бір немесе бірнеше темір жол қ озғ алмалы составының кү рделі жө ндеуден ө туге дейінгі дең гейде зақ ымдалуы мен бір немесе бірнеше адамның қ аза табуы, зардап шеккендерге ә р тү рлі сипатта дене жарақ атын, не болмаса нормативтік уақ ыттан асатын уақ ытта қ озғ алыстың толығ ымен тоқ тап қ алуына алып келген темір жолдағ ы авария.

Автомобиль транспорттарындағ ы тө тенше жағ дайлар. Ә лемде автомобильді жол – кө лік ТЖ салдарынан жыл сайын 300 мың ғ а жуық адам қ аза тауып, 8 млн. адам жарақ ат алады. Автожолдық жарақ ат ә лемдегі халық арасындағ ы ө лім себебінің ү шінші орнын алады.

Жол - кө лік апаты деп (ЖКА) механикалық транспорт қ ұ ралдарының қ озғ аласы кезінде орын алғ ан жә не ө зімен бірге адамдардың қ аза табуы мен дене жарақ атын, транспорт қ ұ ралдарының, ғ имараттардың, жү ктердің зақ ымдануын немесе басқ а да материалдық шығ ын алып келген оқ иғ аны айтамыз. Механикалық транспорт қ ұ ралдарына жататындар: автомобильдер, мотоцикльдер, аспалы қ озғ алтқ ышы бар велосипедтер, трамвайлар, троллейбустар, тракторлар жә не басқ а да ө зі жү ретін механизмдер.

Жол – кө лік апатын бірнеше негізгі тү рге бө леді.

Соқ тыгысу – қ озғ алыстағ ы механикалық транспорт қ ұ ралдары ө зара немесе темір жол составымен соқ тығ ысуы кезіндегі оқ иғ а.

Аударылу – қ озғ алыстағ ы механикалық транспорт қ ұ ралы тұ рақ тылығ ын жоғ алту жә не аударылу кезіндегі оқ иғ а.

Автотрансторттағ ы ТЖ басты себептерінің қ атарына жататындар:

· қ озғ алыс ережесінің бұ зылуы;

· жылдамдық ты жоғ арылату;

· автокө лікті мас кү йінде жү ргізу;

· жолдың нашар жағ дайы, метеожағ дай;

· автокө ліктегі ақ ау.

Ең ү лкен қ ауіпті жолаушылардың қ озғ алыс жылдамдығ ын жоғ арылатуы салдарынан орын алғ ан ЖКА тудырады. Аталғ ан статистика кө рсетуі бойынша 115 км/сағ жылдамдық пен соғ ысу – жү гізушінің 100% қ аза табуына алып келеді.