Дәнді дақылдар өсімдігінің құрылысы

Кіріспе

Ө сімдіктер дү ниесі барлық жер бетіндегі тіршіліктің негізі.

Кө к ө сімдіктер ө зінің жапырағ ындағ ы хлорофил атты пигменттерінің арқ асында ауадағ ы кө мір қ ышқ ылымен суды қ осып, оларды органикалық заттарғ а кө мірсутектерге, белокқ а, майғ а т.б адамзатқ а керекті заттарғ а айналдырады. Бұ ғ ан кү ннің энергиясы жә не жер қ ыртысындағ ы минералдық заттар да қ атысады. Кө к ө сімдіктер болмаса жер бетінде тіршілікте болмағ ан болар еді. Бұ л ө те кү рделі процесс. Жазда ө сімдіктің ө сіп-ө ну ү рдісінде тамақ тың заттардың қ атар оттегі бө лініп шығ ады. Ол тірі жануарлардың демалуына керек. Сонымен, кө к ө сімдіктер екі негізгі қ ызметті атқ арады: біріншіден, адамның жә не малдың қ оректік заттарын береді, екіншіден, ауаны ү немі тазартып кө міртегін сің іріп, ө ттегін бө ліп шығ арып тұ рады.

Кейінгі кезде ауыр жә не химиялық ө неркә сіптерінің ө ркендеуі мен автомашиналардың санының ө суіне байланысты ауадағ ы ө ттегінің кө лемі жылдан жылғ а азайып, басқ а улы заттардың кө лемі кө беюде. Сондық тан табиғ атты қ орғ ау барлық халық тың ең бір кезек кү ттірмейтін зор міндеті. Мұ нымен қ атар қ алалар жә не онда тұ ратын халық тың саны ө сіп, ауыл шаруашылығ ында істейтін халық тың саны бірте-бірте азаюда. Осының бә рі адамзаттың келешегіне кө птеген қ ауып туғ ызуда.

Осы қ ысқ аша шолуда, ө сімдік шаруашылығ ының, оның ішінде астық ө ндірісінің маң ызы ө те кү шті. Бұ л міндетті орындауғ а астық дайындау, оны ө ң деу саласындағ ы істейтін мамандардың ү лесі аз емес. Олар барлық ауыл шаруашылығ ында ө ндірілген ө німдерді тиімді пайдаланып, сақ тап, барлық жерде тү рлі-тү сті тағ амдардың молшылығ ын жасауғ а ө здерінің ү лесін қ осады. Астық кө п болса ет те, май да, сү т те кө п болады. Астық халық ырысы, оны сақ тап, ө ң деп, қ абылдап, сақ тау жә не оны ө ндеудің негіздерін жақ сы білу біздің міндетіміз. Сонда ғ ана олардан жақ сы тағ амдар жасап, халық байлығ ын ұ ластыруғ а болады.

I Тарау. Ө сімдіктер дү ниесі

Тамақ ө неркә сібінде ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарын, оның жемістерін ө здерінің пайдаланылатын орнына қ арай, 5 топқ а бө леді.

1.Дә нді дақ ылдар олар ө здерінің дә нінде 60-70% крахмал қ орын жасайды;

2.Бұ ршақ жемісті дақ ылдар – олардың тұ қ ымында 25%-тенжоғ ары белок болады;

3.Майлы тұ қ ымдастар – олардың дә нінде кө птеген (25 – 60%) ө сімдік майлары жиналды;

4.Эфирлі майлы ө сімдіктердің дә нінде ө сімдік майларымен қ атар эфирлі майлар болады;

5.Мал азығ ына арналғ ан шө птердің тұ қ ымдары.

Бұ лардың ішінде ең кө п тарағ ан дә нді дақ ылдар (Угамісас) тұ қ ымдастығ ы. Бұ л тұ қ ымдастық қ а бидай, қ ара бидай, арпа, сұ лы, тары, жү гері, кү ріш, т.б. родтар жатады. Олардың ішінде ө те кең тарағ ан бидай роды, соның ө сімдігінің қ ұ рылысымен таныссақ жеткілікті.

Дә нді дақ ылдар ө сімдігінің қ ұ рылысы

Дә нді дақ ылдар ө сімдігінің қ ұ рылысы

1.1. суретте ө сімдік қ ұ рылысының схемасы кө рсетілген:

1. тамыры;

2. сабақ тың буынаралық тары;

3. буыны;

4. аналық тү тікшесі;

5. жапырақ пластинкасы;

6. жапырақ тың қ ұ лақ шалары

7. тілшелері;

8. масақ тың шығ уы

Сурет 1.1 Ө сімдік қ ұ рылысы

Дә нді дақ ылдардың тамыры шашақ ты,

жер қ ыртысының жоғ арғ ы қ абатта орналасқ ан. Олар жердің жоғ арғ ы қ абатындағ ы бұ тақ тау ө зегінен ө сіп шығ ады.

Ө сімдік тамыры жер қ ыртысындағ ы суғ а еріген минералдық заттарды сорып алып, жер ү стіндегі органдарғ а жіберіп тұ рады[1].

Ө сімдіктің сабағ ы (сабаны) да бұ тақ тану ө зегінен шығ ады. Ең алдымен ортасындағ ы негізгі бұ тақ, одан кейін бұ тақ шалар ө седі. Олар кө бінесе іші бос цилиндр тә різді, тек жү гері мен қ атты бидайдың сабағ ың іші губқ алылы заттарымен толғ ан. Сабақ ө зара буындар арқ ылы буынаралық тарғ а бө лінген. Буындардан жапырақ шығ ады. Сабақ ө сімдіктің жер бетіндегі органдарын оның тамырмен байланыстырып, тамырдағ ы су мен минералдық заттарды жер ү стіндегі органдарғ а, ал жапырақ та пайда болғ ан органикалық заттарды тамырғ а жеткізу қ ызметін атқ арады.

Ауыл шаруашылық дақ ылдардың тік ө сетін шө п сабақ ты, ағ аш тә різді бұ та немесе ө рмелеп ө сетін шырмауық тә різді болуы ық тимал. Сабақ тың мұ ндай ә ртү рлі болуы оны орып-жинауғ а ө зінің ә серін тигізеді.[1]

Жапырақ тар ең негізгі орган. Олар сабақ тың буындарынан шығ ады. Дә нді дақ ылдарда олар ұ зыншақ келіп екі бө ліктен: сабақ ты қ аптап тұ рғ ан влагалище тү тікшесі мен жапырақ пластинкасынан тұ рады.

Тү тікше сабанның мық тылығ ын қ амтамасыз етеді жә не ішіндегі сабақ тың ө су органдарын сыртқ ы қ олайсыз жағ дайлардан қ орғ айды. Егер астық жатып қ алса, оның қ айтадан тұ рып кетуіне мү мкіншілік туғ ызады.

Жапырақ тың тү сі жасыл. Онда хлорофилл атты жасыл пигменттер кө п. Олар кү н жарығ ының ультра кү лгін сә улелерін ө зіне сің іреді, ө сімдікке жасыл тү с береді. Хлорофилл дә ндерің устьица деп аталатын тесікшелердің жағ асына орналасқ ан[]. Осы тесікшелер арқ ылы ө сімдік демалады, суды буландырады. Осының арқ асында ө сімдік сабақ тарының ішінде вакуум пайда болады да, жерден суды сорады соны қ амтамасыз етеді. Ө сімдік демалғ ан кезде су буланады, сыртқ ы шығ ады, ал ішіне тартқ ан кезде оғ ан оттегі мен кө мірдегі мен судың буы кездесіп, ультра кү лгін сә улелердің ә серінен кө мірсутектер пайда, оттегі бө лініп шығ ады.

6 СО₂ + 6 Н₂О + О = С6Н₁₂О₆ + 3О₂ +674 ккал

Осы процессте органикалық заттардың қ ұ рамында (бір грамм) молекула синтезделген заттың қ ұ рамында (674 ккал жылу энергиясы қ алыптасады да энергия қ орына айналады). Осы энергия мен органикалық заттар қ оры келешекте дә ндегі қ оректік заттар қ орына айналып, кө лемі кішіріп, қ алыптасып сақ талады. Сондық тан ө сімдік жапырағ ын негізгі орган деп аталады.

Ө сімдіктің гү лі – гү л шоқ тары. Ол дә нді дақ ылдарда кү рделі масақ немесе сің сібас деп аталады. Ә р кү рделі масақ шалардан, тұ рады. Ә р масақ шада ү ш гү л шығ ады, яғ ни ү ш дә н байлады. Гү л шоқ тары сабақ тың ұ шында, ал жү геріде ол жапырақ қ ойнауында орналасқ ан. Жү геріден басқ а дақ ылдарда бір гү лде оның ө зінің аналық жә не аталық ұ рық тары болады. Сондық тан олар ө зі мен ө зі тозаң данып ұ рық танады[1].

Ә р масақ тың орталық стержені, оның сатыларында масақ шалар орналасқ ан. Масақ шалар стерженнің екі жағ ына екі қ атар болып орналасқ ан. Ә р масақ шада ішкі жә не сыртқ ы қ ауашық тар болады. Осы екеуінің арасында гү лдер, кейін ө се келе дә н орналасқ ан, оны мына 1.2 суреттегі сызбасында кө ріп, танысуғ а болады.

1.2 сурет Бидайдың масақ шасы

А - масақ ша: Б – аналық ұ рық жә не лодикуле; В- масақ шаның қ ұ рылысы(схема). а - масақ шы қ ауашық тары; б – гү лдің сыртқ ы қ ауызы; в – ішкі қ ауыз; г – аталық ұ рық; д – аналық ұ рық ауызы; е – аналық ұ рық клеткасы (завязь); ж – лодикуле пленкалары; з – ұ рық сабағ ы.

Гү лдің тозаң дану, ұ рық тану сызбасын мына 1.3 суретінен кө руге болады.

1 – аналық ауызы жә не онда ө се бастағ ан толғ аң дар.

2 – аналық жіпшеге.

3 – аналық клетканың қ абы.

4 - аналық клетканың сабағ ы.

5 - ұ рық сабағ ы

6 – халаза

7 – ұ рық бү ршігі

8 – бү ршіктің ядросы

9 – ұ рық тың қ абы

10 – аталық ұ рық жолы

1.3. сурет. Аналық клетканың сызбасы

Ө сімдіктің ұ рық тануы, дә ннің пайда болуы екі ұ рық тану деп аталады. Бірінші ұ рық танудан ұ рық тық бү ршік, екінші ұ рық танудан эндосперм пайда болады, ал дә ннің қ абыршық тары аналық клетканың қ абы мен ұ рық қ абынан, пайда болады. Дә нді дақ ылдардың жемісін дә н деп атайды.

Дә нді дақ ылдар тобына қ арақ ұ мық та жатады. Ол қ арақ ұ мық тұ қ ымдастығ ына жатады. Оның тамырының ө зегі терең кетеді дә нді ұ шырлы пирамида болады.

Бұ ршақ жемісті ө сімдіктер бұ ршақ тұ қ ымдастығ ына жатады. Тамыры ө зекті, сабағ ы жерге жатып ө седі. Жемісі боб, дә ні бұ ршақ.