Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Түйсіктердін негізгі заңдылықтары






А. Сезгіштік жә не табалдырық

Психологияда адамның тү йсіне алу қ абілетін сезгіштік деп атайды.

Сезгіштікті: 1) абсолюттік, 2) айырма сезгіштік деп екіге бө леді.

Абсолюттік сезгіштік дегеніміз — сезім мү шелерінің ө те ә лсіз тітіркендіргіштерді тү йсіне алуы. Сезгіштік тү йсіктің табалдырығ ымен тығ ыз байланысты. Мә селен, абсолюттік сезгіштік тү йсіктік табалдырығ ына тә уелді. Абсолюттік табалдырық — тү йсік табалдырығ ының шегі. Абсолюттік табалдырық тітіркендіргіштін болмашы ғ ана тү йсік тудыратындай ең аз шамасы. Тү йсік табалдырығ ының шамасы азайғ ан сайын адамның абсолют сезгіштігі арта тү седі. Мә селен, біреу алақ анындағ ы бір ми квадрат аумакқ а тү сетін салмақ ты 3 гр-нан бастап сезетін болса, екінші біреу осындай жерге тү скен салмақ ты алты грамнан бастап сезеді. Бұ дан соң ғ ы адамның тү йсік табалдырығ ы екі есе артық та, абсолюттік сезгіштігі екі есе кем екендігі кө рінеді. Егер тітіркенудің шамасы табалдырық тан тө мен жатса, оң да тү йсік пайда болмайды. Мә селен, адам денесіне қ онғ ан тозаң ды сезе алмайды, кө з улътра кү лгін сө улелерді кө рмейді, қ ұ лақ ә лсіз дыбыстарды естімейді. Ө йткені осы тітіркендіргіштердің бірде-біреуінде тү йсік туғ ызарлық тай кү ш жоқ.

Айырма сезгіштік деп сезім мү шелерінің тітіркендіргіштердің арасындағ ы болмашы айырмашылық ты тү йсіне алуын айтады. Айырма сезгіштікті сипаттау ү шін не айыру табылдырығ ының мө лшерімен пайдаланады. Мә селен, егер алақ анғ а жү з грамм салмақ салып, оғ ан тағ ы бір грамм қ осса, салмақ тың артқ аны білінбейді. Оны айыра білу ү шін 3-4 граммқ осу керек, Айыру табалдырығ ы тү йсіктің тү рлерінде ә ртү рлі болып келеді. Мә селен, жарық ты айыратын табалдырық тың кү ші 1/100-ге тең. Бү л айтылғ андарды мынадай фактілермен дә лелдейді. 100 шамдық жарық Кү шіне тағ ы бір шамдық жарық қ осылса, сонда жарық тың аздап та болса артатындығ ы байқ алады. Ал жү з кісі қ атынасқ ан хорғ а тағ ы да он адам қ осылса, хордың даусы аздап болса да кө теріледі.

Ә. Адаптация

Сезім мү шелерінің сезгіштігі ә сер етуші тітіркендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты да ө згеріи отырады. Бү л кұ былысты адаптация дейді.

Адаптация кү былысы адам сезгішіігінің артуын немесе тө мендеуін кө рсетіп отырадьь Тү йсіктердің қ ай-қ айсысы да адап-тацияланады. Мә селен, кө ру тү йсігіндегі адаптацияны алайық. Жарық жерден қ араң ғ ы ү йге кіру бізде қ араң ғ ылық адаптация-сын туғ ызады. Жарық жерден қ араң ғ ы бө лмеге кіргенде кө здің қ арашығ ы 17 есе ү лғ аяды. Бү л қ арашыктан ө тетін жарық тың мө лшері 17 есе кө бейеді деген сө з. Кө здің қ араң ғ ыда кө ргіштігіне торлы қ абық тың шетіне орналасқ ан таяқ шалардың ә сері етс кү шті. Олардың нашар жарық ты да жақ сы сезе алатын қ асиеті бар. Мә селен, 30-40 минуттан кейін қ араң ғ ыдағ ы кө ру сезгіштігі 200 мың есе артады. Ал қ араң ғ ыдан жарық қ а қ арай сезгіштіктің ө згеруі жарық адаптациясын кө рсетеді. Алғ ашқ ыда кү н кө зге шағ ылы-сып, кө з еріксіз жү мылады.

Адаптация қ ү былысына перифериялық нерв жү йесімен қ атар ми қ абығ ы да қ атысады.

Адаптация тері (тактиль) тү йсіктерінде де кү шті байқ алады. Осының салдарынан кейбір адамдар тітіркендіргіштерді тү йсінбей де қ алады. Температуралык. тү йсіктердің де адаптациясы мол.

Мә селен, судың бірқ алыпты салқ ындығ ына дене тез уақ ыт ішінде тө селеді де, адамның терісі суық қ а тітіркенбейтін болады.

Иіс тү йсіктерінде адаптация тү рлі дә режеде кө рінеді. Мә селен, камфараның иісі 1-2 минуттан кейін сезілмейтіы болса, горчица мен нашатыр сгшртінің иісіне адаптациялану тезірек болады.

Ауырсыну тү йсіктеріндегі адаптация ө те ә лсіз, ауырсыну организмнің қ алыпты жү мысының бү зылғ андығ ын, осы сигнал-дың биологиялық рө лін кө рсетеді. Адаптация қ ү былысы ү немі ө згеріп отыратыы сыртқ ы дү ние тітіркендіргіштеріне анализатор-лардың калай да бейімделе алатындығ ын байқ атады.

Б. Тү йсіктердің ө зара байланысы. Сенсибилизация

Егер адаптация анализаторлардың сезгіштігінің тү рлі жағ дайла-рғ а байланысты артуының тө мендеуінің кө рсеткіші болса, сенси-билизаң ия сезгіштіктің тек артуын ғ ана керсетстін қ ү былыс болып табылады.

Сезім мү шелерінің біреуінің ә серінен басқ аларының сезгіштігі артып отырады. Мұ ны былайша тү сіну керек. Ә леіз тітіркендіргіштер ө зімен бірге ә сер етіп тү рғ ан басқ а тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады. Мә селен, кө зге жеткілікті мө лшерде тү скен жарық оның кө ру қ абілетін арттыру-мен қ атар есту тү йсігінің сезімталдығ ының артуына да себепші болады. Қ ызыл тү с адамның ақ, қ ара тү стерді дү рыс ажыратуына жә рдемдеседі. Тү нгі ү шуғ а дайындық кезінде ү шқ ыштардың кө здеріне 20-30 минут бойына қ ызыл кө зілдірік киетіндері осыдан.

С. В. Кравков, К. X. Кекчеев зерттеулерінде адамның дамыл-дамыл таза ауада дем алуы, жең іл дене қ имылын жасауы, беті-қ олын салқ ын сумен сү ртінуі кө ру сезгіштігін арттыратындығ ы дә лелденген.

Сыртқ ы дү ниенің затгары бір ғ ана анализатормен тү йсінілмейді. Бір сезім мү шесіне тускен ә сер, қ алғ ан сезім мупіелеріне де ә сер етедЬТү йсіктердің бір-бірімен байланысқ а тү суі сыртқ ы дү ниенің кү былыстарын толығ ырақ тү йсінуге жағ дай жасайды. Болар-болмас дә м тү йсігі (кышкыл нә рсе) кө ру сезгіштігін артгырады, тү з ерітіндісін ішкеннен кейін таза судың ө зі тэтті болып кө рінеді? Осындай ө зара байланыс кө ру, сипай сезу, қ озгалыс тү йсіктерінде де кө п байқ алады. Тү йсіктердің ө зара байланысының ө те айқ ын кө зге тү сетіні контраст (қ арама-қ арсылық) қ ү былысы. Мә селен, айналасын ақ тү ске бояғ ан сү р тік бү рыш айналасын қ ара тү ске бояғ ан сү р тік бү рыштан кү ң гірттеу кө рінеді. Ал осы сү р тік бү рыштың айнадасын қ оң ыр тү ске бояса, жасыл тартып, сары тү ске бояса, кө гілдір болып кө рінеді. Тым-тырыс кезде дыбыс жақ сы естіледі, ыссы нә рседен кейін салқ ынды тү йсіну ө зінен-ө зі белгілі. Жү йке процестерінің ө зара индукция зандылығ ьшен (бір мезгілдік индукция) тү сіндіріледі.

В.Синестезия

Тітіркендіргіштер сезім мү шелерінің біреуінде ғ ана тү йсік туғ ызудың орнына сол сә тте басқ а тү йсіктердің, пайда болуына да жағ дай жасайды. Мә селен, кейбір адамдар біреудің сө зін естігенде, бү ғ ан қ оса тү рлі дә мдер мен тү стерді де сезінуі мү мкін. Мү ндай адамдардың бірі қ ызғ ылт тү стен жылылыкты, екіншілері — кө гілдір-жасыл тү стен суық ты сезінеді. Тү йсіктердің осылайша қ осарланып жү руін синестезия дейді. Есту, кө ру, сипай сезу, иіс, дә м тү йсіктерінде кездесіп отыратын осы қ ү былыс ө мірде онша жиі кездесе бермейді. Синестезия — тү йсіктердің ө зара байланы-сының мө лшерден тыс дамығ ан бір кө рінісі.

Г. Бірізді бейнелер (эйдетикалық ес)

Тітіркендіргіш ә серінің тоқ талғ анына қ арамай, аз ғ ана уақ ыт болса да, тү йсіктің ө з кү шінде қ алатын кездерін бірізді образдар деп атайды. Бұ лар кө ру, есту, иіс, дә м тактиль тү йсіктерінде жиі кездеседі. Мә селен, адам 2-3 секунд бойы кө з алмай шамғ а қ арап отырып, содан кейін кө зін жү мса (кө зді жү мғ анда қ абақ тан жарық тү сірмеу ү шін шамды алақ анмен қ алқ алау керек), жарық тың ізігі айқ ын кө ре алады.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.