Кәсіпкерлік тәуекелдің мәні және түрлері

Нарық жағ дайында тә уекел кә сіпкерліктің шешуші элементі. Тә уекелдің ерекшеліктері кә сіпкерлік істе белгісіздік, кү тпегендік, сенбеушілік болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мү мкін. «Кә сіпкерлік іс туралы» заң да жазылғ андай кә сіпкерлік іс ө з тә уекелділігіне, кә сіпорынның ұ йымдастыру қ ұ қ ық тық формасы шегіндегі мү ліктік жауапкершілігіне негізделген.

Нарық жағ дайында тә уекелділікті бә сең дету ү шін бірнеше ә дістер бар: кә сіпкерлік жоба жасауғ а істі жетік білетін кең есшілерді, мамандарды тарту; жобалау алдындағ ы мү мкін болатын қ иындық тарды жете білу; ө ндірілетін ө німге сұ ранысты болжау; тә уекелділікті жобағ а қ атынасушылардың ө зара бө лісуі; сақ тандыру; болжамсыз шығ ындарды жабуғ а керекті қ аражатты кезекке ұ стау.

Тә уекелдің жұ мыс тапсырушы мен жұ мысты орындаушы арасындағ ы бө лінуінің жалпы концептуалды моделін.

Тә уекелділіктің бірнеше тү рі бар: ө ндірістік, коммерциялық, қ аржылық, инвестициялық, нарық тық.

Ө ндірістік тә уекел. Бұ л ө німді ө ндірумен жә не оны ө ткізумен байланысты. Бұ л тә уекелге ө німнің ө німнің белгіленген кө лемінің ө згеруі жә не ө ткізу қ арқ ыны, материалдық жә не ең бек шығ ындарының артық жұ мсалуы. Нарық тағ ы бағ а дең гейінің кемуі, брак, рекламация т.б. себептер тікелей ық пал жасайды.

Коммерциялық тә уекел – бұ л кә сіпкердің сатып алғ ан ө німді нарық та ө ткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім жағ дайында бағ аның тө мендеуін, тауар ө ткізуде кездесетін қ осымша шығ ындарды ескеру керек.

Қ аржылық тә уекел – қ аржылық кә сіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы, қ аржылық келісім тә уекелділік шарттасушылардың бір жағ ының тө лем қ абілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.

Инвестициялық тә уекел – бұ л кә сіпорынның ө зінің жә не сатып алғ ан қ ұ нды қ ағ аздарының қ ұ нсыздануы арқ ылы болуы мү мкін.

Нарық тық тә уекел – бұ л ұ лттық ақ ша бірлігінің нарық тағ ы процент ставкасының немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының ө згеруімен байланысты.

Ойлағ ан жобаны іске асыру мақ сатында потенциалды серіктестіктерді неғ ұ рлым кө п тарту ү шін тә уекел талдау жасайды.

Тә уекелді талдаудың схемасы:

1.Нақ ты тә уекел тү рлерінің ішкі жә не сыртқ ы факторларының ық палдарын айқ ындау.

2.Айқ ындалғ ан факторларды талдау.

3.Нақ ты тә уекел тү рін қ аржы жағ ынан екі тә сілмен бағ алау:

а) қ аржылық тұ рақ тылығ ын, дә улетін анық тау;

б) жұ мсалатын қ аражаттың экономикалық тиімділігін анық тау.

4.Тә уекелдің жорамал дең гейін анық тау.

5.Бө лек операцияларының тә уекелдерінің жорамал дең гейін талдау.

6.Тә уекелді бә сендету ү шін шаралар жасақ тау.

Екінші басты мә селе тә уекелден келетін зияндар тү рлерін анық тау.

1. Материалдық зиян – бұ л жобада қ аралмағ ан ө ндірістік шығ ындар, немесе тікелей материалдық объектілерді, ө німдерді, материалдарды, шикізаттарды жоғ алту.

2. Ең бек зияны – жұ мыс уақ ытын жою, кехдейсоқ немесе болжамсыз себептермен болғ ан жағ дайда.

3. Қ аржылық зиян – бұ л тікелей ақ шалай зиянмен байланысты: тө лемдер, айыптар, уақ ыты озғ ан несиелерді тө леу, қ осымша салық тар т.б.

4. Уақ ытты жою – бұ л егер кә сіпкерлік іс жобалы уақ ыттан кейін қ алатын болса пайда болады.

5. Арнайы зиян тү рлері – бұ л зияндар адам денсаулығ ына жә не адам ө міріне, қ оршағ ан ортағ а, кә сіпкердің беделіне кесел келтіретін жағ дайлар.

6. Саяси факторларғ а байланысты: іскерлік белсенділіктің бә сең деуі, ең бек жә не орындау тә ртібінің дең гейінің бә сең деуі, тө лем мен ө зара есептесудің бұ зылуы, салық ставкасының тұ рақ сыздығ ы т.б.