Кәсіпкерліктің мәні, экономикалық негізі

Кә сіпкерлік дегеніміз – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның белсенділігі жә не іскерлігі. Белсенділік жә не іскерлік – адамның еркін ө мір сү ру тү рі. Белсенділік, іскерлік адамдардың мінез-қ ұ лқ ы типтерімен байланысты болатын шығ ар. Кә сіпкерлік екі мағ ынада пайдаланылады: біреуі – белгілі бір істің тү рі; екіншісі – сол іспен шұ ғ ылданатын нақ тылы қ оғ амдық тап. «Кә сіпкерлік» деген ұ ғ ым ө мірде экономикалық белсенділікке қ олданылады. Антогонистік қ оғ амда, ол адамды адамның қ анауы, ал кә сіпкерлер табы қ анаушы тап болады.

Экономикалық белсенділік – бұ л барлық энергетикалық процесс тауар ө ндірісімен айырбас арқ ылы пайда табуымен байланысты. Ө ндірісте, айырбаста шектелген белсенділігін емес, адамдардың жан-жақ ты белсенділігін талап етеді. Сондық тан экономикалық белсенділік, іскерлік еріксіз немесе еркін болуы керек.

Кә сіпкерлік – ежелден келе жатқ ан адамдардың іскерлік белсенділігі, қ абілеті. Ал оның дамуы орта ғ асырдан басталды: кө пестер, саудагерлер, қ ол ө нері қ ызметкерлері. Кә сіпкерліктің алғ ашқ ы дамуында кә сіпкер қ ұ рал жабдық тарғ а иелік ете отырып, ө здері сол кә сіпорында қ олдап жұ мыс істеген. Бұ л тауарлы ө ндірістің бастапқ ы жабайы тү рі.

ХVІ ғ асырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды, акционерлік қ оғ амдар қ ұ рыла бастады. Мысалы, 1554 жылы Англия сауда компаниясы, 1660ж. Ост-Индия сауда компаниясы. ХVІІ ғ асырдың аяғ ында акционерлік банктер іске қ осылды.

Ресейде, Қ азақ станда кә сіпкерлік ерте заманнан келеді. Қ азақ станның кө шпелі шаруашылық жағ дайында кә сіпкерлік еркін дамығ ан жоқ. Ресейде Петр І патшалық ету кезең інде кә сіпкерлік ерекше дамыды, бірақ крепостной қ оғ ам тежеді. Капитализмнің дамуымен кә сіпкерлік те дамыды. 1861 жылғ ы реформадан кейін темір жол қ ұ рылысы, ауыр ө неркә сіп салалары орын алды.

Кә сіпкерліктің субъектісі – жеке адамдар, сонымен бірге, заң ды тұ лғ алар, біріккен серіктестер: арендалық ұ жым, ашық жә не жабық акционерлік қ оғ амдар, шаруашылық ассоциациялары, ә ртү рлі бірлестіктер.

Кә сіпкерліктің ерекшеліктері:

- дербестік жә не тә уелсіздік;

- экономикалық ынталылық;

- шаруашылық тә уекел жә не жеке жауапкершілік;

- жаң ашылдық.

Экономиканың негізін екі фундаментальды ақ иқ ат қ ұ райды. Олар шын мә нінде экономиканың барлық проблемаларын қ амтиды.

Бірінші ақ иқ ат: қ оғ амның материалдық қ ажеттілігі шексіз немесе тойымсыз.

Екінші ақ иқ ат: экономикалық ресурстар шекті немесе сирек.

Экономикалық ресурстар дегеніміз – тауар ө ндіруде қ олданылатын барлық табиғ ат, адам жә не адамдардың ө ндірген қ ұ рал жабдық ресурстары. Олар: фабрика, зауыт жә не ауылшаруашылық қ ұ рылыстары; ә ртү рлі жабдық тар, инструменттер, ө ндірістік тауарлар мен ауыл шаруашылық ө німдерін ө ндіруге қ олданылатын машиналар; ә ртү рлі транспорт, байланыс қ ұ ралдары; материалдық байлық ты ө ндіруге қ атынасатын алуан тү рлі ең бектер; жер жә не қ азбалы байлық тар. Олар мынандай ү лкен екі категорияғ а бө лінеді:

1. Материалдық ресурстар – жер оның табиғ и байлығ ы жә не капитал;

2. Адамдар ресурсы – ең бек жә не кә сіпкерлік қ абілеттілік.

Жер – деген тү сінікке барлық табиғ и ресурстар жатады, ө ндірісте қ олданылатын барлық «табиғ аттың ә ншейін байлығ ы». Оғ ан мынандай ресурстар кіреді: жыртылғ ан жер, жайылыстар, ормандар, минералдар мен мұ найдың кен байлық тары, су ресурстары т.б.

Капитал немесе «инвестициялық ресурстар» - барлық ө ндірілген ө ндіріс қ ұ ралдары, яғ ни инструменттер, машиналар, жабдық тар, фабрика – зауыттар, қ ойма, тарнспорт, қ ұ ралдарының барлық тү рлері жә не тауар ө ткізу торабы. Қ ұ рал жабдық тарды ө ндіру жә не қ орландыру процесін инвестициялау дейді.

Тауарлар екіге бө лінеді: 1. Инвестициялық тауарлар, олар тұ тыну тауарларын ө ндіруді қ амтамасыз етеді; 2. тұ тыну тауарлары қ оғ амның қ ажетін тікелей қ анағ аттандырады. Инвестициялық тауарғ а ақ ша капиталы кірмейді. Ақ ша ештең е ө ндірмейді, яғ ни экономикалық ресурсқ а жатпайды. Ақ ша – бұ л финанс капиталы, яғ ни нақ ты капитал емес, жалғ ан капитал.

Ең бек – бұ л кең мағ ыналы термин. Экономистер оны адамдардың тауар ө ндіру жә не қ ызмет кө рсетудегі кү ш ақ ыл-ой қ абілеттіліін бейнелейді.

Кә сіпкерлік қ абілеттілік – адамдардың ерекше таланттылығ ы. Оны тү сіну ү шін кә сіпкердің тө рт функциясын тү сіну керек.

1. Кә сіпкер барлық ресурстарды: жер, капитал, ең бекті ө нім ө ндіру процесіне қ осу ынтасын ө з жауапкершілігіне алады, яғ ни ө ндірістің қ озғ аушы кү ші, себебі істеген ісі пайда беретініне сенеді.

2. Кә сіпкер ө ндіріс процесінде барлық негізгі шешімдерді ө з қ олына алады жә не фирманың іс бағ ытын айқ ындайды.

3. Кә сіпкер – бұ л жаң ашыл, коммерциялық негізде жаң а тауар ө ндіруді, жаң а технологияны енгізу, бизнесті ұ йымдастырудың жаң а формаларын енгізуге аянбай жұ мыс істейтін кісі.

4. Кә сіпкер – бұ л тә уекелге баратын кісі. Тә уекелге бару ү шін істелетін істің егжей-тегжейін айқ ын талдап, қ ортындысында ие болатынын білген жө н. Кә сіпкер тек қ ана ө з уақ ыты, ең бегін, іс қ абілеттілігін тә уекелге салмайды, сонымен бірге ө ндіріске кеткен ө зінің жә не ө зінің серіктестерінің немесе акционерлердің қ аржыларын тә уекелге салады.

Кә сіпкерлік істің қ озғ аушы кү ші – мол пайда табу. Ө ндіріс факторлары жеке кә сіпорындарғ а ақ шалай табыс ретінде беріледі.

1. Материалдық ресурстар бергені ү шін капиталғ а пайыз алады.

2. Жер, су бергеніне рента алады.

3. Жұ мыс кү шін жалдағ аны ү шін ең бек ақ ы алады.

4. Кә сіпкерлік табысты пайда деп атайды, ол зиян да болуы мү мкін.

Экономикалық ғ ылым сирек ресурстарды тиімді пайдалану жө ніндегі ғ ылым екенін кә сіпкер жеке тү сінуі керек. Экономикалық тиімділік – бұ л «шығ ын-ө нім» мә селесін қ амтиды. Экономикалық тиімділіктің критериясы ә рбір ө нім бірлігіне шақ қ анда неғ ұ рлым аз шығ ын жұ мсау. Қ орытып айтқ анда қ оғ ам барлық ресурстарды тиімді пайдаланып неғ ұ рлым кө п ө нім ө ндіруге талаптанады. Ол ү шін ресурстарды толық іске қ осып толық қ амтуғ а жә не ө ндіріс кө лемін толық қ амтамасыз ету қ ажет. «Толық қ амтылу» деген пайдалануғ а жарамды барлық ресурстарды іске қ осу, жұ мысшылар жұ мыссыз қ алмауы керек; егіске жарамды жерлер, кү рделі жабдық тар бос тұ рмауы, яғ ни барлық жарамды ресурстарды іске қ осу керек. Ресурстардың барлығ ы жұ мыс істесе шығ ын кө бейеді: жұ мысшылар ең бек ақ ы алады, инвестициялық тауарлар сатылады т.б. яғ ни ел байиды, нарық тауарғ а толады, адамдардың ә леуметтік тұ рмысы жақ сарады. Қ азақ тың мақ алы бар «шығ ын болмай, тығ ын болмайды» деген. Қ оғ амның ө мір сү ру негізін материалдық ө ндіріс, яғ ни адамдарғ а қ ажет байлық ты ө ндіру қ ұ райды.

Кә сіпкер ө ндірістің негізгі ү ш факторын іске қ осып, ө зі тө ртінші фактор болып ресурс иелеріне тө лем тө леуді қ амтамасыз етеді: жұ мыс кү шіне ең бек ақ ы; капиталғ а пайыз; жер иелеріне рента; кә сіпкерлерге кә сіпкерлік пайда.

Социализм мен капитализмнің экономикалық айырмашылығ ы: біріншісінде жұ мыс кү шінің ө ндірген қ осымша қ ұ ны бү кіл қ оғ ам мү ддесіне жұ мсалады, ал екіншісінде – қ осымша қ ұ н ү шке бө лінеді: пайызғ а, рентағ а жә не кә сіпкерлік пайдағ а.

Жаң а қ оғ амның негізін тұ рақ ты, тиімді қ ұ ру ү шін кә сіпкерлер табын даярлау керек. Кә сіпкерлік қ абілеті қ аражаты бар тапты қ ұ ру ү шін, бірінші, білім керек, екінші, ө кімет экономикалық саясатын тү бегейлі қ айта қ арауы қ ажет. Елдің болашақ тағ дырын білікті кә сіпкерлер шешеді жә не олар ө з елінің гү лденуіне аянбай жұ мыс істейтін, ө зінің де пайдасын табатын, іскер азаматтар болуы керек.