Гістарычныя асобы. Агінскі Міхаіл Казімір – палітычны дзеяч ВКЛ і Рэчы Паспалітай

Агінскі Міхаіл Казімір – палітычны дзеяч ВКЛ і Рэчы Паспалітай. У Слоніме пабудаваў некалькі прадпрыемстваў, друкарню. Па яго ініцыятыве і на яго сродкі быў пабудаваны Агінскі канал. Заснаваў тэатр і капэлу, якія мелі еўрапейскую славу. Музыкант-віртуоз, аўтар музычных і літаратурных твораў.

Астрожскі Канстанцін – вялікі гетман ВКЛ, удзельнік войн ВКЛ з Масквою. Перамог войскі вялікага князя маскоўскага Васіля ІІІ пад г. Орша ў 1514 г. З’яўляўся мецэнатам і падтрымліваў праваслаўную царкву ў ВКЛ.

Бернардоні Я. М. – італьянскі архітэктар. Па яго праекце быў пабудаваны першы ў Цэнтральнай і Паўночнай Еўропе касцёл у стылі барока ў Нясвіжы (канец XVI ст.). Таксама прымаў удзел у праектаванні Нясвіжскага мураванага палацава-замкавага комплексу, які ў пачатку XVII ст. атрымаў назву «маленькая Варшава» і нават «маленькі Парыж».

Будны С. – асветнік, гуманіст, рэлігійны рэфарматар, філосаф, кнігавыдавец. Паходзіў з сям’і дробнага шляхціца. Быў адным з самых адукаваных людзей свайго часу, скончыў Кракаўскі ўніверсітэт. У 1562 г. заснаваў у Нясвіжы друкарню, пры якой была, дарэчы, і паперня. У Нясвіжскай друкарні С. Будны (разам з М. Кавячынскім і Л. Крышкоўскім) выдае кнігу «Катэхізіс». Потым Будны друкаваў творы ў Бярэсці, Лоску, Вільні. Там ён выказваў свае меркаванні па праблемах веры, аб «мірскім» прызначэнні чалавека, аб дзяржаўнай уладзе

Валовіч Я. Б. – дзяржаўны і грамадскі дзеяч ВКЛ. Адзін з лідараў апазіцыі Люблінскай уніі 1569 г. Яго падтрымкай як мецэната ка-рысталіся вядомыя гуманісты-рэфарматары С. Будны, В. Цяпінскі. Пад яго і Л. Сапегі кіраўніцтвам быў падрыхтаваны Статут ВКЛ 1588 г.

Войшалк – старэйшы сын Міндоўга, князь Новагародка. Выдае сястру замуж за валынскага князя Шварна, а сам прымае праваслаўе і становіцца манахам. Пасля забойства Міндоўга пачаў барацьбу супраць змоўшчыкаў. Разам з новагародцамі і саюзнымі пінянамі заваяваў удзелы сваіх ворагаў і пачаў княжыць у Вялікім княстве Літоўскім. У 1267 г. годзе быў забіты галіцка-валынскімі князямі.

Гедымін – вялікі князь ВКЛ. У 1323 г. перанёс сталіцу ВКЛ у горад Вільню. Пачаў будаўніцтва каменных замкаў, абараняўшых землі ВКЛ ад крыжакоў. Пры Гедыміне ў склад ВКЛ увайшла большая частка зямель сучаснай Беларусі.

Гусоўскі М. – заснавальнік новалацінскай рэнесансавай паэзіі ВКЛ. У 1518 г. у складзе польска-літоўскай дыпламатычнай місіі трапіў у Рым, дзе стварыў свой лепшы твор – ліра-эпічную паэму «Песня пра зубра», якая была выдадзена ў 1523 г. у Кракаве.

Доўнар-Запольскі М. – гісторык, у канцы 1880-х гг. выступіў з ідэяй аб самабытнасці беларускага этнасу і яго праве на самастойную палітычную будучыню.

Капіевіч І. – ураджэнец Мсціслаўшчыны. Па даручэнні Пятра I у 1699 г. у Амстэрдаме падрыхтаваў і выдаў першы дапаможнік па матэматыцы на рускай мове. У Маскве выдаў першыя рускамоўныя падручнікі па граматыцы, рыторыцы і інш. Усяго ім напісана і надрукавана больш за 20 кніг.

Карскі Я. – першы сярод беларусаў атрымаў званне акадэміка Расійскай акадэміі навук. Сапраўдная «энцыклапедыя беларусазнаў-ства» яго трохтомнае выданне «Беларусы».

Кунцэвіч І. – уніяцкі царкоўны дзеяч Рэчы Паспалітай. Насаджаў уніяцтва на Беларусі гвалтоўнымі метадамі, за што быў забіты гараджанамі пад час Віцебскага паўстання 1623 г. За забойства архі-епіскапа 19 чалавек было прыгаворана да пакарання смерцю, а Віцебск пазбаўлены магдэбургскага права. Кунцэвіч быў кананізаваны ката-ліцкай царквой.

Ластоўскі В. – першы гісторык, які пісаў пра Беларусь і для бела-русаў на беларускай мове. У 1910 г. у Вільні выдадзена яго «Кароткая гісторыя Беларусі».

Лышчынскі К. – шляхціц з Берасцейшчыны, аўтар твора «Аб неіс-наванні Бога». Згодна з прысудам соймавага суда Рэчы Паспалітай быў абезгалоўлены і спалены на вогнішчы.

Макоўскі Т. – стварыў у пачатку XVII ст. першую карту ВКЛ, якая ўключала звесткі аб беларускіх землях.

Мамонічы Кузьма і Лукаш – грамадскія дзеячы і беларускія друкары. Заснавалі друкарню ў Вільні, якая працавала з сярэдзіны 1570-х па 1623 г. Тут быў выдадзены Статут 1588 г. на стара-беларускай мове, а ў 1614 г. – на польскай. Друкаваліся пастановы сой-маў і іншыя заканадаўчыя акты.

Намыслоўскі Я. Л. – дзеяч пратэстантызма ў Вялікім Княстве Лі-тоўскім, аўтар палемічных прац і педагог. У 1585 г. стаў рэктарам ары-янскай школы ў мястэчку Іўе.

Насовіч І. – мовазнаўца і этнограф, асноўнай яго працай стаў «Слоўнік беларускай гаворкі», выдадзены ў 1870 г., у выданні зме-шчаны больш 30 тыс. слоў, дадзены іх грунтоўныя тлумачэнні.

Нікіфароўскі М. – аўтар прац па этнаграфіі, фалькларыстыцы і гісторыі Віцебшчыны.

Пацей І. – царкоўны і дзяржаўны дзеяч Вялікага Княства Літоў-скага, пісьменнік-палеміст. 3 1599 г. уніяцкі Мітрапаліт Кіеўскі і Усяе Русі. Аўтар палемічных твораў на старабеларускай і польскай мовах у абарону царкоўнай уніі. І. Пацей адзін з першых у гісторыі нацыяналь-най публіцыстычнай літаратуры сфармуляваў ідэю роўнасці грама-дзянскіх і палітычных правоў для людзей свецкага і духоўнага станаў.

Пачобут-Адляніцкі М. – вядомы вучоны-прыродазнаўца, выха-дзец з гродзенскай шляхты. Быў рэктарам Галоўнай школы ВКЛ (з 1796 г. – галоўнай Віленскай школы). Вывучаў планету Меркурый, адкрыў невядомае сузор’е, вызначыў каардынаты многіх пунктаў у Беларусі і Літве.

Полацкі С. (Самуіл Пятроўскі-Сітніяновіч) – першы прафесійны пісьменнік і кнігадрукар, ураджэнец Полацка. У Кіеве былі напісаны яго першыя паэтычныя творы, што дайшлі да нашых дзён, пазначаны 1648 г. «Канон» і «Акафіст». Быў настаўнікам царскіх дзяцей у Маскве, у тым ліку будучага імператара Пятра I, для якога надрукаваў у 1679 г. «Буквар языка славенска». У 1680 г. выдаў «Псалтыр рыф-матворны». У канцы 70-х гг. ХVII ст. арганізаваў друкарню ў мас-коўскім Крамлі. Па яго ініцыятыве была адкрыта першая ў Маскве вышэйшая адукацыйная ўстанова – Славяна-грэкалацінская акадэмія. У 1672 г. стварыў першы ў Расіі тэатр.

Радзівіл Мікалай Чорны – дзяржаўны і рэлігійны дзеяч, мецэнат навукі і культуры. Мікалаем Радзівілам былі заснаваны друкарні ў Бе-расці і Нясвіжы. Пад яго апекай тварылі славутыя царкоўныя дзеячы, пісьменікі, паэты, кампазітары.

Радзівіл Міхаіл Казімір «Рыбанька» – гетман вялікі літоўскі з ро-ду Радзівілаў, уладальнік Нясвіжскага замка (і ардынацыі). Сын вялі-кага канцлера Караля Станіслава Радзівіла. Разам з жонкай Уршуляй арганізаваў тэатр, музычную, вакальную і балетную школы, а таксама аркестр народных інструментаў.

Радзівіл Францішка Уршуля – пісьменніца, першая жанчына-драматург ва Усходняй Еўропе, заснавальніца аднаго з найбольш вядо-мых прыгонных тэатраў Беларусі, дзе ставіла спектаклі паводле сваіх п’ес.

Раманаў Е. – этнограф, ажыццявіў некалькі экспедыцый, збіраў матэрыялы для свайго «Беларускага зборніка», дзе адлюстраваў побыт і культуру беларусаў.

Рымша А. – вялікалітоўскі-панегірыст паэт другой паловы XVI ст., пісаў на старабеларускай, польскай і лацінскай мовах. Быў адным з самых шматмоўных пісьменнікаў. Аўтар вершаў на старабеларускай мове – «Храналогіі» і трох эпіграм на гербы вялікалітоўскіх магнатаў.

Сапега Л. І. – палітычны і грамадскі дзеяч ВКЛ, канцлер (1589–1623), гетман (1623–1633), адзін з арганізатараў трыбунала ВКЛ 1581 г. і складальнікаў Статута ВКЛ 1588 г. У сваёй палітыцы адстой-ваў суверэнітэт ВКЛ у складзе федэратыўнай Рэчы Паспалітай, выступаў супраць права польскай шляхты набываць у княстве маёнткі і пасады.

Сапуноў А. – гісторык і краязнаўца, падрыхтаваў публікацыі старажытных актаў і дакументаў па гісторыі Віцебскага краю ў зборніках «Витебская старина».

Семяновіч К. – ураджэнец ВКЛ, вынаходнік многаступеньчатых ракет. З’яўляецца папярэднікам Э. Цыялкоўскага і С. Каралёва, дзя-куючы працам якіх чалавек пачаў асваенне космасу. У 1650 г. у Амстэрдаме выдаў кнігу «Вялікае мастацтва артылерыі», якая стала падручнікам для гарматчыкаў усяго свету.

Скарга (Павенскі) П. – царкоўна-рэлігійны і палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай, у 1579–1584 гг. – першы рэктар Віленскай езуіцкай акадэміі, ініцыятар і прапагандыст Берасцейскай уніі. Прыхільнік моц-най цэнтралізаванай дзяржавы. Палітычным ідэалам лічыў тэакратыю, пад якой разумеў кіраванне царкоўнай улады пры дапамозе караля.

Скарына Ф. – беларускі першадрукар. 6 жніўня 1517 г. выдаў у Празе «Біблію» на царкоўнаславянскай мове ў беларускай рэдакцыі. Усяго было выпушчана 23 ілюстраваныя біблейскія кнігі.

Сматрыцкі М. – вядомы грамадска-палітычны і праваслаўны дзеяч, пісьменнік. Аўтар «Граматыкі» (1619 г.), якая выкарыстоўвалася ў Польшчы, Літве і Расіі. Займаўся педагагічнай дзейнасцю ў права-слаўных брацкіх школах Вільні, Мінска, Кіева.

Смоліч А. – дзеяч беларускага нацыянальнага адраджэння, аўтар навукова-папулярнага геаграфічнага апісання беларускіх зямель, выда-дзенага ўпершыню ў 1919 г.

Собаль. С. – беларускі асветнік. Надрукаваў буквар у 1631 г. у Куцейне (цяпер у межах г. Орша) і ў 1636 г. у Магілёве.

Тызенгаўз А. – дзяржаўны і грамадскі дзеяч ВКЛ, мецэнат, прад-стаўнік эпохі Асветніцтва. Заснаваў шэраг мануфактур, на якіх выка-рыстоўваліся новыя тэхналагічныя прыёмы. У прадмесцях Гродна дзейнічалі мануфактуры: суконная, баваўняная, палатняная, карун-кавая, панчошная, капялюшная, карэтная, жалезных і медных вырабаў і інш. Заснавальнік тэатра, тэатральна-музычнай школы, друкарні ў Гродне, ініцыятар выдання «Газеты Гродзеньскай» (1776 г.).

Храптовіч І. – актыўны дзеяч асветніцкага руху, рэфарматар. Арга-нізаваў у маёнтку Шчорсы ўзорную сельскагаспадарчую абшчыну, якая стала вядома далёка за межамі Беларусі, а таксама вялікую біблія-тэку, у якой змяшчалася звыш 10 тысяч кніг.

Цяпінскі В. – беларускі гуманіст, рэфармацыйны дзеяч, кнігавыда-вец, пісьменнік. Прадаўжальнік гуманістычных і патрыятычных тра-дыцый Ф. Скарыны і С. Буднага. У маёнтку Цяпіна заснаваў друкарню, дзе выдаў перакладзенае на беларускую мову «Евангелле» з уласнай прадмовай.

Шэйн П. – этнограф, аўтар працы «Матэрыялы да вывучэння по-быту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю».

Эпімах-Шыпіла Б. – беларускі выдавец і мовазнаўца, збіраў матэ-рыялы па гісторыі, этнаграфіі і фальклоры Беларусі. Па яго ініцыятыве ў 1906 г. была арганізавана выдавецкая суполка «Загляне сонца і ў наша аконца» ў Пецярбургу.