Биремнәр. 1. Түбәндәге тексттагы сүзләрне генетик һәм контактлар юлы белән барлыкка килгән

1. Тү бә ндә ге тексттагы сү злә рне генетик һ ә м контактлар юлы белә н барлыкка килгә н тө рлә ргә аерыгыз, тө рки чыгышлы лексиканы нинди критерийлардан чыгып билгелә дегез? Аларга хас тө п билгелә рне атагыз.

Кө н артыннан кө н ү тә, ел артыннан ел.

Нурия ә тисеннә н укырга-язарга ө йрә нде. Ә тисе аны, кү крә генә кысып, аркасыннан сыйпый. Нурия инде зур – ун яшендә, аркасыннан сыйпаганга ояла.

Мең тугыз йө з унынчы елның декабрь урталары. Габбас мулла йортынан кара туры айгыр җ игелгә н артлы чана Салагышка терә п, тө лке толыплы Габбас мулла утыра; аң а каршы мамык юрган эченнә н алсу бите генә кү ренеп калган Нурия бара. (Г. Ахунов).

2. Ө зектә тө рки -татар сү злә рен һ ә м алынмаларны аерыгыз.

Ул кө нне Милә ү шә лә рне колхозның алма бакчасына алма җ ыярга җ ибә ргә ннә р иде. Унберенче класста укый башлаган тугыз кыз һ ә м егет, бакчага килеп керү белә н, сентябрьнең талгын җ иле һ авага тараткан тә мле алма исенә исерешеп, бераз шаяртып алдылар. Милә ү шә нең кү ң еле аеруча кү тә ренке иде. (Ф. Яруллин)

3. Тү бә ндә бирелгә н тө рки чыгышлы сү злә р хә зерге татар телендә семантик яктан нинди ү згә решлә р кичергә ннә р?

Ал – низ, нижняя часть; бала – детеныш животного, птинец, щенок; слуга, помощник; бак – внимательно смотреть, обозревать, разгадывать; тү мә н – 10 тысяч; множество, большое количество; угыл – ребенок, мальчик; сын; детеныш животных; алып – меткий стрелок; герой, богатырь, витязь; отважный, храбрый; отвага, храбрость, мужество; ат – имя; титул, звание; название, наименование, тә ң ре – небо; бог, божество; божественый; повелитель, господин; аз – сбиваться с пути, заблуждаться; чаб – слава, известность, молва; тун – платье, одежда; имлә - лечить, исцелять.

4. Р. Ә хмә тьяновның “Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сү злеге” (2001) ярдә мендә тү бә ндә ге сү злә рнең мә гънә лә рен аң латыгыз, һ ә рберсенә тамырдаш сү злә р китерегез:

җ ый-у, сө йрә -ү, тукмак, чайка-у, чал-у, юри, яшен, җ итез, адаш.

5. Рус телендә кулланыла торган тө рки чыгышлы сү злә рне укыгыз, татар һ ә м рус теллә рендә ә йтелеш, язылыш ү зенчә леклә рен кү рсә тегез, кулланылыш активлыгын билгелә гез.

Шаровар, аркалык, штан, тесьма, караул, кирпич, беркут, башлык, бахча, тюфяк, товар, чугун, каблук, барсук, атаман, есаул, карандаш, ярлык, лачуга.

6. Ә леге кеше исемнә ренең мә гънә лә ренә игътибар итегез, семантик яктан исем нигезендә яткан сү з белә н антропонимның бә йлә неше ничек дип уйлыйсыз? Бу исемнә рнең генезисын аң латыгыз.

Чә чә к, Тукай, Нугайбә к, Алтынай, Барлас, Энҗ е, Аяз, Арслан, Чулпан, Алмас, Ү збә к, Айсылу, Миң нетимер, Кояш, Казак, Таң су, Бү лә к, Алтынчә ч, Кү ккү з, Акбаш, Каракү з.

7. Тү бә ндә хә зерге тө рки теллә рдә кулланыла торган сү злә р бирелгә н. Аларның татар ә дә би телендә һ ә м диалектларда кулланылыш дә рә җ ә сен билгелә гез. Мә гънә ү згә реше булса, аң латыгыз.

Бичү (ә зерб.) - уру, йорт (алт.) - авыл, сан (крымчак) – бот, язык (тө рек) – гө наһ, җ ик (уйг.) – кү п, йылдырым (кырым-татар) – яшен, ут (тув.) – ү лә н; ут, мингоёк (ү зб.) – кыргаяк, дудах (крымчак) – ирен, ү к (нугай) – ә ни, кой (караим) – сарык.

8. Бирелгә н парлы сү злә рнең компонентларын килеп чыгышын сү злек ярдә мендә аерыгыз.

Мал-туар, җ ылау-сыктау, тирә -як, бә ла-каза, савыт-саба, моң -сагыш, кыз-кыркын, вак-тө як, ә йлә нә -тирә, таныш-белеш, рә хим-шә фкать, сау-сә ламә т.

9. Җ ө млә лә рдә н парлы сү злә рне табыгыз, компонентлар арасында нинди бә йлә неш булуын кү рсә тегез, мә гънә белдерү ү зенчә леген ачыклагыз, аларның телдә кулланылыш активлыгын билгелә гез.

1) Җ ылау-сыктау, тиргә ү һ ә м каргану белә н тирә -як тулды. (Г. Ахунов) 2) Лә м-мим сү з ә йтмичә ярты сә гатьлә п утыргач кына капкаларын ачты. (Ф. Галиев) 3) Хан илгә бә ла-каза килде. (Н. Фә ттах)

4) Гү р эчендә кү п матурлык бозылачак,

Җ иде ә гъза сең ерлә ре ө зелә чә к,

Елан-чаян, корт-кырмыска тезелә чә к,

Авыз-борын, тел-тамактан ү тә р инде. («Идегә й»)

5) Мин, аның йө рә генә кулымны куеп, эсселе-суыклы булдым. (М. Мә һ диев) 6) Ә нә шул мө нә җ ә тлә рнең җ анны актарып ала торган моң -сагышы мине ә йтеп бетергесез тә эсирлә ндерә … (Г.Ахунов) 7) Чыршының бә йрә м кү лмә гедә й киң ябалдашлары ап-ак карга сыгылып-сыгылып тө шкә н. (Р. Мө хә ммә диев)

Ө й эше: Борынгы тө рки сү злектә н qurt, qut, bojun, ar, saba, ajak, jala сү злә рен табыгыз, мә гънә лә рен аң латыгыз. Хә зерге татар телендә кулланылыштан аермасы бармы, булса нинди?

Сораулар:

1. Гомуми лексик фондның нинди тө рлә ре бар?

2. Тө рки лексикага хас фонетик-морфологик, лексик-семантик ү зенчә леклә рне санагыз.

3. Хә зерге татар телендә борынгы тө рки сү злә р семантик яктан нинди ү згә решлә р кичергә ннә р? Мисаллар ө стендә аң латыгыз.

ХӘ ЗЕРГЕ ТАТАР Ә ДӘ БИ ТЕЛЕНДӘ ГАРӘ П Һ Ә М ФАРСЫ АЛЫНМАЛАРЫ

Ә дә бият:

1. Ә ү хә диев И. Ш. Гарә п алынмаларының фонетик ү злә штерелү е турында// Татар тел белеме мә сьә лә лә ре. 3 нче китап.—Казан, 1969.

2. Гарә пчә -татарча-русча алынмалар сү злеге.—Казан, 1993. 1-2 томнар.

3. Зә йнуллин Җ. Г. Шә рык алынмалары сү злеге.- Казан, 1994.

4. Мә хмү тов М.И. Татар ә дә би теленә кергә н гарә п-фарсы элементлары.//Гарә пчә - татарча-русча алынмалар сү злеге. —Казан, 1993, II том.

5. Мө хиярова Р. Х. ХХ гасырның 80 – 90 нчы елларында татар ә дә би теле лексикасы. — Яр Чаллы, 2000.

6. Рамазанов Ш. А. Татар теле буенча очерклар. — Казан, 1954.

7. Саттаров Г. Ф. Татар исемнә ре ни сө йли? — Казан, 1998.

8. Сә гыйтов Р. Татар теленең синонимиясендә гарә п-фарсы алынмалары// —Мә гариф.— 1992. - № 10.

9. Таҗ иева Л. К. Татар телендә гарә п алынмалары.— Казан, 1972.

10. Федорова Э.Н. Татар халык мә кальлә рендә гарә п һ ә м фарсы алынмалары. – Казан, 2004