Ымаларды пайдалануға дайындау

3.1. Ұ ң ғ ымалардың тү рлері, қ ызметтері жә не қ ұ рылыстары

Ұ ң ғ ыма дегеніміз - жер қ ыртысында арнайы бұ рғ ылау жабдық тары кө мегімен қ азылатын, диаметрі терең дігінен бірнеше есе кіші цилиндр пішінді тау-кен қ ұ рылыс орны [2].

Жалпы ұ ң ғ ыманың қ ұ рылысына кететін кү рделі қ аржының мө лшері кен орнының орналасу терең дігіне, ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылаудың геологиялық шарттарына, географиялық орналасу шарттарына байланысты ә ртү рлі болады. Ұ ң ғ ыманың ұ зақ мерзім жұ мыс істеуі кө п жағ дайда оның конструкциясымен анық талады.

Ұ ң ғ ыманың конструкциясы - деп, диаметрлері мен ұ зындық тары ә ртү рлі жә не ұ ң ғ ымағ а бірінен кейін бірі тобымен тү сірілетін бірнеше шегендеу қ ұ бырларын айтамыз. Шегендеуші қ ұ бырлар бірінен кейін бірі белгілі терең дікке дейін тү сіріліп, геологиялық қ имадағ ы тау жыныстарына цемент тасымен бекітіледі (3.1-сурет).

Ұ ң ғ ыма конструкциялары, жоба бойынша белгіленген терең дікке дейін жетуді, белгіленген ә діс бойынша ө німді қ абатты ашу жә не оларды пайдалану ә дістерін жү ргізуді, бұ рғ ылау жә не пайдалану процесінде кездесетін кү рделенулерді болдырмау, ұ ң ғ ыманы жө ндеуді, зерттеу жұ мыстарын орындауды, ұ ң ғ ыманың қ ұ рылысына кететін шығ ынды азайтуды қ амтамасыз ететіндей болуы керек.

Мұ найгаз ө ндіру ө неркә сібінде қ ызметтеріне қ арай ә ртү рлі ұ ң ғ ымалар бұ рғ ыланады, олар – зерттеу, пайдалану, айдау жә не арнайы болып бө лінеді.

Пайдалану ұ ң ғ ымасы - деп, мұ най немесе газды ө ндіруге арналғ ан ұ ң ғ ымаларды атайды.

Айдау ұ ң ғ ымалары – деп, қ абатқ а су, газ, бу айдауғ а арналғ ан ұ ң ғ ымаларды атайды. Бірақ, кен орнын игеру барысында мұ най ө ндіру ұ ң ғ ымаларын айдау ұ ң ғ ымасы ретінде қ олдануғ а болады, кей жағ дайларда керісінше.

Арнайы ұ ң ғ ымалар - кен орындарды игеру барысын бақ ылау мақ сатында, қ абаттың қ ұ рылымын (структурасын), коллектор қ асиетін дә лірек анық тау ү шін арналғ ан.

3.1-сурет. Ұ ң ғ ыманың геологиялық кескіндегі қ ұ рылысы

Пайдалану ұ ң ғ ымалары ең негізгі жә не маң ызды қ ұ рылыс болып табылады. Олардың саны кен орнындағ ы ұ ң ғ ыма қ орының 70÷ 80% қ ұ райды. Пайдалану ұ ң ғ ымаларының бұ зылуы жә не кү рделі жө ндеу жұ мыстарын жү ргізу мұ най жә не газ ө ндірудің кө лемін азайтады. Кү рделі жө ндеу жұ мыстары ұ зақ уақ ытты жә не ү лкен материалды-техникалық қ аражатты талап етеді. Сондық тан ұ ң ғ ымалардың жұ мыс істеу мерзімі сол кен орынды игерумен тең болу қ ажет, яғ ни шамамен 40÷ 50 жыл. Пайдалану ұ ң ғ ымаларында қ олданылатын жабдық тардың сапасына қ ойылатын негізгі талап, олардың сенімділігі.

Ұ ң ғ ыма қ ұ рлысына жә не оның жабдық тарына қ ойылатын талаптар оны пайдалану шартымен анық талады, негізгі шарт кен орынының геологиялық ерекшелігі жә не ұ ң ғ ыманы пайдалану режимі болып табылады.

Пайдалану ұ ң ғ ымалары бағ аналарының геометриялық формасына байланысты екі тү рлі болады: тік жә не кө лбеу.

Ұ ң ғ ыма ү ш негізгі бө ліктен тұ рады – сағ алық, бағ аналық жә не сү згілік (фильтрлік). Ә р бө лік сә йкесті жабдық тармен жабдық талады: тізбек басы, бағ ыттауыш, кондуктор, пайдалану тізбегі, сү згі (фильтр). Ұ ң ғ ыманың ең тө менгі шегі тү бі деп аталады.

Пайдалану ұ ң ғ ымаларының бағ аналық бө лігі концентрлі орналасқ ан тау жынысына цементтелген шегендеуші қ ұ бырлар тізбегінен қ ұ ралады. Соң ғ ы, яғ ни ішкі шегендеуші қ ұ быр тізбегі пайдаланушы деп аталады жә не пайдалану объектісі – қ абатты ұ ң ғ ыма сағ асымен қ осуғ а арналғ ан.

Ұ ң ғ ыманың сыртқ ы шегендеуші қ ұ бырлар тізбегі бағ ыттауыш –тү сіріледі жә не оның сыртқ ы беті цементтеледі. Бақ ыттауыш тізбегінің ішіне кондуктор шегендеуші қ ұ бырлар тізбегі тү сіріледі. Кондуктор барлық ұ зындығ ы бойынша цементтеледі.

Кондуктор жә не пайдалану тізбектерінің ортасына техникалық немесе аралық деп аталатын шегендеуші қ ұ бырлар тізбегі тү сірілуі мү мкін. Олар ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылау барысында технологиялық функциялар атқ арады. Саны жә не тү сіру терең дігі бұ рғ ыланып ө ткен тау жыныстарының геологиялық ерекшеліктеріне, ұ ң ғ ыма терең дігіне жә не тізбек басына іліну технологиясына байланысты анық талады.

Тізбек басы кондукторда жабдық талады, ал кондуктор техникалық жә не пайдалану тізбектерін бір жү йеге қ осады жә не ұ ң ғ ымағ а тү сірілетін жабдық тарғ а жә не сағ ағ а орнатуғ а арналғ ан жабдық тарғ а база ретінде қ ызмет атқ арады. Пайдалану ұ ң ғ ымаларының жалпы қ ұ рылысы 3.2-суретте кө рсетілген.

Пайдалану ұ ң ғ ымасының сү згі бө лігі қ абат сұ йығ ын жә не газды алу барысында да, қ абатқ а суды, газды жә не басқ а да заттарды айдау барысында да ұ ң ғ ыманы қ абатпен байланыстырып тұ рады.

3.2-сурет. Пайдалану ұ ң ғ ымаларының жалпы қ ұ рылысы

Ұ ң ғ ыма бағ анасына, шегендеуші тізбектерге тау жынысының тұ рақ ты қ ысымы ә сер етеді, ал пайдалану тізбегіне қ абат қ ысымы немесе айдалатын сұ йық жә не газ қ ысымы ә сер етеді. Ішкі жә не сыртқ ы қ ысымдардан басқ а шегендеуші тізбектер ө здерінің салмағ ын қ абылдайды. Тізбек басы шегендеуші тізбектер салмағ ын, ішкі қ ысымын, орнатылғ ан жабдық тардың салмақ тарын қ абылдайды.

Бұ рғ ыланғ ан мұ най ө ндіру ұ ң ғ ымалары он немесе одан да кө п жылдар пайдаланылады. Осы уақ ыт ішінде кен орны ә ртү рлі игеру сатыларынан ө теді, яғ ни бастапқ ы да фонтанды ә діспен сусыз мұ най ө ндіріледі де, соң ғ ы сатыларда механикаландырылғ ан ә діспен суланғ ан мұ най ө німі ө ндіріледі.

Кен орнын игеру барысында қ абат қ ысымы тө мендеп отырады, осығ ан байланысты келесі сатыларда сұ йық тың динамикалық дең гейі тө мендесе де кө п мө лшерде сұ йық ө ндіруге тура келеді. Егер мұ най ә ртү рлі қ абаттарда бө лек-бө лек орналасса, онда бұ л қ абаттарды бір ұ ң ғ ымамен жеке игеруге немесе жеке су айдауғ а тура келеді. Берілген ұ ң ғ ымалардың пайдалану шарттарын бү кіл сатыдағ ы жұ мысын анық тауғ а болады. Егер, ұ ң ғ ыма қ ұ рылысы барлық шарттарғ а сай мық ты болса, онда болашақ та кен орнын игерудің барлық сатысында ұ ң ғ ыма қ ондырғ ыларын таң дап алуғ а оң ай болады. Осығ ан байланысты ең маң ыздысы пайдалану қ ұ бырларының диаметрі болып келеді. Себебі, ұ ң ғ ымағ а кө п кө лемде сұ йық айдауда немесе арнайы қ ондырғ ылар тү сіруде ол сорапты қ ондырғ ысының берілісін азайтады. Сол себептен ұ ң ғ ыманы бұ рғ ылау барысында ұ ң ғ ыма тізбегін ү немдеп кіші диаметрлі қ ұ бырлар салу болашақ та кө п шығ ынғ а алып келуі мү мкін, себебі келесі сатыларда мұ ндай ұ ң ғ ымаларды тиімді пайдалану мү мкін емес. Ұ ң ғ ымаларды орнату конструкциясы пайдалану ұ зақ тығ ын есептей отырып геологиялық жә не технологиялық факторлармен анық талады.

Ұ ң ғ ыма қ ұ рылысының ең негізгі элементі ұ ң ғ ыма тү бі аймағ ының қ ұ рылысы болып саналады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Кен орнындағ ы ұ ң ғ ымалардың қ ұ рылысы мен қ ызметтері?

2. Ұ ң ғ ыма қ ұ рлысына жә не оның жабдық тарына қ ойылатын талаптар?

3. Аралық (техникалық) қ ұ быр қ андай қ ызмет атқ арады?