Глассарий

Пә ннің оқ у-ә дістемелік кешені

«Тіршілік қ ауіпсіздігі негіздері» пә нінен университеттің

барлық мамандығ ына арналғ ан

Оқ у ә дістемелік материалдар

Глассарий

Апат - ө зімен бірге аймақ тық немесе ғ аламдық ауқ ымдағ ы тө тенше жағ дайды, адам қ ұ рбандығ ын алып келетін ірі авария, қ иратушы қ ұ былыс.

Азаматтық қ орғ аныс – басқ ару органдарының мемлекеттік жү йесі, бейбіт жә не соғ ыс уақ ытында халық ты, шаруашылық нысандарын жә не табиғ и жә не техногендік сипаттағ ы ТЖ, қ азіргі заманның зақ ымдау қ ұ ралдарының зақ ымдау (қ ирату) факторларынан елдің аумағ ын қ орғ ау мақ сатымен жү ргізілетін жалпы мемлекеттік шаралар жиынтығ ы.

Аймақ ты тазалау – ТЖ пайда болғ анда жиналғ ан қ ауіпті заттарды іздеу, жинау жә не жою.

Акваланг – су астында дем алуғ а арналғ ан аппарат.

Акья – тау жағ дайларында жү ктерді, зардап шеккендерді тасымалдауғ а арналғ ан шана.

Ақ парат – қ оршағ ан ә лем жә не онда болып жатқ ан ү рдістер туралы мә лімет.

Ангар – ә уе техникаларының тұ рағ ы мен жө нделуіне арналғ ан ғ имарат.

Анемометр – желдің бағ ыты мен биіктігін анық тайтын қ ұ рал.

Антибиотиктер – бактерия, вирустардың ө суін басатын, дә рілік заттар.

Антипиретиктер – қ ызуды тө мендететін дә рілік қ ұ ралдар.

Антисептик – залалсыздандырушы заттар.

Антициклон – тұ рақ ты жоғ арғ ы атмосфералық қ ысым аймағ ы.

Антропогендік ТЖ – адамның ә рекетіне байланысты авария немесе апат.

Аң ызақ - ауаның жоғ арғ ы температурасындағ ы жел.

Альпеншток – ұ зындығ ы 1, 5 м, қ алың дығ ы 3-4 м болатын, берік, ұ шы ө ткір металл, дө ң гелек таяқ.

Альтиметр – тең із ү стіндегі биіктік дең гейін анық тайтын қ ұ рал.

Апат – аумақ тық немесе барынша ауқ ымды тө тенше жағ дайларды алып жү ретін, адам қ ұ рбаны бар ү лкен авария, қ иратушы қ ұ былыс.

Абразия – тең іздердің, ө зендердің, кө лдердің, су қ оймаларының жағ алауларының толқ ындармен соғ ылуы.

Авария – технологиялық ү рдістердің бұ зылуы, механизмдердің, қ ұ ралдар мен ғ имараттардың зақ ымдануы.

Авариялық – қ алпына келтіру жұ мыстары – жоғ арғ ы қ ауіптілікті жә не қ иратудың жеке ошақ тарын жою, коммуналдық жү йелеріндегі зақ ымдалуларды, аварияларды жою бойынша халық тың тіршілігін қ амтамасыз ету ү шін аз болса да жағ дай жасау, сонымен қ атар санитарлық тазалау жә не аймақ ты залалсыздандыру, кезек кү ттірмейтін жұ мыстар.

Авариялық – қ алпына келтіру кұ рылымдары – тіршілікті қ амтамасыз ету нысандарын қ алпына келтіру бойынша шұ ғ ыл жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан қ ұ тқ арушылар тобы.

Авариялы қ – қ ұ тқ ару қ ызметтері (АҚ Қ) – авариялық – қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстарды орындайтын атқ арушы – қ ұ тқ арушыларды, кіші, орта жә не жоғ ары қ ұ рамдағ ы осы жұ мысты басқ арушы – қ ұ тқ арушыларды жә не осы жұ мысты техникалық жағ ынан қ амтамасыз ететін кө мекші қ ызметтерді қ амтитын авариялық – қ ұ тқ ару қ ұ рамаларын қ ұ райтын, қ ызмет міндеттері жағ ынан біртұ тас жү йеге біріктірілген, тө тенше жағ дайлардың алдын алу жә не жою жө ніндегі міндеттерді шешуге арналғ ан басқ ару органдарының, кү штер мен қ ұ ралдардың жиынтығ ы.

Авариял ық – қ ұ тқ ару жұ мыстары - ө рттерді ө шіру мен жою, энергия жә не су кө здерін авариялық ө шіру, іздестіру, адамдарды қ ұ тқ ару, оларғ а кө мек кө рсету жә не кө шіру бойынша бірінші кезекті жұ мыстар.

Авариялық – қ ұ тқ ару кү штері - ТЖ аймағ ында минималды қ ысқ а уақ ыт ішінде қ ұ тқ ару жә не шұ ғ ыл жұ мыстарды жү зеге асыруғ а арналғ ан кү штер.

Авариялық – қ ұ тқ ару қ ұ рамалары - негізінен арнаулы техникамен, жабдық тармен, қ ұ ралдармен, аспаптармен, материалдармен жә не кинологиялық қ ызметімен қ амтамасыз етілген жарақ тандырылғ ан қ ұ тқ арушылар бө лімшелері қ ұ райтын, қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан дербес немесе авариялық – қ ұ тқ ару қ ызметінің қ ұ рамына енетін қ ұ рылым.

Авариялық – қ ұ тқ ару қ ұ ралдары - техникалық, ғ ылыми – техникалық жә не зияткерлік ө нім, оның ішінде байланыс пен басқ арудың мамандандырылғ ан қ ұ ралдары, қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстардың технологиясы жө ніндегі техника, жабдық тар, қ ұ ралдар, мү лік пен материалдар, ә дістемелік, бейне – кино – фотоматериалдар, сондай – ақ электронды есептеу машиналарына арналғ ан бағ дарламалық деректер базасы жә не қ ұ тқ ару жұ мыстары мен шұ ғ ыл жұ мыстарды жү ргізуге арналғ ан ө зге қ ұ ралдар.

Артерия – қ анды жү ректен барлық органдар мен ұ лпаларғ а тарататын қ антамыры.

Аусыл – адамғ а да жұ ғ атын, малдардың жұ қ палы ауруы.

Ауытқ у – нормадан ауытқ у.

Афтершоктар – жер сілкінісінің негізгі дү мпуілінен кейінгі жерасты дү мпуілі.

Ә лсіздік – ағ заның жалпы ә лсіз жағ дайы.

Ә сер – сезімдік елегізу.

Ә уе апаты – ә уе техникасының апаты.

Ә уелетті қ ауіпті нысан – авария болуы мү мкін нысан.

Бағ дар – орнын анық тау.

Бағ ыт-бағ дар – қ оршағ ан заттар мен кө кжиектің жақ тарына қ атысты орынды анық тау.

Байдарка – жің ішке, жең іл қ айық.

Барлау – жергілікті ТЖ аймағ ын алдын ала тексеру.

Барометр – атмосфералық қ ысымды ө лшеуге арналғ ан қ ұ рал.

Баспахана – картада масштабпен сә йкес жергілікті жердің кө рінісі.

Баспаханалық карта – жергілікті жердің толық картасы.

Басқ ару пункті – ТЖ жою кү штері мен қ ұ ралдарын басқ аруғ а арналғ ан кө ліктік қ ұ рал немесе жабдық талғ ан инженерлік ғ имарат.

Батометр – судың берілген терең діктен сынамасын алуғ а арналғ ан қ ұ рал.

Батпақ – тоғ ан тү біндегі жабысқ ақ тұ нба.

Бахилдар – қ ардан, ылғ алдан корғ ау жә не аяқ ты жылылауғ а арналғ ан аяқ киімнің сыртынан киілетін маталы қ ұ ндақ.

Бейімделу – ағ заның ө згеріске бейімделуі.

Бекітпе тіреуіш – ғ имарат бө ліктерінің тұ рақ ты болуына арналғ ан білеу.

Белгі – орнын анық тайтын нә рсе.

Бивак (бивуак) – демалыс немесе тү неуге арналғ ан орын.

Биологиялық қ ауіпсіздік – биологиялық – ә леуметтік ТЖ кө здерін

туғ ызатын қ ауіптен халық тың, шаруашылық нысанының, ө сімдіктердің, қ оршағ ан ортаның қ орғ аныс жағ дайы.

Биіктік – тік бойымен қ ашық тық.

Биіктік ө лшеуіш – биіктікті ө лшеуге арналғ ан қ ұ рал.

Боран – қ арлы дауыл, аяз, қ арлы боран, бұ рқ асын.

Бө гет – су қ оймаларында су дең гейін кө теруге арналғ ан гидродинамикалық ғ имарат.

Бө гетше – су массасын қ оршауғ а арналғ ан гидротехникалық қ ұ рылыс.

Буын – сү йектердің қ озғ алыстағ ы байланысы.

Бұ рқ асын – қ ардың қ атты желмен жер бетімен ө туі, борасын.

Бұ ршақ – мұ зды шар тү ріндегі атмосфералық жауын-шашын.

Бұ лақ – жер тү бінен шығ атын су кө зі.

Газқ ағ ар – газ бен тү тіннен қ орғ айтын қ ұ рал.

Гидрокостюм – су ө ткізбейтін киім.

Гидросфера – жердің су қ абаты.

Дауыл – қ атты қ иратушы жел.

Дабыл – қ ауіп туралы дабыл, мазасыздану, алаң дау.

Дегазация – қ атты ә сер ететін улы заттарды жою немесе бейтараптау.

Дезактивация – радиоактивті заттарды жою.

Дезинсекция – зиянкестерді жою.

Дезинфекция – жұ қ палы аурулардың қ оздырғ ыштарын жою.

Депрессия – тү ң ілу, психологиялық жағ дай.

Дератизация – кеміргіштерді жою.

Дертке шалдығ у – қ андай да бір аурудың таралу дең гейін сипаттайтын кө рсеткіш.

Дефляция – қ ұ м немесе топырақ бө лігінің желмен ү рленуі.

Диагностика – зардап шегушінің, аурудың жағ дайын анық тау.

Дозиметрикалық бақ ылау – радиоактивті сә улелену дозасын анық тау.

Дү лей зілзала – ТЖ пайдаболғ ан зілзала.

Дү лей зілзала - бірден елеулі адамның тіршілігін бұ зып, ү лкен материалдық қ ұ ндылық тарды жояды, сонымен қ атар адамдардың қ аза табуына, жануарлардың ө луіне ә келетін кенеттен пайда болатын табиғ и қ ұ былыс.

Дюльфер – адамның ө з еркімен арқ ан арқ ылы биіктіктен жылдам тү суі.

Ентігу – жиіленген жә не қ иналып тыныс алу.

Естен тану – қ ысқ а мерзімде кенеттен естен тану.

Жайылма – су басу кезінде толғ ан орын.

Жансыздандыру – ауырсынуды басу.

Жобалық ө неркә сіптік авария – бастапқ ы жә не ақ ырғ ы жағ дайы жобамен белгіленген жә не белгіленген шектермен авария салдарының шектеуін қ амтамасыз ететін, қ ауіпсіздік жү йесі қ арастырылғ ан ө неркә сіптік авария.

Жобадан тыс ө неркә сіптік авария - жобалық авария ү шін ескерілмеген бастапқ ы жағ дай тудыратын жә не жобалық авариялармен салыстырғ анда қ ауіпсіздік жү йесінің тоқ тап қ алуымен жә не персоналдың қ ате шешімдерді іске асырумен қ оса жү ретін, ауыр салдарларғ а алып келетін ө неркә сіптік авария.

Жел – ауаның қ озғ алысы.

Жел кестесі – берілген жерде желдің жылдамдығ ы мен бағ ыты.

Жер сілкінісі – жер қ ыртысында немесе мантияның ү стің гі бө лігінде кенеттен болғ ан қ озғ алыс пен жарылыс нә тижесінде пайда болғ ан жә не елеулі ауытқ у тү рінде ү лкен қ ашық тық қ а таралатын жер асты дү мпуі мен жер астының қ озғ алысы.

Жер сілкінісінің кіндігі – жер сілкінісі ошағ ының ү стінде орналасқ ан жер бетінің аймағ ы.

Жер сілкінісінің ішкі кіндігі – жер сілкінісі басталғ ан (пайда болғ ан), жер терең дігіндегі орын.

Жер сілкінісінің ошағ ы – адамдардың, жануарлардың, ө сімдіктердің зақ ымдануы, шаруашылық нысандарының қ ирауы немесе шектен тыс қ аза табулар болғ ан шектелген аймақ.

Залалсыздандыру – аумақ тың, нысанның, судың, ө німдер, жемшө птердің зақ ымдануы мен ластануын шекті рұ ксат нормағ а дейін азайту.

Зақ ымдану аймағ ы – белгілі уақ ыт ішінде адамдарғ а, ауылшаруашылық малдарына жә не ө сімдіктерге қ ауіп келтіретін мө лшерде аумағ ында химиялық заттар таратылғ ан немесе қ ауіпті химиялық жә не биологиялық заттар енгізілген территория немесе аймақ.

Зембіл – адамдарды, ауырлық тарды тасымалдауғ а арналғ ан жабдық.

Зілзала – ТЖ пайда болуына ә кеп соқ қ ан зілзала.

Зілзала аймағ ы – ТЖ зардабын жою ү шін қ осымша жә не шұ ғ ыл кө рсетілетін кө мекті қ ажет ететін ТЖ аймағ ының бө лігі.

Имек темір – сырғ анақ бет бойымен қ озғ алысты жең ілдету ү шін аяқ киімге киілетін, металл жабдық.

Инсульт – ми қ ан айналымының бұ зылуы.

Интоксикация – ағ заның улы заттармен улануы.

Инфаркт – кү ре тамырдың тү йілуі немесе тығ ындалуы кезінде қ ан ағ ысының тоқ тауы.

Инфекция – ағ заның ауру тудыратын микробтармен зақ ымдануы.

Инъекция –дә рілік ерітінділерді енгізу.

Иприт – ірің деумен сипатталатын улағ ыш зат.

Қ азба – пайдалы қ азбаларды ашық тү рде ө ң деу орны.

Қ айнар – су бұ лағ ы басталатын орын, аймақ.

Қ антамыр – ең жің ішке қ ан тамыры.

Қ ар кө шкіні – қ ар массасының тау беткейімен тө мен қ арай жылжуы.

Қ атты ағ ыс – ө зеннің қ атты ағ ысы.

Қ атты ә сер ететін улы заттар (Қ Ә УЗ) – адам ағ засын зақ ымдайтын, улы зат.

Қ ауіпсіздік – адамғ а қ ауіп тө нбей тұ рғ ан жағ дай.

Қ ауіпті табиғ и қ ұ былыс – қ арқ ындылығ ы, кө лемі, жалғ асуы мен кері ә сер ету мү мкіндігі бар табиғ и сипаттағ ы жағ дай.

Қ ауіпті заттың мү мкін шекті ң оспасы — адаммен ү немі қ арым-қ атынас кезіндегі немесе белгілі бір уақ ыт аралығ ында оғ ан ә сер еткендегі адамның денсаулығ ына ә сер етпейтін жә не жағ ымсыз салдары болмайтын аудан бірлігімен немесе салмақ пен ө лшенетін топырақ тағ ы, ауалы немесе сулы ортадағ ы, азық – тү ліктегі, шикізаттардағ ы қ ауіпті заттардың максималды саны.

Қ ашық тық ө лшеуіш – қ ашық тық ты анық тауғ а арналғ ан қ ұ рал.

Қ олқ а – басты қ антамыр артериясы.

Қ опарушы (пиротехник) – жару жұ мыстары бойынша маман.

Қ ұ йын – ауаның, тік немесе кө лбеу ось бойымен айналып қ озғ алатын атмосфералық қ ұ рылуы.

Қ ұ тқ арушы – қ ұ тқ ару жә не шұ ғ ыл жұ мыстарын жү ргізуге арнайы дайындық тан жә не аттестациядан (қ айта аттестацияланғ ан) ө ткен азамат.

Қ ұ тқ ару жилеті – ө зін-ө зі сақ тандырудың жеке қ ұ ралы.

Қ ұ тқ ару жұ мыстары – ТЖ болғ ан аймақ та адамдарды, материалдық жә не мә дени қ ұ ндылық тарды аман алып қ алу бойынша іс-ә рекет, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, ТЖ жою немесе оның қ ауіпті факторларының ә серін мү мкіндігінше аз дең гейге тү сіру.

Қ ырау – суық бетте ылғ ал конденсация ә серімен тү зілген жұ қ а қ арлы қ абат.

Қ ысқ ы жол — қ ар ү стімен жасалғ ан жол.

Қ ышқ ыл – белсенді, қ ауіпті химиялық қ атынас.

Карантин – толық оқ шаулау, инфекциялық ошақ ты тоқ тату жә не жою.

Катаклизм – шұ ғ ыл бет бұ рыс, қ иратушы ө згеріс, апат.

Катамаран – екі корпусы бар кеме.

Керогаз – жылытатын керосинді қ ұ рал.

Климат – белгілі бір аймақ қ а сай метео жағ дай.

Код – шартты белгілер мен дабылдардың жү йесі.

Контейнер – ораусыз жү ктерді тасымалдауғ а арналғ ан ыдыс.

Кө шіп-қ ону – адамдардың, жануарлардың орын ауыстыруы.

Кө шіру – адамдардың ұ йымдастырылғ ан тү рде қ ауіпті аймақ тан шығ ару.

Киіз ү й – киіз жә не баска да жең іл матералдардан тұ ратын конус тә різді жылжымалы ү й.

Кү рке – сырғ ауыл ағ аштан салынғ ан, бұ тақ шалар, сабан жә не шө птермен жабылғ ан қ ұ рылыс.

Лагерь – уақ ытша тұ рақ.

Лаз – ө рмелеуге арналғ ан тар саң ылау.

Мұ зжарғ ыш – тауларда жү ру кезінде қ олданылатын сайман.

Мұ зқ ұ рсау – тоғ андарда судың қ атуы.

Мұ з шоқ ы – мұ з кесегі.

Манометр – қ ысымды ө лшейтін қ ұ рал.

Масштаб – картада (сызбада) шынайы кө лемге сызық тардың ұ зындығ ының қ атынасы.

Метеорология – атмосфераның физикалық жағ дайы туралы ғ ылым.

Меридиан – экватордың тік бұ рышын қ иып ө тетін жә не Жердің полюсі арқ ылы ө тетін, шең бер сызық.

Мертігу – дененің ауыр зақ ымдануы.

Наркоз — жасанды естен тандыру.

Нарт – ұ зын, жің ішке шана.

Невроз – орталық жү йке жү йесінің ауруы.

Оба – жұ қ палы инфекциялық ауру.

Обсервация – кү шейтілген медициналық бақ ылаумен шектелген режим.

Опырылым – бө лінген массаның қ ұ лауы.

Орман кү зеті – орманды кү зетуге арналғ ан арнайы қ ызмет.

Ө зенаралық – екі ө зен арасындағ ы жер.

Ө лім-жітім – індет кезінде жануарлардың жаппай қ ырылуы.

Ө неркә сіптік авария – техникалық жү йеде немесе ө неркә сіптік қ ондырғ ыда орын алғ ан ө неркә сіптік нысандағ ы авария.

Ө неркә сіптік апат - адамдардың қ ұ рбандығ ына алып келген, адамдардың денсаулығ ына нұ қ сан келтірген жә не нысандардың, айтарлық тай мө лшерде материалдық қ ұ ндылық тардың жойылуына, сондай –ақ қ оршағ ан табиғ и ортағ а айтарлық тай шығ ын келтірген ірі ө неркә сіптік апат.

Ө рмелеуші – биікте жұ мыс істейтін адам.

Ө рт – адамдардың, жануарлардың қ аза болуына жә не материалдық қ ұ ндылық тардың жойылуына алып келетін, бақ ылаусыз жану.

Ө рт қ ауіпсіздігі – ө рттің пайда болу мү мкіндігі.

Ө рт сө ндіруші – ө рт кү зетінің (команданың) қ ызметкері.

Ө ткел – тоғ ан, кө л, ө зендердің ұ сақ орындары.

Пал – дала немесе орман ө рті.

Панахана – адамдардың жасырынуына арналғ ан кешенді инженерлік қ орғ аныс ғ имараты.

Пандемия – адамдардың жаппай жұ қ палы ауруы.

Панзоотия – малдардың жаппай жұ қ палы ауруы.

Панфитотия – ө сімдіктер мен зиянкестердің жаппай ауруы.

Пеленг – бақ ылап отырғ ан зат пен компас бағ дар арасындағ ы бұ рыш.

Перископ – паналау орнынан бақ ылауғ а арналғ ан қ ұ рал.

Пирология – орман ө рттері туралы ғ ылым.

Планшет – карта жә не қ ұ жаттарды алып жү руге арналғ ан сө мке.

Пласт – шө гінді қ абаттың тығ ыз тасындылары.

Полигон – сынақ тар жү ргізуге арналғ ан жер учаскесі.

Профилактика – алдын алу шараларының жиынтығ ы.

Пульс – қ ан тамырларында білінетін жү рек қ ағ ысы.

Радиация – бір денеден келіп жатқ ан сә улелену.

Радиоактивті ластану – атмосферда, суда, жерде радиоактивті заттардың болуы.

Радиоактивтілік – белсенді радиосә уле шығ аруы мен атомдық ядроларының ыдырауы.

Радиофобия – радиациялық залалданудан ү рейлену.

Радиациялық авария – аталғ ан нысанды қ алыпты пайдалану жобасымен алдын ала кө рсетілген шекарасынан радиоактивті заттар жә не ионизациялаушы сә улелердің шығ уы мен тө гілуіне алып келетін, мө лшері пайдалану қ ауіпсіздігінің белгіленген шегінен асатын, радиациялы – қ ауіпті нысандағ ы авария.

Радиоактивті ластану – жер ү стінің, атмосфераның, судың болмаса азық –тү ліктің, тағ амдық шикізаттың жә не ә ртү рлі заттардың радиациялық қ ауіпсіздік жә не радиоактивті заттармен жұ мыс істеу ережелеріндегі бекітілген шама денгейінен асатын мө лшердегі радиоактивті заттармен ластануы.

Радиациялы қ ауіпті нысан – радиоактивті заттарды сақ тайтын, ө ң дейтін, пайдаланатын немесе тасымалдайтын нысан. Ондағ ы авария немесе оның қ ирауы кезінде адамдарды, ауылшаруашылық малдары мен ө сімдіктерінің, шаруашылық нысандарының, сондай-ақ қ оршағ ан табиғ и ортаның иондаушы сә улелермен сә улеленуі немесе ластануы болуы мү мкін.

Радиоактивті ластану аймагы – аймағ ында радиоактивті ластануы бар территория немесе аймақ.

Радиациялық қ оргау режимі – иондаушы сә улелердің адамдарғ а ә серін тө мендету мү мкіндігі мақ сатың да радиоактивті ластану аймағ ындағ ы қ орғ аудың ә дістері мен тә сілдерін пайдалану жә не халық тың іс - ә рекетінің тә ртібі.

Радиациялық бақ ылау – радиоактивті заттармен иондаушы заттардың басқ а да кө здерімен жұ мыс кезіндегі радиациялық қ ауіпсіздікті жә не санитарлы ережелердің нормаларын сақ тауды қ адағ алау, сондай-ақ адамдардың сә улелену дең гейі жә не нысандағ ы жә не қ оршағ ан ортадағ ы радиациялық жағ дай жө нінде хабарлама алу.

Рация – тасымалдауыш радиостанция.

Реанимация – ағ заның клиникалық ө лім кезең інде қ айта тірілуі.

Сал – бірнеше қ атарғ а бекітілген бө рене.

Санитар – кіші лауазымды медициналық қ ызметкер.

Санитарлық тазарту – адам бойынан зақ ымданғ ан тері жә не шырышты қ абық тарын механикалық тазалау мен жуу, сонымен қ атар ТЖ аймағ ынан шық қ ан кезде олардың аяқ киімдері мен киімдерін залалсыздандыру.

Сә улелену – тірі ағ заларғ а радиоактивті сә улелердің ә сер етуі.

Сел – лай – тасты қ атты ағ ын.

Сейсмология – жер бетінің тербелісін зерттейтін геофизика ғ ылымының бө лігі.

Смог – ауаның қ атты ластануы.

Спазм – бұ лшық еттердің жиырылуы, тырыспа.

Су басу – ғ имараттың астың ғ ы бө лігіне судың кіруі.

Судың кө терілу жылдамдығ ы – су басу кезінде су дең гейінің кө терілуі.

Су басу алаң ы – су басқ ан аймақ.

Су қ ойма – суды сақ тауғ а арналғ ан жасанды су қ оймасы.

Су тасқ ыны – қ ардың еруі немесе жауын-шашын кезіндегі ө зендерде су дең гейінің кө терілуі.

Сү ң гуір адам – су астында жұ мыс істейтін адам.

Табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлардың аймағ ы – тө тенше жағ дай ошағ ының пайда болу нә тижесінде немесе басқ а аудандардан табиғ и сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар пайда болғ ан, оның зардаптары таралғ аны болып табылады.

Тө тенше жағ дай (ТЖ) – адамдардың қ аза табуына ә келіп соқ қ ан немесе ә келіп соғ уы мү мкін, олардың денсаулығ ына, қ оршағ ан ортағ а жә не шаруашылық жү ргізуші нысандарғ а нұ қ сан келтірген немесе келтіруі мү мкін, халық ты едә уір дә режеде материалдық шығ ындарғ а ұ шырататын, тіршілік жағ дайын бұ зғ ан немесе бұ зуы мү мкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақ та туындағ ан жағ дай.

ТЖ аймағ ы – ТЖ пайда болғ ан белгілі бір аймақ.

ТЖ аймағ ында халық ты қ орғ ау – адамдардың қ аза болуын тө мендету немесе алдын алуғ а бағ ытталғ ан шаралар.

ТЖ қ ауіптілік – ТЖ аймағ ында қ ауіптіліктің пайда болуы мү мкін немесе сол кезде болғ ан жағ дай.

ТЖ аймағ ындағ ы жұ мыстарғ а арналғ ан техникалық қ ұ ралдардың кешені – ТЖ аймағ ында жұ мыстар жү ргізу ү шін арналғ ан негізгі жә не қ осымша техникалық қ ұ ралдар.

ТЖ жою – ТЖ пайда болғ ан кезде жә не адамдардың денсаулығ ын сақ тау жә не ө мірін қ орғ ауғ а, материалдық шығ ың дардың кө лемін азайтуғ а, сонымен қ атар ТЖ аймағ ын жоюғ а бағ ытталғ ан қ ұ тқ ару, авариялық -қ алпына келтіру жә не басқ а да шұ ғ ыл жү ргізілетін жұ мыстар.

ТЖ ошағ ы – нә тижесінде ТЖ пайда болу қ ауіпі бар қ ауіпті табиғ и немесе техногендік қ ұ былыс.

ТЖ қ ауіпсіздігі – ТЖ қ аупінен халық тың, шаруашылық нысанының, ө сімдіктердің, қ оршағ ан ортаның қ орғ аныс жағ дайы.

ТЖМЖ – ның кү штері мен қ ұ ралдары (тө тенше жағ дайды ескерту жә не жоюдың мемлекеттік жү йесі) – тө тенше жағ дайдың алдын алу жә не жою ү шін арналғ ан кү штері мен қ ұ ралдары.

ТЖ дайындық – халық ты жә не материалдық қ ұ ндылық тарды қ орғ ау ү шін алдын ала жү ргізілетін шаралардың кешені.

Тө тенше жагдайлардагы ө неркә сіптік қ ауіпсіздік - тө тенше жағ дай аймағ ындағ ы ө неркә сіптік авария жә не апат кезінде халық ты, ө неркә сіп қ ызметкерлері қ ұ рамын, шаруашылық нысандары мен қ оршағ ан табиғ и ортаны қ ауіптен қ орғ ау жағ дайы.

Тө тенше жагдай кезінде ө неркә сіптік қ ауіпсіздікпен қ амтамасыз ету - тө тенше жағ дай аймағ ындағ ы ө неркә сіптік авариялар мен апаттарды болдырмауғ а бағ ытталғ ан қ ұ кық тық нормаларды қ абылдау жә не сақ тау, экологияны қ орғ ау, салалық немесе ведомстволық талаптар мен ережелерді орындау, сондай-ақ ұ йымдастырушылық, технологиялық жә не инженерлі – техникалық іс-шаралар жиынтығ ын жү ргізу.

Техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дайлар - ө ндірістік, транспорттық жә не басқ а да авариялардың, ө рттердің (жарылыстардың), қ атты ә сер ететін радиоактивті жә не биологиялық қ ауіпті улы заттардың тө гілуімен (тө гілу қ аупімен) байланысты авариялардың, ғ имараттар мен қ ұ рылыстардың кенеттен қ ұ лауының, платиналардың бұ зылуының, тіршілікпен қ амтамасыз етудің, электро энергетикалық жә не коммуникациялық жү йесіндегі, тазалау қ ұ рылыстарындағ ы авариялардың салдарынан болуы мү мкін.

Техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дайдың шыгу кө здері – бұ л қ ауіпті техногенді оқ иғ а (ө ндірістік нысандардағ ы немесе транспорттағ ы авариялар, ө рттер, жарылыстар немесе ә р тү рлі энергияның шығ уы, ө мір мен денсаулық қ а қ ауіпті заттардың шығ умен байланысты авариялар немесе олардың қ аупі, ғ имараттар мен қ ұ рылыстардың қ ұ лауы, тіршілікпен қ амтамасыз ету жү йесіндегі авариялар) нә тижесінде белгілі бір аймақ, нысанында немесе аймақ та орын алғ ан техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дай.

Техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дай кө зінің зақ ымдаушы факторы – бұ л тиісті параметрлермен анық талатын немесе кө рінетін, физикалық, химиялық жә не биологиялық іс-ә рекеттермен немесе кө ріністермен сипатталатын қ ауіпті оқ иғ аның қ ұ растырушысы.

Техногенді сипаттагы тө тенше жагдай кө зінің зақ ымдаушы ық палы – бір немесе жиынтық ты техногенді сипаттағ ы тө тенше жағ дай кө зінің зақ ымдаушы факторының адамдардың, ауылшаруашылық малдарының ө мірі мен денсаулығ ына жә не ө сімдіктерге, экономика нысандарына жә не қ оршағ ан табиғ и ортағ а жағ ымсыз ә сер етуі.

Техногенді қ ауіп – нысандарды қ алыпты пайдалану процессіндегі адам мен қ оршағ ан ортағ а тікелей немесе жанама зияндығ ы тү рінде, болмаса пайда болуы кезіндегі адамғ а жә не қ оршағ ан ортағ а техногенді сиаттағ ы тө тенше жағ дай кө зінің зақ ымдаушы ә рекеті ретінде жү зеге асатын техникалық жү йесінің, ө ндірістік немесе транспорттық нысандарының ө зіне тә н ішкі жағ дайы.

Тас қ ұ лау – тік тау беткейлерінен тау массасының, тау жыныстары бө ліктерінің қ ұ лауы.

Тә жірбие – практикалық мең герген білімнің, дағ дылардың, іскерліктің жиынтығ ы.

Табиғ и ТЖ – пайда болу себебі табиғ ат кү штері болып табылатын ТЖ

Тамыр – жү рекке баратын қ анның қ ан тамыры.

Тар ағ ыс – ө зен арнасы учаскесінің тарылуы.

Тар шат – тар шатқ ал, жердегі терең жарық ша.

Тайфун – ірі қ иратушы кү шті қ ара дауыл.

Такелаж – жү ктерді кө теру жә не тасымалдауғ а арналғ ан жабдық тардың жиынтығ ы.

Техника – жабдық тардың, қ ұ ралдардың, механизмдердің, ең бек қ ұ ралдарының жиынтығ ы.

Техногендік ТЖ – адамның ө ндірістік іс-ә рекетінен болғ ан ТЖ.

Тоғ ай - жергілікті ортадағ ы айрық ша учаске.

Толқ ын – су бетінің тербелісімен сипатталатын су бірлігі.

Токсикоз – ағ заның уланғ ан кезіндегі жағ дайы.

Токсин – улы зат.

Топляк – батып кеткен бө рене.

Транс – ө зін-ө зі басқ ара алмайтын нервтің жоғ арғ ы қ озуы

Тренажер – жаттығ у, тренаж ү шін арналғ ан жабдық.

Тұ нба – тұ нбалы, ү немі сулы жә не еру қ асиеті бар топырақ тың қ ұ мды қ абаты.

Тұ ншығ у – тыныс алудың бұ зылу салдарынан болатын паталогиялық жағ дай.

Тұ щыландырғ ыш – суды тұ щыландыруғ а арналғ ан қ ұ рал.

Тірі қ алу – шұ ғ ыл жағ дайларда ө мір сү ру қ абілеті.

Тіршілікті қ амтамасыз ету – ө мірді сақ тау жү йесі.

Тығ ыз жұ мыстар – ТЖ зардап шеккендерге, халық қ а медициналық жә не басқ а да кө мек тү рлерін кө рсету, адамдардың денсаулығ ы мен ө мірін, олардың жұ мыс қ абілеттілігін сақ тау ү шін жағ дай жасау, қ ұ тқ ару жұ мыстарын жан – жақ ты қ амтамасыз ету шаралары.

Уақ ытша паналау аймағ ы – қ ауіпсіздікті қ аматамасыз ету мақ сатымен, халық ты ТЖ пайда болуы қ ауіпі бар немесе пайда болғ ан кезде кө шіру немесе уақ ытша ауыстыру аумағ ы.

Ұ тқ ырлық – қ озғ алыс, жылдам ә рекет етуге қ абілеттілік.

Ұ шақ – тік ұ шатын жә не қ онатын ауалы ортада қ озғ алуғ а арналғ ан ұ шу аппараты.

Ү гінді – ауырлық кү ш ә серімен тау массасы жыныстарының беткей бойымен тө мен жылжуы.

Ү н қ ату – шақ ыруғ а жауап беру, қ арату.

Ү немі дайындық тағ ы кү штер – ТЖ аймағ ында шұ ғ ыл жұ мыстар жү ргізуге арналғ ан жә не кезекшілікте болатын кү штер.

Ү ң гір – сыртқ а шығ у жолы бар жер астындағ ы жартылай кең істік.

Ү рей – қ орқ ыныш, кенет сезім.

Іздеу – біреуді немесе бір нә рсені табу.

І ндет – адам ауруларының кең інен таралуы.

Ісіну – ұ лпаларда сұ йық тардың жиналуынан болатын ісік.

Ық тимал қ ауіпті нысан – тө тенше жағ дай кө зінің тууына қ ауіп тө ндіретін қ ауіпті радиоактивті, ө рт, жарылыс қ ауіпті материалдарды, химиялық жә не биологиялық заттарды пайдаланатын, ө ндіретін, ө ндейтін, сақ тайтын немесе тасымалдайтын нысан.

Ық тимал қ ауіпті зат - ө зінің физикалық, химиялық, биологиялық немесе токсикологиялық қ асиетінің салдарынан адамдардың ө мірі мен денсаулығ ына, ауылшарушылық малдары мен ө сімдіктеріне қ ауіп тө ндіретін заттар.

Ық тимал ТЖ аймағ ы – ТЖ пайда болуы мү мкін аумақ немесе айдын. Фал – кендір, арқ ан, сым арқ ан.

Фарватер – кемелердің қ ауіпсіз жү зуіне арналғ ан су жолы.

Фирн – мұ здақ қ ар.

Флюгер – жел бағ ытын анық тайтын қ ұ рал.

Форшок – бастапқ ы соқ қ ығ а жол ашар, салыстырмалы ә лсіз жер асты дү мпуі.

Хабарландыру дабылы – ТЖ пайда болғ аны туралы хабарландыру

Циклон – жауынмен жалғ асатын атмосфераның қ ұ йынды қ озғ алысы. Цистерна – сұ йық тық тарды тасымалдау жә не сақ тауғ а арналғ ан ү лкен резервуар.

Цунами – жағ алау немесе су асты жер сілкінісінің салдарынан пайда болғ ан тең із толқ ындары.

Шанды дауыл – топырақ пен қ ұ м массаларын ауада ұ шыру мен орнын ауыстыру қ асиеті бар қ атты жел.

Шквал – желдің бірден қ атты соғ атын самалы.

Шлюз – кемелер мен суларды ө ткізуге арналғ ан ғ имарат.

Шлюпка – кең корпусты қ айық.

Шок - жалпы ағ заның кенеттен бұ зылуы.

Экватор – Жер шарын Солтү стік жә не Оң тү стік жарты шарларғ а бө ліп тұ рғ ан шең бер.

Эпизоотия – жануарлар ауруларының кең інен таралуы.

Эпифитотия – ө сімдіктер ауруларының кең інен таралуы.

Эрозия – жер беті топырағ ының толығ ымен немесе бө лігінің зақ ымдануы.