GPS технологиясы.

Глобальды позициялық жү йесі (GPS) - ол арнайы новигациялық н/се геодезиялық қ абылдағ ыштарды пайдалану арқ ылы жер бетінің кез-келген нү ктенің орнын анық таудың жер серіктік жү йесі. Оның негізгі қ ұ ндылығ ы мен ерекшеліктері мыналар:

- пунк-р арасында тура кө рнекілікті қ ажет етпейді.

- ө лшемдердің автоматттандырылғ ан бақ ылаушының қ ателіктері жоқ қ а тең.

- Жер шарының кез-келген нү ктенің координаталарын тә улік бойыанық тайды.

- GPS анық тамаларының дә лдігінен қ ар, жауын, t-р ж/е ылғ алдылық ә сер етпейді

- ө лшеу жұ мыс-н жү ргізудің мерзімі бұ рынғ ы ә дістерімен салыст-да ә жептә уір қ ысқ арады

- GPS нә тижелері цифр тү рінде беріледі жә не олар картографиялық ақ параттық жү йеге жең іл ауд-ды.

GPS қ абылдағ ыш мынадай негізгі блоктардан тұ рады: кү шейткіші бар антена; белгілер мен жиіліктердің идентификаторы; қ абылдағ ыштың жұ мысын басқ аратын микропроцессор; генератор; дисплей; ақ паратты сақ тау блогы;

GPS тех-н қ олданғ анда жер туралы бастапқ ы мә лімет болып оның матем-қ немесе цифрлық бейнесі есептеледі. Ол мә ліметтерге жер бедері, ситуация, табиғ и геологиялық физикалық жағ дайлары, қ ұ былыстары жә не геологиясы мен гидрогеологиясы кө рсетілген нысандар жатады. Бұ л мә ліметтер жер бетінің цифрлі мә ліметі сипатында бейнеленуі. Мү мкін модель жер бетіндегі нү ктелердің белгілік ж/е олардың кодтық белгілері жиынтығ ы тү рінде беріледі. Ол модельде жер/ң табиғ и сипаттамалары мен обьектілері мен нысандары қ амтылады.

18-сұ рақ. Инженерлік қ ұ рылыстардың деформациясына бақ ылау жасау.

Конструктивтік ерекшелік, табиғ и жағ дайлар мен адам ә рекетінің нә тижесінде қ ұ рылыс толық тай жә не оның жеке элементтері деформацияның ә р тү ріне ұ шырайды.

Деформация терминнің мағ ынасы – бақ ылау объектісі пішінінің ө згеруі болып табылады. Геодезияда деформацияны объектінің бірінші объектіге қ атысты ө згеруін айтады.

Қ ұ рылыста массалық қ ысымның ә серінен фундамент негізіндегі грунт топырағ ы аз-аздан қ ысылады, содан қ ұ рылыс отырады немесе шө гіндейді. Ө з салмағ ынан басқ а қ ұ рылыстың шө гіндеуі карстық қ ұ рылысқ а, жер асты сулардың дең гейінің ө згеруіне, ауыр механизмнің жұ мыс істеуінен, транспорттың қ озғ алуынан, сейсмикалық қ ұ былыстарғ а да байланысты.

Қ ұ рылыс фундаментінің астындағ ы топырақ тың грунттары бірдей отырмай немесе қ ысым ә р тү рлі болса, онда шө гіндеу бірдей болмайды. Ол қ ұ рылысты басқ а тү рге ә келеді. Кө лденең ауытқ у, ығ ыспа, қ исаю, майысу. Олар жарылу мен сынуғ а тап болады. Қ ұ рылыстың горизонтының ауытқ уы грунт қ ысымы, су, желден пайда болады.

Биік қ ұ рылыстар кү н жылуы мен жел қ ысымының біркелкі болуынан тез бү лінгіш болып келеді. Бақ ылаудың мақ саты болып, қ ұ рлыстың тө зімділігіне бағ а беру ү шін немесе оларғ а профиллактикалық шара қ олдану ү шін деформацияны анық тау табылады.

Қ ұ рлыс деформациясын бақ ылау ө лшеу немесе сипаттау шараларынан тұ рады. Қ иын жә не жауапкершілігі мол қ ұ рылысты бақ ылау жобалаудан басталады. Алаң да салынатын қ ұ рлыстың, оғ ан ә сер ететін табиғ и факторларын алдын- ала ескеріп, тірек белгілерін жасайды.

Бақ ылау кезінде арнайы жоба қ ұ райды. Оғ ан келесілер кіреді:

- жұ мыс ө ндірісі ү шін техникалық тапсырма

- табиғ и жағ дайлар мен жұ мыс істеу кезіндегі қ ұ рылыс туралы жалпы мағ лұ маттар

- тірек жә не деформациялық белгілердің орналасу сұ лбасы

- бақ ылаудың мақ сатының сұ лбасы

- дә л ө лшеудің есебі

- ө лшеу ә дістері

- бақ ылаудың кү нтізбелік жоспары

- орындаушылар, сметамен жұ мыс кө лемінің тізімі

Нормативті қ ұ жаттар шө гінді мен горизонттың ауытқ уы дә л анық тауда орта квадраттық қ ателікті қ олданады.

1мм- тасты немесе жартылай тасты топырақ тағ ы қ ұ рылыс ү шін

3 мм- қ ұ мды, балшық ты немесе басқ а шө гетін топырақ тардағ ы қ ұ рылыс ү шін.

10 мм – тө гетін, отыратын немесе ө те қ атты шө гетін топырақ тардағ ы қ ұ рлыс ү шін.

15 мм – жер қ ұ рылыстары ү шін

Кө птеген есептерде, деформациялы есептеу ү шін мына формуланы пайдаланады:

m_ф ≤ 0, 2 ∆ Ф,

мұ ндағ ы m_ф -деформациялық ө лшеудің орта квадратының қ ателігі; ∆ Ф - циклдар арасындағ ы ө лшеудің деформация ө лшемі; қ ұ рылысты салу кезінде бақ ылауды кварталда 1-2 рет жасайды, ал эксплуатация кезінде жылына 1-2 рет жасайды. Бақ ылау кезіндегі геодезиялық белгілер: тірек, кө мекші, деформациялық. Қ ұ рылысты бақ ылауда геометриялық жә не тригонометриялық нивелирлеу, гидронивелирлеу, микронивелирлеу, фото жә не стерео фотограмметриялық ә дістері қ олданады.

19-СҰ РАҚ. Ө лшеу қ ателіктерінің тү рлері

Геодезиялық жұ мыстарда бұ рыштар, ара қ ашық тық тар, биіктік ө сімшелері ө лшенеді; аудандар, кө лемдер т.б. анық талады. Кез-келег геодезиялық ө лшеуді орындағ анда негізгі 5 фактор ә сер етеді: ө лшеу орны, орындаушы, аспап, ө лшеу ә дісі, сыртқ ы орта. Ө лшеулер тікелей жә не жанама ө лшеулер болып бө лінеді.Анық талатын шама тікелей ө лшеу нә тижесінде алынса, онда мұ ндай ө лшеулерді тікелей ө лшеулер д.а.Тікелей ө лшеуге ара қ ашық тық ты ө лшеуіш лента(рулетка) немесе бұ рышты теодолитпен ө лшеу жатады. Егер ө лшеудіің нә тижесі анық талатын шама мен математикалық тә уелділіктегі бір немесе шамаларды тікелей ө лшеу нә тижесінен есептеу арқ ылы алынса, ондай ө лшеулерді жанама ө лшеулер д.а.Оғ ан мысал: тікелей ө лшеуде болмайтын ара қ ашық тық тарды анық тау, биіктік ө сімшесін тригонометриялық нивелирлеу тә сілімен табу.Ө лшеулер тағ ы қ ажетті жә не қ осымша ө лшеулерге бө лінеді.

Ө лшеулердің қ ай-қ айсысында да азды кө пті қ ателер болады. Ө лшеуіш қ ұ ралдардың сезімталдығ ы мен ө лшеуші адамдардың шеберлігіне қ арай ө лшеулер дә лдігі ә рқ илы болады.Сайып келгенде, ө лшеу нә тижелері мү лтіксіз дә л болуы мү мкін емес.Ө лшеу кезінде кететін қ ателер ү ш топқ а бө лінеді: ө рескел, жү йелі жә не кездейсоқ қ ателер.

Ө рескел қ ателер ө лшеуіш адамның бір жайтты аң ғ армай қ алуынан, ө лшеу аспаптарының кө рсеткен цифрін шала оқ уда, кейбір қ ажетті шарттарғ а кө ң іл аудармаудан, бұ зылғ ан аспаптан болатын қ ателер. Мысалы, қ ашық тық ты ө лшегенде бір ленте ұ зындығ ын (20м) ескермеу, қ алдық ты лентаның екінші ұ шынан, яғ ни алты цифрінің орнына тоғ ыз деп есептеу. Ә детте, ө рескел қ ателрдің нә тижесі қ айталап ө лшеу кезінде анық талады да, тү зетіледі.

Жү йелі қ ателер ө лшеу аспаптарының конструкциясындағ ы кемшіліктердің, аспаптардың дұ рыс орнатылмауының, сыртқ ы ортаның ә серінен, орындаушының тә жірбиесіздігінен т.б. болады. Жү йелі қ ателердің ұ лғ аюын азайтып, дә лдігін арттыру ү шін аспаптарды мұ қ ият тексеріп, ө лшеуді арнаулы ә дістерге сү йене отырып жү ргізіп ө лшенген нә тижелерге тү зету енгізіп отыру қ ажет.

Кездейсоқ қ ателер тү пкі тегі мә лімсіз, кездейсоқ себептерден пайда болатын, ө лшеу нә тижелерін біресе арттырып, біресе кемітіп отыратын қ ателер.Ө рескел жә не жү йелі қ ателерді тауып, ө лшеу нә тижелерін тү зетуге болады.

Зерттеулерге қ арағ анда, кө п рет ө лшеу кезінде кездейсоқ қ ателердің статистикалық заң дылық қ а негізделіп, келесі қ асиеттері шығ ады.

1. Ө лшек кезінде кететін кездейсоқ қ ателердің шамасы тиісті шектің абсалюттік мә ніне аспайды.

2. Оң таң балы қ ателермен бірге оларғ а абсалюттік шамалас теріс таң балы қ ателер кездеседі.

3. Абсалюттік шамалары кіші кездейсоқ қ ателер жиі кездеседі.

4. Тең дә лдікті ө лшеулердің саны кө бейген сайын кездейсоқ қ атенің арифметикалық шамасы нолге жақ ындайды.

20. Топографиялық план, карта. Масштабтар. Масштаб дә лдігі.

Жер бетінің немесе оның жеке бө лшектерінің кішірейтіліп, арнаулы деректері толық кө рсетіліп, жазық тьіқ бетке кескінделуін карта дейді. Ал, шағ ын аймақ тың дол осындай кескінін, яғ ни ірі масштабтағ ы картаны план деп атайды. План мои карталардың біздің халық шаруашылығ ымыздыц кай саласинда болсын атқ аратын рө лі зор. Жерге байлаиьісты п.ілыми жпме нрактикалық жұ мыстар ең алдымен карта арқ і.ии.і сол тсррігіорияш.і жсте зерттеу қ ажет, яғ ни зерттеу объектісін белгілеп, жү ретін маршруттарды, жолдарды, т.б. қ ағ аз бетіне (планғ а) тү сіру керек. Жергілікті жердің территориясын зерттеп, кө птеген жаң алық тар енгізіліп, бү рынғ ы карта мен шіан толыктырылады. (9, а-сурет).

Демек, барлық жү ргізілген жү мыстар картадан, планнан шығ ады жэне картағ а (планғ а) тү седі, картадан (планнан) басталады да, картаман (планмен) аяқ талады.

План мен картаның негізгі ерекшеліктері:

1. Планда жердің шағ ын аймақ тары ү лкен масштабпен алынса, 1: 500, 1: 1000, 1: 2000, 1: 5000 карталарда ү лкен аймақ тар ұ сақ масштабпен 1: 50000, 1: 100000 алынады.

2. Картада меридиандар мен параллельдер міндетті тү рде сызылады, ал план бетінде тік бұ рышы координаталық тордың кескіні ғ ана болады.

3. Планда жердің дө ң естігі ескерілмейді. Кескіндеу масштабы планның барлық бағ ытында тұ рақ ты болса, картада ол тек меридиандар мен параллельдер багытында ғ ана сакталады.

Жер бетін план мен картадан басқ а профиль деп аталатын жердің вертикаль бағ ыттағ ы кесіндісі арқ ылы бейнелеп кө рсетуге де болады (9, ә -сурет).

Жалпы алғ анда, профиль кө лденең кескіннің (қ иманың) дербес (жеке) тү рі болып есептелінеді. Жер кыртысының бетінен оның терең қ абаттарына дейінгі аралығ ының тік бағ ыттағ ы (вертикаль) корінісін қ има немесе кө лденең кесінді дейді.

Қ ималар эрқ ашанда горизонталь жэне вертикаль масштабтарда сызылады. Жол жэне эртү рлі қ ұ рылыс салуда, сол жердің рельефі мен іеологиялық кұ рылысы арасындағ ы байланысты аныктау кажет болғ анда, қ иманың вертикаль масштабы горизонталь масштабпен ондаган, кейде жү здеген есе ү лкейтіліп (іріленіп) сызылады. Мэселен, горизонталь масштаб 1: 5000 болса, оньщ вертикаль масштабы 1: 500 болып келеді.

Қ ималар (9, б-сурет) геологияда маркшейдер жэне тау-кен ісінде пайдалы қ азбалардың орналасуын анық тауғ а, ізденіс жэне барлау,, сумен қ амтамасыз ету жұ мыстарын жобалауғ а мү мкіндік береді.

Топографиялық карта деп картографиялық проектіде сызылғ ан, нү ктелердің пландық жэне биіктік орындарын анық тауғ а мү мкіндік беретін жер беті шағ ын участкесінің бейнесі. Мемлекеттік топографиялық карталар 1: 1000000 жэне одан да ірілеу масштабтарда жасалынады.

Топографиялық план-дең гейлік беттің қ исық тығ ы ескерілмеген ортогональ жазық проекцияда, ірі масштабта кескінделген жер бетінің шағ ын учаскесінің картографиялық бейнесі.

Топографиялық карталарды жасағ анда эллипсоидты жазыктық ка бейнелейтін Гаустың конформдық проекциясы қ олданылады. Конформдық бейнелеудің негізгі қ асиеті - онда кез келген кішкене контур эллипсоидта ө згеріссіз бейнеленеді, яғ ни бұ рыштық ауыткулық болмайды, эр нү ктедегі бейнелеу масштабты тек координаталарғ а байланысты жэне бағ ытқ а тэуелсіз больщ келеді.

Топографиялық карталар мен пландарды жасауда нү ктелердің биіктіктері Кронштад футштогінің нө лінен басталатын 1977 жылгы абсолюттік Балтық тең ізі жү йесі бойынша анық талады.

Топографиялық карталар мен пландарды жасаудың эдістері.

Топографиялық карталар мен пландар, топографиялық тү сірістер немесе масштабты ірірек топографиялық тү сірістер мэліметі бойынша жасалынады.

Топографиялық тү сіріс топографиялық карталар немесе пландардың тү пнү сқ асын жэне де баска тү рде топографиялық ақ параттар алу ү шін жү ргізілетін кешенді жұ мыстар. Топографиялык тү сірістер мынандай эдістер арқ ылы жү ргізіледі; стереотопографиялық, аэрофототопографиялық қ ү растырылғ ан, мензулалық, жердегі фототеодолиттік, тахеометриялық жэне теодолиттік.

Тү сірістердің негізгі эдістері болып стереотопографиялық жэне қ ү растырылғ андар есепеледі.

Теодолиттік тү сіріс қ алалық ү йлер салынғ ан жерлерде жү ргізіледі. Ол кү рылыстардың маң дай бетінің эртү рлі бө ліктерін, жолдар мен квартал ішіндегі жер учаскілерін сонымен қ атар жер асты коммуникацияларын тү сіруден тү рады. Жер бетінің кейбір ерекше нү ктелерінің биіктіктерін аныктау ү шін ү й салынғ ан жерлерде нивелирлеу қ олданады.

2.2. Масштабтар мен олардың дә лдігі