Нарық: түсінігі, функциялары. Нарықтың құрылымы мен инфрақұрылымы

Нарық тың мә нін анық тағ анда, оның екі жақ ты мағ ынасы бар екенінен бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген тү сінік ө зіндік мағ ынады ө ткізу деген тү сінік, бұ л айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық -ө ндіріс, бө лу, айырбас жә не тұ тыну процестерін қ амтитын, адамдар арасындағ ы экон-қ қ атынастар жү йесі. Бұ л меншіктің ә р алуан формаларын, тауар-ақ ша байланыстарын, қ аржы-несие жү йесін пайдалануғ а негізделген, экон-қ іс-ә рекеттердің кү рделі механизмі.

Нарық қ ызметтерінің белгілі шарттары болады. Ақ ырғ ы уақ ытқ а дейін Қ азақ станда нарық қ атынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бұ ның себептері: жалғ ыз мемлекеттік меншікті пайдалануғ а бағ ытталғ ан кө псубъектілік шаруашылық жү йесі; макродә режедегі ө ндірістік-экономикалық процестердің тым қ атал реттелдуі; микродә режедегі шаруашылық ө мірде экон-қ бостандық тың шектелуі; барлық шаруашылық қ ұ рылымдарды материалмен бір орталық тан қ амтамасыз ету.

Нарық тың мә ні оның функциялары арқ ылы толығ ырақ анық талады. Нарық мынадай маң ызды функциялар атқ арады:

· тауар ө ндірісінің ө зін-ө зі реттеу қ ызметі.

· ынталандыру қ ызметі.

· ө ндірілген ө нім мен ең бек шығ ындарының қ оғ амдық маң ыздылығ ын айқ ындау қ ызметі.

· реттеу қ ызметі.

· шаруашылық ө мірді демократияландыру, ө зін-ө зі басқ ару принциптерін жү зеге асыру қ ызметі.

· Рыноктың инфрақ ұ рылымы дегеніміз- рыноктағ ы тауарлар мен қ ызметтердің еркін қ озғ алысын қ амтамасыз ететін ұ йымдар, мекемелер, институттардың жиынтығ ы. Рынок инфрақ ұ рылымының ұ йымдастырушылық негізі- жабдық тау, ө ткізу, брокерлік жә не делдалдық ұ йымдар, коммерциялық фирмалар. Материалдық негізі- кө лік жү йесі, қ ойма жә не ыдыс, ақ параттық жә не байланыс жү йелері. Несиелік- есептеу негізі- банктік жә не сақ тандыру жү йесі, ірі жә не шағ ын несиелік жинақ мекемелері, коммерциялық банктер. Рынок инфрақ ұ рылымының негізгі элементтері: несие жү йесі жә не коммерциялық банктер; тауар, қ ор, валюта биржалары; жә рмең келер, аукциондар; мемлекеттік жә не мемлекеттік емес ең бек биржалары; ақ параттық технологиялар жә не бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары; салық жү йесі жә не салық инспекциясы; сақ тандыру жү йесі; кеден жү йесі; коммерциялық - кө рме кешендері; кең ес беруші жә не аудиторлық компаниялар; қ оғ амдық жә не мемлекеттік қ орлар; еркін арнайы экономикалық аймақ тар. Жә рмең ке ол белгілі бір орында ұ йымдастырылғ ан кө пшілікке арналғ ан рынок. Жә рмең ке орта ғ асырларда Европада пайда болғ ан. Қ азір салалық жә рмең келер мен миспозиум, конгресс, семинар жү ргізу арқ ылы кең інен қ олданылатын тұ тыну тауарларының жә рмең кесі ұ йымдастырылады. Аукцион- рынокта ө німдерді сатумен байланысты ұ йымдастырылады. Алдын-ала белгіленген орында тауарды жария тү рде жоғ ары бағ ада сату мақ сат б. т. Мә жбү рлі аукцион қ арызды ө теу ү шін сот органдары арқ ылы жү ргізіледі. Ерікті аукцион- тауар иелерінің бастамасымен ұ йымдастырылады. Биржа сатушы мен сатып алушы мә мле жасау ү шін арнайы ұ йымдастырылғ ан рынок. Оның тү рлері: қ ор биржасы, ең бек биржасы, тауар биржасы.

Сұ раныс жә не ұ сыныс экономикалық категориялар ретінде: сұ раныс қ исығ ы, сұ раныс заң ы, ұ сыныс қ исығ ы, ұ сыныс заң ы

Рыноктық қ атынастар сатушы мен сатып алушының ө з мү дделерінің тиімділігіне негізделген іс-ә рекеттермен сипатталады. Бұ л қ атынастар ө ндірушілер мен тұ тынушылар арасындағ ы байланыстар тү рінде кө рініс табады.

Сұ раныс рыноқ тың элементтерінің бірі. Ол ө ндірісті ү немді пайдалану ә дістері мен ресурстарды тиімді бө лу тә сілдерін қ олдануғ а ынталандырады. Сұ раныс – тө лем қ абілеттілігі бар қ ажеттілік.

Бә секелі рынокта тауар айырбасы ү шін белгілі бір заң дар ә рекет етеді. Тауар айырбасы мен бағ а орнату процестерін басқ арушы заң дардың бірі – сұ раныс заң ы.

Сұ раныс заң ы- басқ а жағ дайлар тұ рақ ты болғ анда (сұ раныс кө леміне ә сер ететін бағ адан басқ а факторлардың ә сері қ арастырылмайды), бағ аның ө суі сұ раныстың кө лемін тө мендетеді немесе бағ аның тө мендеуі сұ раныс кө лемін арттырады.

Сұ раныс пен бағ а арасындағ ы кері тә уелділіктің болуына байланысты сұ раныс қ исығ ы тө мен бағ ытталынғ ан. Бұ л тә уелділікті график арқ ылы кө рсетеміз:

Сұ раныс қ исығ ы.

D қ исығ ы сұ раныс қ исығ ы деп аталады. P1 бағ ада сұ раныс кө лемі Q1-ге тең. Бағ аның Р2-ге дейін тө мендеуі сұ раныс кө лемін Q2-ге дейін арттырады.

Сұ раныс функциясы сызық тық функция болғ андық тан сұ раныс тең деуі келесідей тү рде беріледі:

Qd=a-b*Р

Р- бағ а, Q- ө нім кө лемі, а жә не b – сұ раныстың бағ алық емес факторлары.

а мө лшері ө згергенде сұ раныс қ исығ ы қ озғ алады, ал b мө лшері ө згергенде сұ раныстың кө лемі қ исық тың бойымен қ озғ алады. Яғ ни а параметрі бағ ағ а тә уелсіз, ал b бағ аның ө згерісінің ә серіне ұ шырайды.

Сатушылардың тарапынан болатын іс-ә рекет ұ сыныс деп аталады. Ұ сыныс- берілген бағ ада тауар ө ндірушілердің рыноқ қ а шығ ара алатын тауарларының мө лшері.

Рыноктағ ы барлық сатушылардың бағ аны ө сіруге, сол арқ ылы кө п мө лшерде тауар сатып, пайданы арттыруғ а ұ мтылысы ұ сыныс заң ы арқ ылы сипатталынады.

Ұ сыныс заң ы- басқ а жағ дайлар тұ рақ ты болғ анда (ұ сыныс кө леміне ә сер ететін бағ адан басқ а факторлардың ә сері қ арастырылмайды), бағ аның ө суі ұ сыныстың кө лемін арттырады немесе бағ аның тө мендеуі ұ сыныс кө лемін тө мендетеді.

График бойынша Q – ұ сыныс кө лемі, Р – рыноктағ ы бағ а, S – ұ сыныс қ исығ ы. Бағ а P1-ден P2-ге ө скенде, ұ сыныс кө лемі Q1-ден Q2-ге ө седі. Ұ сыныс пен бағ а арасындағ ы тура байланыс болғ андық тан, ұ сыныс қ исығ ының кө лбеулілігі жоғ ары бағ ытталғ ан.

Ұ сыныс қ исығ ы.

Ұ сыныс функциясы сызық тық болғ андық тан, ұ сыныс тең деуі:

Qs=a+b*Р

Ұ сыныс қ исығ ының қ озғ алысын туындататын бағ адан басқ а факторлар:

1) Ө ндіріс шығ ындары.

2) Салық мө лшері.

3) Технология.

4) Субсидия.

Ұ сыныстың икемділігі – бағ а ө згерісіне байланысты рынокқ а ұ сынылатын тауарлар кө лемінің ө згерісінің кө рсеткіші.

Ұ сыныстың икемділік коэффициенті (Е d) ұ сыныстың ө згерісінің бағ а ө згерісіне қ атынасы арқ ылы есептеледі.

E d =∆ Q/∆ P

Бә секелі рыноктағ ы тепе-тең дік бағ аның қ алыптасуы сұ раныс пен ұ сыныстың ерекшеліктеріне байланысты.