Паны-рада

Першым прававым і рэальным крокам па абмежаванні ўлады вялікага князя стала княжацкая рада. Як кола набліжаных да ўладара дзяржаўных людзей-дарадцаў яна была з’явай агульнаеўрапейскага характару. Крыніцамі засведчана існаванне такога інстытута ўжо для эпохі Кіеўскай Русі. 3 летапісаў вядома, што полацкі князь Таўцівіл, напрыклад, у 1263 г. раіўся са сваімі полацкімі баярамі. У другой палове XIII ст. у Полацку функцыянавала рада баяраў з 30 чалавек. Інстытут дараднікаў мелі пры сабе і першыя літоўскія князі. Пры іх рада выконвала і палітычную ролю. Міндоўг, а таксама Гедымін важныя палітычныя пытанні абмяркоўвалі ў коле асоб з бліжэйшай арыстакратыі. Вітаўт змяніў склад дараднікаў і акружыў сябе новымі людзьмі – баярамі, супрацьпаставіўшы іх удзельным князям. Пры ім гэтую групу ўтварылі тыя баяры, якія дапамагалі Вітаўту здабываць уладу і атрымалі за гэта зямельныя ўладанні. Часам у нарадах удзельнічалі і праваслаўныя князі. 3 радай Вітаўт абмяркоўваў і свой намер каранавацца.

Да сярэдзіны XV ст. склад рады дакладна не вызначаўся, як і яе кампетэнцыі. Становішча змянілася, калі буйная зямельная арыстакратыя, выкарыстоўваючы ўласную грамадска-палітычную вагу, пачала дамагацца ад манарха юрыдычнага замацавання свайго дамінуючага становішча. Ужо акты Гарадзельскай уніі далі ёй шырокія палітычныя правы і паставілі вялікага князя ў залежнасць ад паноў і баяраў. Наступным крокам стала прызнанне акрэсленай дзяржаўнай ролі “княжат і паноў” прывілеем 1447 г., у якім Казімір Ягайлавіч пацвердзіў права паноў і баяраў выбіраць новага манарха пасля яго смерці. Вядомы Судзебнік 1468 г. ён уклаў «с князьмі і с паны-радою нашою Велікого Князства Літовского». У тыя дзесяцігоддзі з прычыны частых ад’ездаў вялікага князя ў Польшчу рада пачала выконваць функцыі вярхоўнай улады. Яна ажыццяўляла дыпламатычныя зносіны, кіравала ўзброенымі сіламі, разбірала канфлікты, раздавала землі служылым людзям і г.д. Тады ж больш выразна акрэсліўся і склад рады. У другой палове XV ст. у яе ўваходзілі вышэйшыя духоўныя і свецкія вяльможы, вялікакняскія намеснікі, а таксама ўдзельныя князі, якім гарантавалася месца іх паходжаннем і асабістым правам. Аднак з цэнтралізацыяй дзяржавы роля князёў паніжалася, так што ў XVI ст. паны, дзякуючы атрыманым прывілеям, дасягнулі больш высокага становішча.

Поўнае юрыдычнае замацаваннс ролі гаспадарскай рады як дзяржаўнага органа зафіксавалі ІІрывілеі Аляксандра Казіміравіча ад 1492 і Жыгімонта Старога ад 1506 г. Князі, паны і зямяне ўсіх зямель разам з гаспадарскаю радаю, абіраючы манархам Аляксандра, дамагліся ад яго не толькі пацвярджэння сваіх ранейшых правоў і вольнасцяў, але і абмежавання вялікакняскай улады на карысць рады: гаспадар абавязваўся надалей кіраваць дзяржавай не самасгойна, а толькі супольна з радаю, не мяняючы без яе згоды нічога ва ўнутраных справах, не раздаючы без яе ведама дзяржанняў, не размяркоўваючы фінансавых сродкаў і г.д. Аднак прывілей Аляксандра яшчэ не гаварыў пра абавязковасць удзелу рады ў выданні пастаноў, таму пасля 1492 г. былі прыклады і асабістых распараджэнняў гаспадара. Права на гэта яго канчаткова пазбавіў толькі прывілей 1506 г., згодна а якім усе дзяржаўныя пастановы маглі выдавацца вялікім князем толькі пасля іх абавязковага аб-меркавання з гаспадарскаю радаю.

У актавых дакументах новы орган улады звычайна называўся «паны рада», «панове рада обоего стану духовные і светскіе», ці проста «паны». 3 канца XV да сярэдзіны XVI ст. канчаткова сцвердзіўся яго склад. У раду пастаянна ўваходзілі каталіцкія біскупы – віленскі, луцкі, жамойцкі і кіеўскі, ваяводы (ці старасты) – віленскі, троцкі, жамойцкі (стараста), кіеўскі, полацкі, смаленскі (да 1514 г.), наваградскі, віцебскі, падляшскі, луцкі стараста і валынскі маршалак, наступнымі былі кашталяны (займалі месцы ў той жа паслядоўнасці, што і ваяводы), а таксама цэнтральныя земскія і дворныя ўраднікі – канцлер і падканцлер, гетман, маршалак земскі і дворны, падскарбі. 3 агульнага складу гэтага органа вылучылася так званая (пярэдняя) праднейшая, або старшая рада – вузейшае кола, якое праводзіла закрытыя паседжанні і абмяркоўвала найбольш важныя дзяржаўныя пытанні. У яе ўваходзіла пяць асобаў, якія сядзелі на першай лавіцы: біскуп, ваявода і кашталян віленскія ды ваявода і кашталян троцкія. Неабходнасць прысутнасці іншых вырашаў манарх.

Шлях у раду адкрываўся для кожнага, хто належаў да вольнага шляхецкага стану і быў падданым Вялікага Княства Літоўскага. Рэальна ж у ёй пастаянна засядалі прадстаўнікі найвышэйшай эліты – князі і паны, якія займалі звычайна не адзін, а некалькі ўрадаў – дзяржаўных пасадаў. Напрыклад, пасады канцлера і гетмана найчасцей спалучаліся з віленскай і троцкай ваяводскімі пасадамі. Іх уладальнікі былі буйнымі латыфундыстамі, у чыіх руках канцэнтравалася ваенная і фінансава-эканамічная ўлада. У перыяд з 1492 да 1569 г. згаданыя цэнтральныя пасады-ўрады займалі прадстаўнікі дзесяці самых заможных родаў – Радзівілаў і Гаштаўтаў, князёў Астрожскіх, Гальшанскіх і Збаражскіх, паноў Хадкевічаў, Глябовічаў, Кішак, Кезгайлаў і Забярэзінскіх. Астрожскі і Хадкевіч былі праваслаўнымі, але ўваходзілі ў «пярэднюю» раду. На менш значныя пасады-ўрады праваслаўныя прызначаліся часцей, так што, нягледзячы на Гарадзельскі акт 1413г., веравызнанне мала ўплывала на склад паноў-рады. Аднак праваслаўныя духоўнага стану ў яе ніколі не дапускаліся.

На пачатку XVI ст. ясна вызначыліся і паўнамоцтвы рады. Яна ведала дыпламатычнымі дачыненнямі дзяржавы, абаронай і фінансавымі пытаннямі, а таксама займалася справамі шляхецтва, кантралявала раздачу земляў ды выконвала шэраг судовых функцыяў. Толькі з ведама паноў радных займаліся дзяржаўныя пасады. Ім жа належала і права выбару вялікага князя, які запрашаўся з дынастыі Ягайлавічаў. Так былі абраны Аляксандр Казіміравіч, Жыгімонт I Стары і яго сын Жыгімонт II Аўгуст.

Палітычная вага паноў-рады пачала змяншацца ў сярэдзіне XVI ст., калі ўтварыўся новы, таксама надзелены вярхоўнай уладай дзяржаўны орган – шляхецкі сойм.