Стратегиялық жоспарлау үрдісі

Стратегиялық жоспарлау ү рдісі сегіз кезең нен тү рады жә не тұ йық циклді қ ұ райды.

Стратегия - ұ йымның ең басты мақ саты, миссиясының орындалуын жә не т.б. мақ саттарғ а қ ол жеткізуін қ амтамасыз етуге арналғ ан жоспарда кө рсетілуі тиіс қ ызметгің негізгі бағ ыты. Стратегия толық кешенді жоспарғ а айналады [10].

Тиімді жоспарлау тә жірибиесінің мынадай ерекшеліктері бар:

- стратегиялық жоспарлаудың функцияларын жү зеге асыруғ акішігірім жоспарлы-экономикалық бө лім жә не онымен байланыстыстратегиялық шаруашылық бө лімшелер жауапты;

- стратегиялық жоспардың негізгі ә лементгері жыл сайыннемесе қ ажет болғ ан жағ дайда, мысалы тоқ сан сайын ө тетін жоғ арыбасшылық тың жиналыстарында қ алыптасады.

- стратегиялық жә не жедел жоспарлау қ ұ ралдарының келісуіболып табылатын фирмаішілік жоспарды қ ұ райды.

Ұ йымның мақ саты мен миссиясын анық тау. Ұ йымның мақ саты- бұ л ұ йымның анық қ ұ рылу себебін білдіретін негізгі жалпымақ сат. Ресми тү рде бекітілген жә не қ ызметкерлерге тиімді тү рдетаныстырылғ ан миссияның маң ызы ө те ү лкен. Сол миссия негізіндежасалғ ан мақ саттар барлық басқ арушылық шешімдердің ө лшемдеріболып табылады.

Миссия ә ртү рлі басқ арушылық дең гейлерде мақ саттар менстратегияларды анық тауда ұ йым мен оның бағ ытын нақ тылайды.

Миссияны қ алыптастыруғ а тауар ө ндіру мен қ ызметтеркө рсетудіұ йымдастыру міндеттері, негізгі технологиялар мен негізгінарық тар, ұ йым жұ мысының қ ағ идаттарын анық тайтын сыртқ ы ортаның сипаттамасы, ұ йымның жұ мыс ахуалы қ алыптастыратын мә денисипаттамасы, ахуал қ ызық гыратын адамдардың типтері негіз болады.

Коммерң иялық ұ йымның миссиясын таң дауда табысты жұ мысжасаумен алмастыру қ ажет. Табыс -ұ йымның ішкі проблемасы.Ұ йым - тұ тынушылардың қ ажеттілігін қ анағ аттандыру арқ ылы ө мірсү ретін ашық жү йе. Басшылық ұ йымның қ оршағ ан ортадағ ы жалпымақ сатын анық тап, ө здерінің клиенттері кімдер жә не олардың қ андайқ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а болатындығ ы туралы маң ыздымә селелерге жауап береді.

Стратегияны ә зірлеуге кө шпестен бұ рын компанияның болашағ ынойластыруымыз қ ажет, компанияның болашақ тағ ы бейнесін анық тау бұ лменеджерлердің ұ йым мен бизнес туралы ұ сыныстарын, компанияның болашақ қ а бағ дар бойынша ө зіндік саяхатын, технологияларды, географиялық тауарлық заттарын, перспективаларын анық тайды [15].

Ұ йымның миссиясы мен мақ сатын қ алыптастыруда классиктерстратегиялық жоспарлаудың маң ыздыалты бағ дарын ұ сынады:

1. Теориялық - басшы жаң а білімдер қ алыптастыратын ұ тымды ойлаупайда болатындай ұ зақ мерзімді зерттеулерге негізделген мақ саттардытаң дайды.

2. Экономикалық - табыстың ө суі мен ө ндірістің тиімділігін арттырутә різді қ ызметтің тә жірибелік пайдалылығ ына негізделеді.

3. Саяси - капиталдың жалпы кө лемінің, сатылым кө лемі менжұ мысшылар санының ө суі нә тижесінде мансап, атақ, даң қ, мә ртебеболатындай мақ саттар.

4. Ә леуметтік - ұ йым ішінде жанжалдардың болмауы, жақ сыадамгершілік қ атынастар сияқ ты нә тижелерге ә келетін табыстыкө рсеткіштері бойынша ә леуметтік жауапкершілік, ұ йым ішіндегіжағ ымды ахуал.

5. Этикалық - жеке тұ лғ аның ү йлесімді дамуы мен дұ рыс мә дениетпен этиканың қ алыптасуы ү шін ө німнің сапасын, безендірілуінжақ сарту.

6. Діни — ұ йымдағ ы жә не ә лемдегі ынтымақ тастық ты сақ таумақ сатында моральдық этикалық нормаларды қ алыптастыру [5].

Миссия қ ұ ндлыық тарғ а бағ дарлану негізінде жету мен стратегиялық тұ рғ ыда кө руге бағ ытталғ ан мақ саттарды қ алыптастырады. Ұ йымның мақ сатына елеулі тү рде ү лес қ осу ү шін мынадай сипаттамалар болуық ажет:

- нақ тылық пен ө лшемділік — басшылық мұ ндай нысандардыкө рсету арқ ылы мынадай шешімдерді қ абылдауда нақ ты есеп жү ргізеді;

- мақ саттардың уақ ытқ а бағ дарлануы. Бү л жерде фирма тек негеқ ол жеткізуге болатынын ғ ана емес, сонымен бірге қ ашан қ ол жеткізуге болатынын да ескеруі қ ажет;

- қ олжетімділік — ұ йымның тиімділігін арттыруғ а кө мектеседі, қ ол жетпейтінмақ сатқ а ұ мтылу апатты нә тижелерге алып келуі мү мкін;

- бір мақ сатқ а жетудің келесі мақ сатқ а кері ә сер тимес ү шінқ айшылық тың болмауы [4].

Сыртқ ы ортаны талдау мен бағ алау ұ йымның басшылық миссиясын қ алыптастырып, мақ саттарды айқ ындағ ан соң стратегиялық жоспарлаудың диагностикалық кезең ін бастауы қ ажет, ең алғ ашқ ық адам сыртқ ы ортаны бағ алау мен талдаудан басталады.

Сыртқ ы ортаны талдау мынадай бағ ыттар бойынша жү ргізіледі:

1. Ағ ымдағ ы стратегияның ә ртү рлі аспектілеріне ә сер ететінө зғ ерістерді бағ алау.

2. Ағ ымдағ ы стратегияғ а кері ә сер ететін қ ауіпті факторлардыанық тау жә не залалсыздандыру.

3. Мақ сатқ а жетуге оң ә серін тигізетін факторларды анық тап, жоспарғ а тү зетулер енгізу.

Осылайша, сыртқ ы ортаны бағ алау барысында стратегиялық жоспарды жасаушылар ұ йымғ а сырттан ә сер ететін факторлардыбақ ылап, қ ауіптері мен мү мкіндіктерін айқ ындайды.

Сыртқ ы орта факторларын мынадай салалар бойынша талдауғ аболады:

1. Экономика. Ағ ымдағ ы жә не болашақ тағ ы экономикалық жағ дай кә сіпорын ү шін шешуші рө л атқ аруы мү мкін.

2. Саясат. Кә сіпорынғ а ә сер ететін саясатты анық тайтынжергілікті, аймақ тық билік орындары мен басқ армаларының нормативті қ ү жаттарын бақ ылап отыру қ ажет.

3. Нарық тар. Ү немі ө згерісте болып отыратын нарық тық ортаә рдайым кә сіпорын талдаушыларының назарында болуы тиіс.

4. Технологиялар. Ө ндіріс, жобалау, сауда, байланыс жә не т.б.салалардағ ы жаң а технологияларғ а экономикалық талдау жасауарқ ылы олардың перспективалы тү рлері мен типтерін анық тайды.

5. Халық аралық экономикалық байланыстар. Халық аралық қ атынастардың ө згеруінен де қ ауіптер мен мү мкіндіктердің нә тижесі туындауы тиіс.

6. Бә секелестік. Бә секелестерді талдау қ ү рамына бә секелестердің болашақ мақ саттарын анық гау, кә сіпорын қ ызмет ететін ортадағ ыбә секелестердің арақ атынасын, олардың кү шті жә не ә лсіз жақ тарынтерең зерттеу жатады.

7. Ә леуметтік мінез-қ ұ лық гар мен ә леуметтік кү тімдер. Оларғ акоғ амда қ алыптасып қ алғ ан кә сіпкерлікке деген кө зқ арас пентү тынушьшардың қ ү қ ығ ын қ орғ ау жатады.

Осылайша, сыртқ ы ортаны талдау кә сіпорынғ а болашактакездесуі мү мкін қ ауіптер мен мү мкіндіктерді анық тауғ а кө мектеседі.Басшылық ты тиімді жоспарлау ү шін сыртқ ы проблемалардан толық ақ парат алу ғ ана емес, сонымен бірге ү йымның ә леуетті мү мкіндіктерімен кемшіліктері туралы да білу қ ажет [14].

Ұ йымның кү шті жә не ә лсіз жақ тарын басқ арушылық талдау.Баскарушылык талдау кә сіпорынның қ ызмет ететін саласын функциялық талдау мен бағ алауғ а, оның кү шті жә не ә лсізжақ тарын табуғ а бағ ытталғ ан. Ең қ арапайым жағ дайда бес тү рлі функция ұ сынылады: маркетинг, қ аржылық жә не бухгалтерлікесеп, ең бек ресурстары, сонымен бірге кә сіпорынның бейнесі менмә дениеті.

Маркетинг. Талдауды жеті салағ а бө лу қ ажет:

1. Нарық тың ү лесі мен бә секелестік. Жұ мыс жасап тұ рғ анкә сіпорын ү шін оның нарық тағ ы жалпы алатын пайызы маң ыздымақ сат болып табылады. Талдау кезінде кә сіпорынның бә секелестерменсалыстырғ анда ө згеру ү рдістерін бекіту қ ажет.

2. Қ ызметтер мен тауарлар номенклатурасының сапасы менә ртү рлілігі. Кә сіпорын оны ү немі кең ейтіп отыруы қ ажет. Номенклатуратабыс ә келуі жағ ынан тиімді болуы тиіс.Талдаутиімділ іктен қ аншалық тыауытқ ығ анына бағ а береді.

3. Нарық тық демографиялық статистика. Нарық тағ ы ө згерістермен тұ тынушылардың кызығ ушылығ ына байланысты проблемалардыбағ алау қ ажет.

4. Зерттеу жә не ә зірлеу. Тағ ы бір мә селе: жаң а тауар мен нарық тызерттеу жә не ә зірлеу. Бә секелестік ортада жаң а жә не жақ сы тауарлармен қ ызметтердіә зірлеу, зерттеу қ ажет.

5. Клиенттерге сатып алудың алдында жә не сатып алғ аннанкейін қ ызмет кө рсету. Тиімді қ ызмет кө рсеіу кө бірек тауар сату арқ ылыклиенттердің келуін жиілетуге ық пал етеді. Кә сіпорындарғ а жоғ арысапалы қ ызмет кө рсеткені ү шін жоғ ары бағ а қ ойылады.

6. Тиімді ө ткізім, жарнама жә не тауарларды жылжыту.Ө тімділіктің, жарнаманың, тауарды жылжытудың тиімділігі менү йлесімділігі маң ызды басқ арушылық функция болып табылады.

7. Табыс. Маркетинг фукциясын талдауда жалпы ішкі ө нім ментабысты тұ рақ ты тү рде бақ ылап отыру маң ызды басқ ару тетігі болыптабылады [6].

Қ аржы жә не бухгалтерлік есеп. Кө птеген кә сіпорындар ү шінқ аржылық жә не бухгалтерлік есептерді тексеру ө те маң ызды, себебікейбір мекемелерде қ аржыны басқ ару функциялары жоқ немесебасшылар нақ ты қ аржылық қ иындық тардың себебін білмейді. Қ аржылық жағ дайды толық тай тексеру ұ йым ішіндегі қ азіргі жә не ә леуетті ішкіә лсіздіктерді табады, басшыларды ұ йымның ұ зақ мерзімді ішкі ә лсізжә некү шті жақ тарымен таныстырады.

Ө ндіріс. Кә сіпорын дамуының маң ызды факторларының біріоперацияларды ү зіліссіз талдап отыру, тар мағ ынада, ө ндіріс депаталады. Тексеру жү ргізу кезінде мынадай мә селелерге жауап беру қ ажет:

- кә сіпорын бә секелестермен салыстырғ анда тауар мен қ ызметгіазырақ шығ ындармен ө ндіре ала ма? Егер жоқ болса, неліктен?

- Жаң а материалдар қ ол жетімді ме? Кә сіпорын бір немесе бірнешежабдық таушылардың шектеулі кө леміне тә уелді ме? Неліктен?

- Ө ндірістік жабдық тар заманауи ма? Олар жақ сы жұ мыс жасайма?

- материалды қ орларды жә не тапсырыстарды орындау уақ ытыназайтуғ а бола ма?

- Қ орлар мен тапсырыстарды басқ ару жү йесі бар ма?

- Ө нім маусымдық ө згерістерге тә уелді ме жә не уақ ытшажұ мысшыларды шақ ыруғ а тура келе ме? Бұ л жағ дайды қ алай тү зетугеболады?

- Кә сіпорын бә секелестер қ ызмет кө рсете алмайтын нарық тардақ ызмет кө рсете ала ма?

- Кә сіпорында сапаны бақ ылау мен реттеудің тиімді жә не нә тижеліжү йесі бар ма?

Ең бек ресурстары. Кә сіпорындағ ы кө птеген проблемалардың себебіперсоналдарғ а байланысты. Ең бек ресурстарына байланысты негізгіпроблемаларды мынадай мә селелерді анық гау арқ ылы шешуге болады:

- Саланың бү гінгі жә не болашақ тағ ы сипаты қ андай?

- Жоғ ары басшылық гың біліктілігі мен дайындығ ы қ андайдең гейде?

- Марапаттаудың тиімді жү йесі бар ма?

- Басқ ару кадрларының ауысу тә ртібі жоспарланғ ан ба?

- Басқ арушылардың санаттарга жоғ арылату, оларды оқ ыту тиімдіме?

- Бас мамандарды жоғ алтты ма? Неге?

- Қ ызметкерлер қ ұ рамының іс-ә рекеттерін бағ алау жү йесінің талдауы қ ашан жү ргізілді?

- Сапа шең берлері немесе қ ызметкерлердің басқ аруғ а қ атысуыаркылы кызметшілердің жұ мысы мен сапаны жақ сартуғ а бола ма?

- Қ ызметкерлер қ ұ рамы табысқ а, мү лікке, кіріске атсалыса ма?

- Ең бекті ұ йымдастырудың тиімділігі қ андай?

Ұ йымдастырудың мә дениеті жә не тү рі. Ұ зақ мерзімді ә леуеттекө п салада дә стү рлі емес факторлар шешуші рө л атқ арады.Ұ йымдастырудағ ы атмосфера мен ахуал ұ йымдастырудың мә дениетідеп аталады. Мә дениет кә сіпорындағ ы басты дә стү рлерді, ойларды, кү тулерді кө рсетеді. Басқ арушылар мә дениетті белгілі бір типтегі жә неуә ждемелік типтегі жұ мыскерлерді тарту ү шін қ олданады [9].

Стратегиялық баламалардың талдауы. Басқ арушылар қ олданатынстрагегиясын сырткы мү мкіншіліктер мен қ ауіп-қ атерді ішкі олқ ылық тарменсалыстырғ аннан кейін белгілей алады. Кә сіпорынқ олданатын нақ ты стратегиялардың 2000-нан астам тү рлері белгілі.

Бірақ экономикалық кө зқ арас бойынша, басқ арушылардың алдындатек қ ана негізгі 4 баламалық стратегия бар. Олар: шектелген ө су, ө су, қ ысқ арту жә не осы 3 стратегияның біріккен тү рі.

Шектелген ө су стратегиясы. Стратегияның бү л тү ріне мақ саттаринфляцияда ескерілген нә тижелерге қ арап белгіленуі тиіс. Бұ лальтернативаның таң далу себебі - ол ө те оң ай, ың ғ айлы жә нетә уекелділігі аз стратегия тү рі болып табылады. Бірақ бү л жағ дайдажасырын инфляция орын алуы мү мкін. Жұ мыстары сә тті жү ріп жатканкә сіпорын ү шін шектелген ө су стратегиясы мә жбү рленген стратегияболып табылады, ө йткені бү л стратегияда ө ндірістің дү ниежү зіидегіө су қ арқ ынынан аспайтын ө су жү зеге асырылады [8].

Ө су стратегиясы. Бұ л стратегия алдың ғ ы жылдың нә тижелерінеқ арай жыл сайын мақ саттардың дең гейін жоғ арылату негізіндежү ргізіледі. Сә тті дамып келе жатқ ан кә сіпорынғ а бү л стратегиядү ниежү зіндегі даму қ арқ ынын алып келеді. Бү л стратегиянытехнологиялар тез ө згеретін салаларда ә ртараптандыруғ а ұ мтылатынбасшылар қ олданады.

Қ ысқ арту стратегиясы. Бұ л стратегияны соң ғ ы қ ұ рал стратегиясыдеп атайды. Қ азіргі ө нім кө лемі оның алдың ғ ы ө нім кө лемінентө менқ ойылады. Бірақ кө птеген кә сіпорындар ү шін бұ л рационализацияжә не ө ндірісті қ айта бағ дарлау жолы болып табылады [13].

Қ ысқ арту баламасы мынадай тү рде болады:

1. Жою. Барлық активтердің жұ мысын жоспар бойынша тоқ тату.

2. Жартылай жою. Кейбір жағ дайларда бірнеше қ ызметтерді жоюпайдалы болып табылады.

3. Қ ысқ арту жә не бағ ытты ауыстыру. Дағ дарыс саласында бірқ ызмет тү рін жойып, ө ндірісгі басқ а операң иялар тү рімен ұ лғ айтупайдалы болып табылады.

Тіркесу стратегиясы. Бұ л стратегия жоғ арыда кө рсетілген 3стратегияның біріктірілуі негізінде пайда болады жә не ол кө бінесебірнеше салада жұ мыс істейтін ү лкен ұ йымдарда колданылады.

Басқ арушылар барлық стратегиялық альтернативаларды талдап шығ ып, кә сіпорынғ а ең тиімдісін таң дайды. Бұ л таң дау кә сіпорынғ а ерекшеә сер етеді, сондық ган бұ л шешім дұ рыс болуы керек.

Стратегияны таң дау. Кә сіпорын баскарушылары барлық баламаларды талдап болғ аннан кейін, нақ ты стратегияларды таң дайды.

Стратегияны таң дау - стратегиялық жоспарлаудың маң ызды бө лігі жә неұ йым алдында тұ рғ ан мақ саттарды шешу ү шін керекті қ ұ ралдардытандауболып табылады [12].

Стратегияны таң дауда еркін кең есшілер тобы ұ сынғ ан матрица(ЕКТ матрицасы) қ олданылады, ол екі кө рсеткіш арқ ылы ө німпортфелінің талдауы болып табылады:

1. Сату кө лемінің ө су қ арқ ыны.

2. Тауардың бастапқ ы бә секелеспен салыстырғ андағ ы ү лесі.

Шаруашылык баламаларын қ алыптастыру мамандардың басқ арушылар жә не тауар мен қ ызмет тү рлері бойынша ұ сыныстарынанегізделеді, олар басынан бастап бір стратегияғ а бағ ытталуыкерек. Белгіленген бюджет негізінде ә рбір балама бойынша ө сукө рсеткіпггерін, пайдалылығ ын, тө лем тө леу мү мкіндіктерін жә некә сіпорын активтерінің ө тімділігін бағ алауғ а мү мкіндік беретін талдаужү ргізілуі қ ажет. Шаруашылық іс-ә рекеттің нұ сқ асы бірнеше тү рлердің ішінен таң далынады, олардың ішіндегі маң ыздылары:

- белгілі бір дә режедегі сату жә не активтердің пайдалылығ ының, тө лем тө леу қ абілеттілігінің ең жоғ ары ө су қ арқ ынын қ амтамасыз ететін тү рі;

- белгілі бір сатудың ө су қ арқ ыны жә не тө лем тө леу қ абілеттілігінқ анағ аттандыратын дә режедеғ і ең жоғ арғ ы табыс кө лемін қ амтамасызететін тү рі.

Бірінші нұ сқ аны жоғ ары қ арқ ынмен тиімді ө су мү мкіндіктеріболғ ан жағ дайда таң дауғ а болады, ал екінші нұ сқ а болашақ та жоғ арыө су қ арқ ындарын қ амтамасыз ететін зерттеулер жә не ө ң деулер ү шінқ аржы қ орларын шоғ ырландыруда тиімді болып табылады [11].