Экономикалық жүйелердің түрлері және оларды жіктеу критерийлері

Экономикалық жү йе ө зара байланысқ ан шаруашылық қ атынастар мен белгілі бір тә ртіпке келтірілген экономика элементтерінің жиынтығ ынан тұ рады ж/е экономиканы ұ йымдастырудың нысаны б.т. Басы міндеті – шектеулі ө ндірістік ресурстарды тиімді пайдалану жолдары мен ә дістерін табу. Эк жү йе ө міршең дігінің басты себебі – ресурстардың салыстырмалы тү рде шектеулі болуы. Яғ ни, барлық қ оғ амғ а тә н бұ л мә селе тиімді шаруашылық жү ргізудің ә діс-тә сіліне негізделген эк жү йе арқ ылы ө з шешімін табады. Эк жү йенің тиімділігі қ ойылғ ан мақ саттарғ а жету дең гейімен анық талады. Эк жү йенің мақ саты – халық тың ә л-ауқ атын арттыру, оларды материалдық, рухани, ә леуметтік, ұ лттық ж/е басқ а да қ ұ ндылық тармен қ амтамасыз етудің тиімді жолдарын енгізу. Сондық тан эк-ның тиімділігін арттыру ү шін эк жү йе бір тұ рпаттан екінші тұ рпатқ а ө згереді. Эк жү йенің қ асиеттері: оның біртұ тастылығ ы, жү йелілігі, тұ рақ тылығ ы, орнық тылығ ы, ө згергіштігі, қ озғ алғ ыштығ ы, қ арама-қ айшылығ ы. Басты қ айшылық тар: ө ндіру мен тұ тыну, материалдық ж/е рухани қ ажеттіліктердің ө суі мен оларды қ анағ аттандыру мү мкіншіліктері, жинақ тау мен тұ тыну, т.б. Қ оғ амның эк дамуын тежеуші басты қ айшылық – рыноктық ж/е мемлекеттік ө ндірістің сипаты ж/е ө ндіріс нә тижелерін иемдену. Эк жү йе мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі: 1) меншік нысаны мен эк ә рекетті басқ ару, бағ дарлау тә сіліне б-ты: дә стү рлі, орталық тан басқ арылатын жоспарлы, рыноктық, аралас эк жү йелер. 2) ө ркениет типтерінің даму нә тижелері ретінде: дә стү рлі – қ оғ амдағ ы эк қ атынастар, ә дет-ғ ұ рыптарғ а негізделеді., либералды – қ оғ амның дамуы ү шін тиімділікке жетуге ұ мтылыс басым ж/е жеке тұ лғ аның бастамашылығ ына ешқ андай кедергілер жоқ., аралас – бірінші ж/е екінші типтердің элементтерінен қ ұ ралады. 3) сыртқ ы эк байланыстардың сипатына байланысты: жабық, ашық эк жү йелер.

4.Меншіктің мазмұ ны мен формалары

Мешік адамдардың затқ а жай қ атынасы ғ ана емес. Меншік осы затпен байланысты адамдар арасындағ ы қ атынас. Меншік, ә детте затпен б\ты, алайда кү нделікті тұ рмыстағ ы тү сінігіміздегідей жай зат емес, осы заттарды иемденумен б\ты адамдар арасындағ ы қ атынас. Меншіктің ә р қ илы тарихи типтерін анық тасақ: бір адамның екінші адамғ а кү ш кө рсету жолымен қ осылуы, ұ ү л иеленушілік ж\е кө пшілік жағ дайда феодалдық меншік типі; жұ мыс кү шін сатып алу, сату арқ ылы қ осылуы, меншіктің капиталистік типі. Меншік экономикалық тұ рғ ыда ө ндіріс пен ең бектің бө ліну жә не кооперациялану дең гейлеріне байланысты бірнеше сатыларғ а бө лінеді. Ұ йымдастырушылық -эконоикалық қ атынастардың бұ л тү рлері ө ндірістің нақ ты дамуы сатысын кө рсетеді. Мұ ндағ ы ең тө менгі саты- жеке бір адамның шаруашылық жү ргізуі. Аса жоғ арғ ы саты адамдардың белгілі бір ұ йымдарғ а бірігуі арқ ылы пайда болады. Ө ндірісті ұ йымдастырудың бір сатысынан екінші сатысына ө ту техникалық прогреске жә не алынатын экономикалық пайдағ а байланысты. Мысалы, ө ндіріс қ ұ ралдарының жетілуі, технологияның дамуы жә не бә секенің кү шеюі капиталдардың орталық тануы мен шоғ ырлануы туындатады.

Меншік типтері: а) ө здеріне тиесілі мү ліктерді меншік иелерінің жалпы мақ сатта пайдалану дең гейі бойынша; б) жекелеген еншілес меншік иелері арасында жалпы меншікті еркін бө лу мү мкіндігі мен мү мкін еместігі бойынша анық талады.

1.Жеке ө зіндік меншік - жеке азаматтардың мү лікті жеке басының табыс кө зі ретінде пайдалануын білдіреді. Иемденудің бұ л типі меншік иесінің экономикалық психологиясын қ алыптастырады, яғ ни адамның шаруашылық тә сілі мен іс-ә рекетінің белгілеріне ә сер етеді. Жеке меншік иесінің келесідей психологиялық ерекшіліктері бар:

-Ө з мү лкінен табыс алуғ а материалдық тұ рғ ыдан жеке ө зі мү дделі болады;

-Ә детте қ оғ амдық міндеттер ү шін ең бек пен мү ліктік шығ ындардың пайдасы жоқ деп есептейді;

-Ө зінің жеке мү дделерін жоғ ары қ ояды;

-Жеке меншік иелері «ә ркім ө зі ү шін» мә телді жиі ұ сынады.

Жеке иемденудің екі тү рі бар:

а)адамның ө зінің ең бегіне негізделген меншік, мұ нда меншік иесі мен жұ мысшы рө лін бір тұ лғ а атқ арады, сондық тан ө ндірістің барлық нә тижесі жұ мысшының меншігі болып табылады;

б)жалдамалы ең бекке негізделген меншік, мұ нда жалдамалы жұ мысшылардың ең бегі пайдаланылады, сондық тан меншік иесінің алатын пайдасы жалақ ы мө лшеріне кем болады;

2.Иемденудің екінші тү рі - жалпы ү лестік меншік. Ол жеке ө зіндік меншіктен ө згеше, бірақ ұ қ састық тары бар.

Жалпы ү лестік меншіктің ерекше белгілері: а) жеке меншік иелерінің ү лестерін біріктіру негізінде қ ұ рылады; б) ол жалпы мақ сатта, ортақ бақ ылау мен басқ ару арқ ылы пайдаланылады; в) мү лікті ортақ тасып пайдаланудың экономикалық нә тижелері ұ жымдық шаруашылық қ а қ атысушылардың арасында ә рқ айсысының ү лесіне қ арай бө лінеді.

Жалпы ү лестік меншікке қ атысушылардың экономикалық -психологиялық ерекшеліктері келесідей:

-Олардың жеке дербес мү дделері ұ жымдық мү дделермен ү йлеседі;

-Ә рбір меншік иесі ортақ мү ліктегі ө з ү лесін арттыруды кө здкйді;

-Меншік иелері кә сіпорынның тұ рақ ты жә не табысты болуы ү шін мү дделі;

-Ә рбір қ атысушы ө з ә л-ауқ атының жалпы табыстардың кө леміне тә уелді екенін тү сінеді;

-Жеке экономикалық мү дделер ұ жымдық меншік мү дделерімен тығ ыз байланысты.

-Жалпы ү лестік меншіктің нақ ты нысандары суретте кө рсетілген.

Шаруашылық серіктестік- жарғ ылық капиталы қ атысушылардың ү лестеріне бө лінген, пайда табу мақ сатында ә рекет ететін коммерциялық ұ йым.

Акционерлік қ оғ ам- жарғ ылық капиталы акциялардың белгілі бір санына бө лінген коммерциялық ұ йым.

Ө ндірістік коорпоратив- бірігіп шаруашылық жү ргізу ү шін оның мү шелерінің мү ліктік пайлық жанрларын біріктіру арқ ылы қ ұ рылатын азаматтардың ерікті бірігуі.

Біріккен кә сіпорын- отандық жә не шетелдік ә ріптес кә сіпорындардың капитал салымдары негізінде қ ұ рылуы.

3.Жалпы ортақ меншіктің ө зіндік ерекшеліктері: а) біртұ тас ұ жымғ а біріккен заң ды жә не жеке тұ лғ алар ө ндіріс факторлары мен нә тижелерін ортақ тасып пайдаланады; б) ә рбір қ атысушының мү ліктік ү лесі анық талмайды; в) меншіктен алынатын жалпы табыс қ атысушылар арасында тең дей ү лесте немесе ә рқ айсысының ұ жымдық нә тижелерге қ осқ ан ең бектік ү лесіне байланысты бө лінеді; г) мү лікті пайдалану, басқ ару барлық қ атысушылардың келісімі арқ ылы жү зеге асырылады.

Алғ ашқ ы қ ауымдық ортақ меншік - адамзат ө міріндегі ортақ тасып иемденудің алғ ашқ ы нысаны. Табиғ атқ а толық тә уелді болғ андық тан, олар тек қ ауымдасып ө мір сү рді.

Жалпы отбасылық меншік- отбасы мү шелерімен жинақ талғ ан мү ліктер.

Мемлекеттік меншік- мемлекеттік меншік қ ұ қ ығ ына негізделген елдің барлық мү ліктері. Ә лемдік тә жірибе кө рсеткендей мемлекеттік меншік тиімді бола алады, ө йткені оның қ ызметтерімен байланысты ө зіндік артық шылық тры бар: макроэкономикалық реттеуге, елдің экономикалық даму стратегиясын қ алыптастыруғ а, ұ лттық экономика қ ұ рылымын оң тайлы етуге қ абілетті.

Муниципалдық меншік- жергілікті ө зін-ө зі басқ арушы органдардың меншік қ ұ қ ығ ының болуы. Муниципалды меншік объектілері: су қ ұ быры жә не канализация желісі, газ шаруашылығ ы, электрмен жабдық тау, кө лік, тұ рғ ын ү й жә не т.б.

Тарихқ а меншіктің екі формасы мә лім: жалпы ж\е жеке меншік. Бұ лардың бірінен бірінің айырмашылық тары қ оғ амдастырудың дә режесі мен иеленудің сипаты, формалары ж\ке ә дістерімен айқ ындалады. Екеуінің тү пкі мә ні ортақ, сондық тан жалпы меншік жеке меншіккеғ жеке жалпығ а айнала алады.

5.Тауарлық шаруашылық жә не оның нарық тық экономиканың пайда болуындағ ы рө лі. Ақ шаның мә ні мен қ ызметі. Қ азіргі кездегі ақ ша.

Тауарлы ө ндірістің қ алыптасуының жалпы негізі қ оғ амдық ең бек бө лінісі, осымен б\ты ө ндірушілер ә р қ илы ө німдерді ө ндіруге маманданады. Екінші бір шарты, жекелей ө ндірушілердің бір бірінен экоеомикалық жағ ынан оқ шаулануы нә т ө з ең бектерінің ө німдеріне ө здері ие болып рынокқ а сатуғ а шығ ады. Тауар дегеніміз айырбастау ж\е сату, тұ тыну.шін шығ арылатын ең бек ө нім Тауар ө ндірісінің тарихи пайда болуына негізгі ү ш алғ ышарт қ ажет. Тарихта ү ш тү рлі кү рделі қ оғ амдық ең бек бө лінісіб\ды. Алғ ашқ ы кү рделі ең бек бө лінісі мал шаруашылығ ы мен егіншілердің бө лінуі нә тижесінде осы тайпалар арасындағ ы айырбастың дамуын тездетті. Екінші кү рделі ең бек бө лінісі ауыл шаруашылығ ынан қ олө нердің бө лініп шығ уы, ү шінші кү рделі ең бек бө лінісі жоғ арыда аталғ ан тайпалар арасынан саудамен ғ ана шұ ғ ылданатын ә леуметтік топтың шығ уы. Осы кө рсетілген кү рделі қ оғ амдық ең бек бө лінісі қ азіргі заманғ ы ауыл шарушылығ ы, ө неркә сіп, тасымал, қ ұ рылыс ж\е сауда салаларының негізі екені айқ ын. Бірақ ө ндіргіш кү штердің алғ ашқ ы қ ауыммен салыстырғ анда орасан зор дамығ анын еске алсақ, қ оғ амдық ең бек бө лінісі, мамандандыру саласының мың дағ ан тармақ қ а бө лініп, кең етек жайғ анын байқ аймыз. Демек тауар ө ндірісінің экономикалық негізі қ оғ амдық ең бек бө лінісі. Ол болмаса тауар ө ндірісі де рынок те болмас еді. Тауар ө ндірісінің екінші шарты тауар ө ндірушінің жеке меншігң болуы. Басқ а сө збен айтқ анда, тауар ө ндіруші ө з мү лкін еркін сатуғ а, басқ а жерге апарып ө ткізуіне ерікті болуы қ ажет. Меншік қ атынасы негізінен бірнеше тарихи сатылардан ө тті. Алғ ашқ ы адамзат қ оғ амына бегілі қ ауымдық, тайпалық меншік болды. Бұ л меншіктің пайда болуы алғ ашқ ы қ ауымдағ ы адамдардың, табиғ аттың дү лей кү штеріне тә уелді болуынан, кү н кө рудің ауыртпалығ ынан туғ ан қ ажеттілік. Ө ндіргіш кү штердің дамуы, бірігіп ең бек атқ ару, қ ұ рал саймандарды жетілдіру, сол сияқ ты отпен пайдаланатын тағ ам пісіру, қ орғ ан, ү й салу сияқ ты ең бекке бейімделу арқ ылы алғ ашқ ы қ ауымда ө мір сү рген адамдардың кү нделікті тұ тынуынан артық қ осымша ө німі пайда болды. Ал қ осышша ө німнің болуын тауар айырбасының, рынок қ атынасыныфң дамуына қ ажет ү шінші алғ ы шарт деу керек. Тауар шаруашылығ ының пайда болуы жә не себептеріне қ оғ амдық ең бек бө лінісі, ө ндірушілердің экономикалық ерекшеленуі, ө німдерді ө ндірушілер мен тұ тынушылардың рынок арқ ылы байланыс жасауы, тауарларды сату жә не сатып алу жатады. Ең бекбө лінісі алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыста пайда болғ ан. Оның қ арапайым тү рі ең бектің жыныстық жә не жас мө лшері бойынша бө лінуі болды.ал мал шаруашылығ ы мен жерді игерудің басталуы алғ ашқ ы қ оғ амдық ең бек бө лінісі болып табылады. Ө ндіріс қ ұ ралдарының жетілдірілуі жеке дара шаруашылық қ а ө ту мү мкіндіктерін ашты, сө йтіп бірлескен ең бек тү рі біртіндеп жойыла бастады. Бұ л арадан жалпы ортақ меншіктен жеке меншікке ө ту жағ дайын айқ ын кө руге болады.жеке меншіктің пайда болуы қ оғ амдық ең бек бө лінісімен жә не айырбастың дамуымен тығ ыз байланысты. Ең бірінші жеке меншікте мал, ө ндіріс қ ұ ралдары болса, кейіннен жерде жеке меншікке айналды. Ө ндіргіш кү штердің дамуымен қ оғ амдық ең біктің де тү рлері кү рделене тү сті, ол ө з кезегінде ең бек бө лінісінің кү рделенуі жә не маманданудың ө суінен кө рінеді. Белгілі бір ең бек тү ріне машық танғ ан мамандану ә рбір ө ндірушіге ө з дағ дылары мен білімдерін белгілі бір тауар ө ндірісінде ү лкен пайдалалық пен қ олдануғ а мү мкіндік береді. Адамдар бір бірлері ү шін ең бек етеді, яғ ни ол белгілі бір қ ауым ішіндегі қ оғ амдық ең бек сипатына ие болады, яғ ни олардың ең бегінің ө німдері рынокта сатылуы ү шін ө ндірушілер арасында ө зара айырбасқ а тү седі, сө йтіп ең бек ө німдері тауар сипатына ие болады да қ оғ амда рыноктық экономика негізгі тауар шаруашылығ ы орнығ а бастайды. Негізінен тауар шаруашылығ ы қ ұ л иеленушілік, феодалдық кезең дерде де орын алғ ан, бірақ капитализмге дейін оның жалпығ а бірдей сипаты болмағ ан. Тауар тауар ө ндірісінің қ орытынды категориясы, оның «экономикалық клеткасы». Тауар ө ндірісі жағ дайында ең бек ө німі оны тауарғ а айналдыратынжаң а ерекше қ асиеттерге ие болады. Бұ л ө німнің бағ алығ ы ө ндіріс ү шін емес, басқ а адамдар ү шін болады басқ аша айтсақ, бұ л ө нім қ оғ амдық қ асиетке ие болады. Тауар болу ү шін заттың тек басқ алар ү шін жасалуы, оның тауар болуына жетімсіз жаідай; осы зат басқ аларғ а ө ткізілуі керек, оның орны эквиваленттік тү рде ө телуі қ ажет. Басқ а адамның қ ажеттігінқ анағ аттандвру ү шін жасалғ ан сыйлық тауар болмайды. Тауар дегеніміз ең бекпен жасалғ ан қ оғ амдық бағ алылық ты иемденген жіне айырбасқ а арналғ ан заттар.

Ақ шаның пайда болуының зерттелуінде екі кө зқ арас бар: субъективті жә не объективті.

Субъективті кө зқ арас кезінде ақ ша адмдар арасындағ ы саналы, тиімді келісімнің нә тижесінде пайда болды деп кө рсетіледі.

Объективті кө зқ арас кезінде дә лелденеді: ақ ша –бұ л жалпы эквивалент рө лі бекітілген, кө птеген тауарлардың ішінен бө лініп шық қ ан тауарлы-ақ ша қ атынастарының дамуының нә тижесі.

Осы теорияғ а сә йкес ақ шаның пайда болуы тауар айырбасының дамуына байланысты. Қ оғ амның қ ұ рылуының бастапқ ы сатысында айырбас кездейсоқ сипатта болды, бір тауар тікелей екінші тауарғ а еркін айырбасталды. Осылай бірте-бірте айырбас мө лшері қ алыптасады.

Екі тауарды айырбастауда бір тауардың қ ұ ны екінші тауардың қ ұ нына тең естіріледі. Ө ндіріс пен қ оғ амдық ең бек бө лінісі дамығ ан сайын рынок кө птеген тауарларғ а тола бастады. Сол себепті, бір тауардың қ ұ нын кө птеген тауардың қ ұ нымен салыстыруғ а мү мкіндік туады.

Бірте-бірте кө птеген тауарлардың ішінен біреуі бө лініп шық ты, мысалы, мү йізді ірі қ ара мал. Оғ ан барлық тауарлар айырбасталды. Осы бір тауарда басқ а тауарлардың қ ұ ны белгіленеді. Айырбастың ұ зақ тарихи дамуының нә тижесінде арнайы тауар пайда болды: ақ шалық тауар. Жоғ арыда айтылғ андарды ескере отырып, оғ ан мынадай анық тама беруге болады.