Астықтың ірілігі. Біркелкілігі және шөкпектігі

Астық тың ірілігі, оның сызық тық ө лшемдеріне байланысты. Астық біркелкі ірі, біркелкі ұ сақ немесе ө зінің ылғ алдығ ы бойынша, тазалығ ы бойынша, тү рі – тү сі бойынша да біркелкі болуы мү мкін. Кө бінесе біркелкілік деген ұ ғ ымды тек оның ірілігіне бағ ыттап айтып жү р.

Кө птеген зерттеулердің мә ліметтері бойынша келтірілген неғ ұ рлым астық дә ні ірі, біркелкі болса соғ ұ рлым эндоспермнің қ ұ рамы кө бірек, демек одан алынатын дайын ө німнің яғ ни ұ нның жә не жарманың шығ ымы жоғ ары болу мү мкін.

Біркелкілік (бірың ғ айлық) дә ннің технологиялық қ асиетімен байланысты. Ірі немесе орташа ірілікті біркелкі астық оң ай ө ң деледі (ә сіресе жарма алғ анда), сонымен қ атар кө п шығ ым жә не жақ сы сапалы ө нім алынады. Біркелкілікті ірілігін анық тау сияқ ты елеуіштерден ө ткізу арқ ылы анық тайды жә не пайызбен жазылады. Бір уақ ытта ұ сақ дә ндерді де анық тап отырады. Олар астық массасының қ ұ рамынан 5 пайыздан аспауы тиіс. Ө ң деу кезінде ұ сақ дә ндерді бө ліп алады жә не оларды мал азығ ы ретінде қ олданады.

Біркелкілік деп астық топтамасының ірілігі бойынша бірдей болуын айтады. Дә ндердің ө лшемдері біркелкілік болғ ан жағ дайда тазалау, кептіру, ұ сақ тау, қ ырғ ылау, қ ауыздау мен кейбір басқ а технологиялық ү рдістерді ең жоғ арғ ы тиімділікті қ амтамасыз етуіне жә не жақ сы нә тижеге қ ол жеткізуге болады.

Шө пек дә н деп, ө зінің ө сіп - ө ну кезең дерінде ауаның немесе жер қ ыртысының қ уаң шылығ ына ұ шырап, ө сіп жетілмей қ алғ ан дә нді айтады. Кейде дә н шө пек болмай, ұ сақ болуы, ал кейде ұ сақ та болып кетуі мү мкін.

Сондық тан И.Е.Мамбиш пен А.А.Рыбкина бидайдың жеке дә нінің массасы 15 мг - нан кем болса, оны шө пек дә н деп атауды ұ йғ арды.

Дә ннің ірілігі, біркелкілігі немесе шө кпектігі оларды тазалау, сорттау жә не ө ң деу ү шін маң ызы зор. Оларды, екі ә діспен анық тайды: біріншісі дә ннің ә р қ айсысының сызық тық ө лшемдерің ө лшеп; екіншісі ә ртү рлі елеуіштермен елеп анық тайды. Ол ү шін алдымен Ø 6 мм елеуішпен елеп, тазалайды да, содан кейін мына елеуіштерге салып елеп біркелкілігін жә не ірілігін табады (кесте 3.7.1):

3.7.1 – Кесте.Ә ртү рлі дә ннің біркелкілігін жә не ірілігін елеуіштерде анық тау

3.7.1 кестеде кө рсетілген елеуіштерді осы белгіленген ретте жинап, астық ты ө лшейді. Оның ішіндегі қ алдық тарын алып тастап, ә р елеуіштен ө тпей қ алғ ан дә нді бө лек – бө лек ө лшейді, процентін шығ арады. Осының нә тижесінде мына топтарғ а бө лінеді.

3.7.2 – кесте Астық дақ ылдарын ірілігі бойынша топтау

Мысалы, бидайдан 100 г ө лшем алдық дейік. Одан 2, 5х20 мм електе 30 г – 31, 3%; 2, 2х20 мм електе 40 – 41, 7%; 1, 7х20 електе 25 г – 26, 0 % ө тпей қ алды, 1, 7х20 мм – лік електен ө тіп кеткені – 5 г.Оның ішінде ұ сақ

бидай 1 г – 1, 0% жарамды жә не жарамсыз қ алдық тары – 4 г.

Барлық алынғ ан ө лшем 100 г оны 100% деп алсақ.

Таза дә н 100 – 4 = 96 г.

80 х 100 / 96 = 31, 3%; 40 х 100 / 96 = 41.7%;

25 х 100 / 96 = 26% 1 х 100 / 100 = 1, 0%

Яғ ни бидай екінші – орташадан жоғ ары топқ а жатады.

Анық тау ә дісі. 100 грамм салмақ тағ ы астық сынамасын 0, 5 грамм дә лдікпен ө лшеп, елеуіштерде елейді. Елеу ү шін елеуіштерді бірі нең соң бірін келесі ретпен орнатады: тү п қ ойма 1, 7х20; 2, 0х20; 2, 2х20; 2, 5х20; 2, 8х20 мм; Елеуіштер жиінің беті тегіс ү стелге қ ояды. Елеуді саң ылаудың бойымен қ озғ алтып жү ргізеді. Електерді сілкуге болмайды. Електердің тербелісін ө лшемі – 100 мм, елеу ұ зақ тығ ы – 3 минут аралығ ында, (1 минутына 110-120 рет ары-бері қ озғ алысын жү ргізеді). Немесе ЛР-3 зертханалық рассевті (сурет 3.7.1) пайдалануғ а болады.

Елегеннен кейін ә рбір електен ө тпей қ алғ ан қ алдық тардан стандартқ а сә йкес лас, дә нді тағ ы да басқ а жарамсыз қ оспаларды, жә не негізгі таза дә нді қ олмен бө леді. Сонан соң ә рбір електе қ алғ ан таза дә н қ алдық тарын мен тө менгі електен ө ткен ұ сақ дә нді ө лшейді. Алынғ ан шамалардың пайыздық мө лшерін астық тын бастапқ ы ө лшеміне қ арай есептейді, қ оспаларды алып тастайды. Елеуден кейін елеуіштерде қ алғ ан қ алдық тардан стандартқ а сай қ оқ ыс жә не бидай қ оспасын ө лшейді. Алынғ ан пайыздық шама бидайдың біркелкілігін сипаттайды.

Екi жапсарлас електерден алынғ ан астық тың ең ү лкен жиынтық массасының пайыздық мө лшеріне қ арай біркелкілікті ү ш топқ а бө леді: жоғ ары – 80% артық; орташа – 70–ден 80% дейін; тө мен – 70% кем. Сонымен бірге еліктірдің тесіктерінің ө лшемдерің кө рсету керек, қ алдық тарды алығ ан

3.7. Сурет. Зертханалық рассев - ЛР-3

Есептеу мысалы: 100 г бидайды елеуіште ө ткізгенде

електе қ алғ ан 2, 8х20мм тең 10, 0г немесе 10, 5%

»» 2, 5х20мм» 18, 8г.» 19, 8%

»» 2, 2х20мм» 40, 2г.» 42, 3%

»» 1, 7х20мм» 20, 7г.» 21, 8%

електен ө ткен 1, 7х20мм» 5, 3г.» 5, 6%

Жинағ ы 95, 0г. 100%

Нә тижесінде:

Жинағ ы 95, 0г

Қ оспалар 5, 0г

Барлығ ы 100г.