Сұрақ.

1. Класс: Дара жарнақ тылар лилиопсидтер (Мonocotyledones немесе Lіlіopsіda)

Гү лді ө сімдіктердің екі класының бірі. Дара жарнақ тылардың қ ос жарнақ тылардан айырмашылығ ы жеміс ұ рығ ындағ ы тұ қ ым жарнағ ы біреу ғ ана болады. Дара жарнақ тылардың 3 класс тармағ ы (алисмалар, лалагү лділер, арецидалар), 80-дей тұ қ ымдасқ а, 2600-дей туысқ а жә не 60 мың дай тү рге жіктеледі. Бұ лар гү лді ө сімдіктердің 25%-ын қ ұ райды. Кө пшілігі шө птесін ө сімдіктер, негізінен, қ оң ыржай белдеулердегі шабындық тарда, далалық аймақ тар мен саваннада, ал ағ аш тә різділері субтропиктік, тропиктік аймақ тарда ө седі. Гинецейі – тү йіні кө п ұ ялы (ценокарпты). Тұ қ ымы – эндоспермді

Тұ қ ымдас: Gramineae Juss-астық тұ қ ымдасы, злаки

Астық тұ қ ымдасы, қ оң ырбастылар (Gramіnedаe, Poaceaе) – дара жарнақ ты бір жә не кө п жылдық шө птесін ө сімдіктер. Жер шарында кең тарағ ан. 650-дей туысы, 10 мың нан аса тү рі белгілі. Қ азақ станның барлық облыстарына тарағ ан 83 туысы, 418 тү рі бар. Астық тұ қ ымдасының тамырлары шашақ ты келеді, ал сабағ ы жұ мыр, іші қ уыс, бунақ тармен бө лінген. Кейбіреуінің буын аралық тары жұ мсақ ұ лпалы (мыс., қ ант қ амысы, жү гері, т.б.). Сабақ тарының ұ зындығ ы 1 – 2 см-ден 30 – 40 м-ге дейін, ал жуандығ ы 0, 5 мм-ден 20 – 30 см-ге дейін жетеді. Сабақ қ а екі қ атар кезектесіп орналасқ ан жапырақ тары – жің ішке таспа, қ андауыр, жұ мыртқ а тә різді. Астық тұ қ ымдасының гү лі кө бінесе қ ос жынысты, кейбіреулері ғ ана дара жынысты (жү гері) болады. Олардың гү л қ ұ рылысы басқ а ө сімдіктерден ө згеше келеді. Кө біне гү лінің сыртын гү л қ абыршағ ы қ оршап тұ рады. Бір немесе бірнеше гү лдерден топталғ ан масақ шадан – шашақ бас, айдар, масақ, собық, сыпыртқ ы бас, яғ ни кү рделі гү лшоғ ыры қ ұ ралады. Астық тұ қ ымдасының кө бі жел арқ ылы тозаң данады. Жемісі – бір тұ қ ымды дә нек, кейде жаң ғ ақ ша. Жеміс қ абығ ы (қ ауызы) тұ қ ымғ а жабысып тұ тасып біткен. Астық тұ қ ымдасы тү птену тү рлеріне байланысты тамыр сабақ ты, селдір тү пті жә не тығ ыз тү пті болып ү ш топқ а бө лінеді. Тамыр сабақ ты Астық тұ қ ымдасының тү п ө скіндері тү птену буынына тік (перпендикуляр) бағ ытта шығ ып, ө сімдік сабағ ына қ атарласа ө седі (мыс., бидайық, айрауық, қ амыс, т.б.). Селдір тү пті Астық тұ қ ымдасының тү птену буыны топырақ бетіне жақ ын орналасады (мыс., арпабас, сұ лыбас). Тығ ыз тү пті Астық тұ қ ымдасының тү птену буыны топырақ бетінде ө седі (мыс., бетеге, қ ау, селдірек). Астық тұ қ ымдасы шабындық пен жайылымдық тарда ө сімдіктердің 1/3 бө лігін, орманды жә не далалы аймақ тарда мал азығ ының 1/2 бө лігін қ ұ райды. Астық тұ қ ымдасының дә нді (мыс.: бидай, кү ріш, сұ лы, арпа, тары, т.б.), мал азық тық тү рлері де (мыс., шалғ ындық қ оң ырбас, жү гері, селеу, т.б.), арамшө птері де (мыс., қ арасұ лы, жасыл қ онақ, тү лкіқ ұ йрық, т.б.) кездеседі. Астық тұ қ ымдасытары сабандарын қ ағ аз тоқ ыма, химия ө ндірістері мен қ ұ рылыста қ олданады. Сондай-ақ оларды мә дени орындарды кө галдандыру жә не қ ұ м тоқ тату ү шін де ө сіреді

Тү рі: Eremopyrum orientale-мортық, мортук

астық тұ қ ымдасына жататын бір жылдық ө сімдіктер. Қ азақ станда далалы, шө лді, сортаң дау, қ иыршық тасты, қ ұ м топырақ ты жерлерде ө сетін 4 тү рі бар. Биіктігі 5 – 30 см. Жапырағ ы таспа тә різді, жалпақ. Гү лшоғ ыры – масақ. Сә уір – мамыр айларында гү лдейді. Жемісі – тұ қ ымша. Мортық тың тү рлерінің бә рі – эфемерлер (ө ніп-ө су кезең і ө те қ ысқ а, қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді ө сімдіктер). Жемісі піскенше жайылымда ө сетін қ ұ нарлы мал азығ ы

Eremopyrum orientale

2. Класс: Дара жарнақ тылар лилиопсидтер (Мonocotyledones немесе Lіlіopsіda)

Гү лді ө сімдіктердің екі класының бірі. Дара жарнақ тылардың қ ос жарнақ тылардан айырмашылығ ы жеміс ұ рығ ындағ ы тұ қ ым жарнағ ы біреу ғ ана болады. Дара жарнақ тылардың 3 класс тармағ ы (алисмалар, лалагү лділер, арецидалар), 80-дей тұ қ ымдасқ а, 2600-дей туысқ а жә не 60 мың дай тү рге жіктеледі. Бұ лар гү лді ө сімдіктердің 25%-ын қ ұ райды. Кө пшілігі шө птесін ө сімдіктер, негізінен, қ оң ыржай белдеулердегі шабындық тарда, далалық аймақ тар мен саваннада, ал ағ аш тә різділері субтропиктік, тропиктік аймақ тарда ө седі. Гинецейі – тү йіні кө п ұ ялы (ценокарпты). Тұ қ ымы – эндоспермді

Тұ қ ымдас: Gramineae Juss-астық тұ қ ымдасы, злаки

Астық тұ қ ымдасы, қ оң ырбастылар (Gramіnedаe, Poaceaе) – дара жарнақ ты бір жә не кө п жылдық шө птесін ө сімдіктер. Жер шарында кең тарағ ан. 650-дей туысы, 10 мың нан аса тү рі белгілі. Қ азақ станның барлық облыстарына тарағ ан 83 туысы, 418 тү рі бар. Астық тұ қ ымдасының тамырлары шашақ ты келеді, ал сабағ ы жұ мыр, іші қ уыс, бунақ тармен бө лінген. Кейбіреуінің буын аралық тары жұ мсақ ұ лпалы (мыс., қ ант қ амысы, жү гері, т.б.). Сабақ тарының ұ зындығ ы 1 – 2 см-ден 30 – 40 м-ге дейін, ал жуандығ ы 0, 5 мм-ден 20 – 30 см-ге дейін жетеді. Сабақ қ а екі қ атар кезектесіп орналасқ ан жапырақ тары – жің ішке таспа, қ андауыр, жұ мыртқ а тә різді. Астық тұ қ ымдасының гү лі кө бінесе қ ос жынысты, кейбіреулері ғ ана дара жынысты (жү гері) болады. Олардың гү л қ ұ рылысы басқ а ө сімдіктерден ө згеше келеді. Кө біне гү лінің сыртын гү л қ абыршағ ы қ оршап тұ рады. Бір немесе бірнеше гү лдерден топталғ ан масақ шадан – шашақ бас, айдар, масақ, собық, сыпыртқ ы бас, яғ ни кү рделі гү лшоғ ыры қ ұ ралады. Астық тұ қ ымдасының кө бі жел арқ ылы тозаң данады. Жемісі – бір тұ қ ымды дә нек, кейде жаң ғ ақ ша. Жеміс қ абығ ы (қ ауызы) тұ қ ымғ а жабысып тұ тасып біткен. Астық тұ қ ымдасы тү птену тү рлеріне байланысты тамыр сабақ ты, селдір тү пті жә не тығ ыз тү пті болып ү ш топқ а бө лінеді. Тамыр сабақ ты Астық тұ қ ымдасының тү п ө скіндері тү птену буынына тік (перпендикуляр) бағ ытта шығ ып, ө сімдік сабағ ына қ атарласа ө седі (мыс., бидайық, айрауық, қ амыс, т.б.). Селдір тү пті Астық тұ қ ымдасының тү птену буыны топырақ бетіне жақ ын орналасады (мыс., арпабас, сұ лыбас). Тығ ыз тү пті Астық тұ қ ымдасының тү птену буыны топырақ бетінде ө седі (мыс., бетеге, қ ау, селдірек). Астық тұ қ ымдасы шабындық пен жайылымдық тарда ө сімдіктердің 1/3 бө лігін, орманды жә не далалы аймақ тарда мал азығ ының 1/2 бө лігін қ ұ райды. Астық тұ қ ымдасының дә нді (мыс.: бидай, кү ріш, сұ лы, арпа, тары, т.б.), мал азық тық тү рлері де (мыс., шалғ ындық қ оң ырбас, жү гері, селеу, т.б.), арамшө птері де (мыс., қ арасұ лы, жасыл қ онақ, тү лкіқ ұ йрық, т.б.) кездеседі. Астық тұ қ ымдасытары сабандарын қ ағ аз, тоқ ыма, химия ө ндірістері мен қ ұ рылыста қ олданады. Сондай-ақ оларды мә дени орындарды кө галдандыру жә не қ ұ м тоқ тату ү шін де ө сіреді

Туыс: Agropyron-бидайық, пырей.

Астық тұ қ ымдасына жататын кө п жылдық шө птесін ө сімдік. Қ азақ станның барлық жерінде кездеседі. Оның 44 тү рі бар. Оның ішінде тарбағ атайлық бидайық (аgropyron tarbagataіcum) — эндемик.

Бұ лардың тамыр сабақ тары ұ зын, жер астында 2 м-ге дейін кө лбей ө седі. Сабағ ы тік, оғ ан кезектесіп орналасқ ан жапырақ тары жің ішке таспа тә різді, гү лінің сыртын мө лдір немесе жасыл гү л қ абыршағ ы, ал оның тө менгі жағ ын 2 жасыл масақ ша қ абыршақ қ оршап тұ рады. Жел арқ ылы тозаң данады. Жеміс қ абының қ ауызы тұ қ ымғ а жабысып, тұ тасып кеткен. Дә ні бір тұ қ ымды — дә нек.

Бидайық тың ең кө п тарағ ан тү рлері: қ ұ меркек бидайығ ы (аgropyron fragіle) жә не жолеркек бидайығ ы (аgropyron desertorum). Олардың биіктігі 25 — 100 см. Жатағ ан тамырлы, сабағ ы тік, тө менгі жағ ы иіліп келеді. Жапырағ ы жің ішке таспа тә різді, тү ксіз. Гү лшоғ ыры — масақ ұ зындығ ы 3 — 7 см, ені 5 — 9 см; масақ шасы 3 — 7 гү лді. Маусым — шілде айларында гү лдейді. Бұ лар — қ ұ нарлы мал азығ ы. Гектарынан 6 — 8 ц пішен жинауғ а болады. Жатағ ан бидайық (аgropyron repens) жатағ ан тамырлы, су жайылғ ан жерде ө седі. Ол — зиянды арамшө п, бірақ мал жақ сы жейді. 100 кг пішенінде 52 азық ө лшемі, 7 кг сің імді протеин бар. Гектарынан 25 — 35 ц пішен жинауғ а болады

58-сұ рақ.

Тү рі: А.fragile-ломкий сибирский

Биіктігі 50-100см.Ө ркені тік немесе ө ркен тү птерінің бунақ тары ө рмелі, тегіс жә не шашақ ты, масақ тары бұ дырлы.Жапырақ тары ашық жә не жиі қ ылшық ты, тегіс жә не бұ дырлы.Тілшігі қ ысқ а, жапырақ тары жің ішке линиялы, жайпақ жә не бү ктеулі, ашық жә не асты жағ ынан тегіс.Жоғ арғ ы жағ ы бұ дырлы немесе екі жағ ы қ ылшық ты, басы тығ ыз жә не линиялы.Ұ зындығ ы 5-15см, ал ені 5-12 мм.Оның осьі бұ дырлы жә не қ ылшық ты, масақ тарының тү сі ақ шыл жасыл тү сті, линиялы, 5-9 гү лдері бар.Ұ зындығ ы 7-18мм.жоғ арғ ы жағ ы бұ рышқ а қ арай бағ ытталғ ан.Ө зек масақ тары бұ дырлы немесе қ ылшық ты.оларждың масақ тары сопақ ша пішінді жұ мыртқ ағ а ұ қ сас.Тө менгі гү л қ абыршық тарының ұ зындығ ы 6-9 мм, ашық, тегіс немесе ұ сақ бұ дырлы.ө те қ ысқ а, екі жағ ынан екі тісше орналасқ ан.Қ ұ мды аймақ тарда ө седі жә не Қ азақ станынң барлық жерде кездеседі, бірақ та таулы жерлерде ғ ана.

Artemisia fragile