Дәннің сыртқы пішіні мен сызықтық мөлшерлері

Ә р дақ ылдың ө зіне тә н сыртқ ы пішіні болады. Олар ботаникалық родтарда, тү рлерде жә не сорттарда ә р тү рлі. Сондық тан соларғ а қ арай оларды айырады жә не олардың ішіндегі басқ а қ оспалардан тазалау сұ рыптау жә не ө ң деу технологияларын ұ йымдастыруғ а негіз салады. Дә ннің пішіні ә р тү рлі (сурет 3.1).

3.1. Сурет. Дә ннің жә не тұ қ ымның негізгі пішіні

Дә нді дақ ылдар кө бінесе ұ зыншақ, домалақ келеді – ұ зыны, кө лденең і жә не қ алың дығ ы ә р тү рлі болады, ал бұ ршақ тұ қ ымдастарда (соя, ү рме бұ ршақ т.б.) эллипсоид тә різді оралғ ан – ұ зыны ұ зын, ал кө лденең і мен қ алың дығ ы бірдей, ал бұ ршақ жә не жү герінің кейбір сорттарының дә ні шар тә різді домалақ – ү ш ө лшемі бірдей болады[16]. Жасымық тың дә ні тә релке тә різді, қ арақ ұ мық тың дә мі ұ шқ ырлы пирамида. Домалық жә не ірі дә н ұ нды, жарманы кө п береді, олардың 1000 дә нінің массасы жә не натурасы жоғ ары болады.

Дә ннің жә не тұ қ ымдардын сызық ты ө лшемдері - ені, қ алың дығ ы, ұ зындығ ы, басты кө рсеткіштері болып табылады. Ұ н жә не жарма ө ндірістің машиналарының негізгі жұ мыс бө лшектерінің таң дау есебі дә ннің сызық тық ө лшемдерін бақ лау арқ ылы жү зеге асырады. Дә ннің ұ зындығ ы деп оның тұ қ ым бү ршігі мен сақ алшасының арасындағ ы қ ашық тық ты айтады; кө лденең і – екі бү йірінің арасындағ ы ө лшем; ал қ алың дығ ы деп ішкі жағ ымен жотасының арасындағ ы қ ашық тық ты айтады.

Тұ қ ымның сызық ты ө лшемдерін ең дә л арнаулы ө лшеуші аспаптары арқ ылы анық тайды. Ол 3.2 суретте кө рсетілген. Дә ннің ө лшемін сағ аттық проектор арқ ылы ү лкейтіп суретін экранда кө рсетеді, бұ л деректердің есебін жең ілдетеді. Алайда дә ннің ө лшемінің сарапшылығ ы ү шін ө ндірістік шарттарда осы аспаптар жарамайды, себебі олармен жұ мыс істеу аса қ иын жә не ұ зақ.

Сурет 3.2. Сағ аттық проектор арқ ылы дә ннің ө лшемін анық тау

Сол себептен дә ннің сызық тық ө лшемдерін анық тау ү шін келесі тә сілдерді кө бірек қ олданады. Дә ннің жә не тұ қ ымның ө лшемдерін микрометрмен ө лшеп, немесе ә р тү рлі тесікті елеуіштермен елеп анық тайды.

Микрометрмен ө лшеу ү шін бө лгіш арқ ылы орташа сынамадан 100 г ө лшем бө ліп алады. Оны талдау тақ тасына (разборная доска) салып, тазалап, жаймалап 100 ÷ 300 дә нді таң дамай шетінен кез келген бұ тін дә нді санап алып ө лшейді. Содан соң оның орташа санын табады. Қ ай санның қ ай санғ а дейін қ ұ былмалы шектерін табады. Бұ л ө те ауыр жұ мыс. Сондық тан тә жірибе жү зінде оларды ә р тү рлі елеуіштермен елеп, електен ө тіп кеткен жә не ө тпей қ алғ ан дә ннің саны арқ ылы олардың мө лшерлерін анық тайды. Бұ л ү шін жаң ағ ы 100 г дә нді елеп, ә р тү рлі елеуіштерден ө тпей қ алғ ан процентін анық тайды. Ол елеуіштердің тесіктерінің мө лшерлері ә р дақ ыл ү шін ә ртү рлі. Олар жеке дақ ылдарғ а жазылғ ан стандартта берілген. Осы тә сілдін артық шылық тығ ы тағ ы бір себебі дә йекті (последовательно) тү рде орналасқ ан електердің жү йесін қ олданғ анда, бір мезгілде зерттелетін дә ндердің ө лшемдерінің айнығ ыштығ ы туралы деректерді алуғ а болады. Тү рлі дақ ылдың дә нінің ө лшемдері 3.1 кестеде келтірілген.

Кесте 3.1.Тү рлі дақ ылдың дә нінің ө лшемдері