ТМД елдерімен еркін сауда аймағы

Еркін экономикалық сауда

Лемдік тә жірибеде экономикалық бірігудің бірнеше тү рлері жә не сатылары кездеседі: еркін сауда аймағ ы; Кедендік одақ; бірың ғ ай экономикалық кең істік; экономикалық одақ.

Еркін сауда аймақ тары - ө з шең берінде сауда алымсыз жү ргізілетін жекелеген елдердің аймақ тық топтары.

Еркiн сауда белдемi(Free trade area) - кеден бажы, салық тар жә не жиындар ел-қ атысушылардағ ы болмай қ алатын халық аралық кiрiгудi тү р сонымен бiрге халық аралық келiсiмшартпен сә йкес ө зара саудадағ ы сандық шектеулерi. Преференциялық келiсiмге қ арағ анда кiрiгудi тү рдiң бұ л тым терең iректерi. Ә рбiр ел-қ атысушығ а ү шiншi елдер қ арағ анда сауданың тә ртiбiнiң дербес жә не тә уелсiз анық тауына қ ұ қ ық сақ талынады. Еркiн сауда белдемiнiң шарттары жағ дайлардың кө пшiлiгiнде ауыл шаруашылығ ының ө нiмдерiнен басқ а барлық тауарларғ а таралады. Еркiн сауда белдемi елдердiң бiр орналасқ ан ептеген мемлекетаралық секретариатпен ү йлестiре алады, бiрақ олсыз ә детте қ арайды, елдiң ө з дамытуының негiзгi параметрлерi тиiстi мекемелердiң жетекшiлерiнiң периодты Мә жiлiстерiне мақ ұ лдайды. Ел-қ атысушылардың арасындағ ы кеден шекаралары жә не олар го кесiп ө тетiн тауардың тек тексенетiн орындар сақ талынады

Ерекше экономикалық аймақ немесе Еркін экономикалық аймақ (ЕЭА) — ерекше заң ды дә режесі бар, шетелдік кә сіпкерлерге жең ілдік берілген шектелген аумақ. белгілі бір аймақ территориясының ә леуметтік-экономикалық дамуын жеделдету ү шін шетелдік инвестицияны, озық технология мен басқ ару тә жірибесін тарту мақ сатымен қ ұ рылатын, нақ ты айқ ындалғ ан ә кімшілік шекарасы жә не ерекше заң ды режимі бар арнайы территория. ЕЭА-ның шаруашылық мә селелерін шешуде кең ейтілген дербестігі болады, онда басқ арудың ерекше тә ртібі орнатылады, шетелдік жә не отандық кә сіпкерлердің экон. қ ызметі ү шін жең ілдіктер жасалады. ЕЭА кейде мемлекеттің жалпы кедендік шең берінен шығ арылады. Сыртқ ы экон. қ ызметінің, кә сібінің, берілген еркіндіктің жә не шаруашылық жағ ынан мамандануының сипатына қ арай еркін сауда аймақ тары: экспорттық -ө неркә сіптік аймақ, технол. аймақ жә не кешенді аймақ болып ажыратылады. Еркін сауда аймағ ының негізгі мақ саты сауданы дамыту болып табылады. Сондық тан тауарларды сыртқ а шығ арып, шеттен ә келуге кеден салығ ынан босату, саудағ а шек қ оюшылық ты алып тастау, тауарларды қ оймада сақ тауғ а жә не олардың жергілікті рынокқ а бейімделуіне барлық жағ дай жасау кө зделген. Экспорттық -ө неркә сіптік аймақ тар экспорттық ө німдерді шығ аруды дамыту ү шін қ ұ рылады. Олардың территориясында тиісті ө німдер шығ аратын кә сіпорындар ү шін кедендік баж салығ ы мен басқ а да салық тар бойынша жең ілдіктер беретін арнайы кедендік режим қ абылданады. Технологиялық аймақ тарда зерттеу, жобалау жә не ғ ыл.-ө ндірістік фирмалар шоғ ырланады, олар салық жә не қ аржы жағ ынан жең ілдіктердің бірың ғ ай жү йесін пайдаланады жә не тех., қ аржылық жә не қ аржылық емес сипаттағ ы ә р тү рлі қ ызмет атқ арады. Кешенді аймақ тар жекелей ә кімш. қ ұ рылымдардың территорияларында шаруашылық қ ызметке ерекше жең ілдіктер беру тә ртібімен қ ұ рылады.

20 ғ -дың 90-жылдарының ортасына қ арай ә лемде 1200-ге жуық ә р тү рлі еркін (арнаулы) экон. аймақ болды, оның ішінде: 400-і еркін сауда аймағ ы, 400-і ғ ыл.-ө неркә сіптік парк, 300-ден астамы экспорттық ө ндірістік аймақ жә не шамамен 100 шақ тысы арнайы мақ саттағ ы аймақ тар (офшорлық аумақ тар, экология-экон. аймақ тар, туристік орталық тар жә не т.б.). Мыс., Қ ытай Халық Республикасында жү ргізілген ә леум.-экон. реформаларда арнаулы экон. аймақ тар маң ызды рө л атқ арды. 1997 ж. Қ ытайда бес арнаулы экон. аймақ, 50-ге жуық ашық қ алалар, ондағ ан еркін сауда, жаң а техника мен жоғ ары технологияны мең геру, туризмді дамыту аудандары ел экономикасының серпінді ө ркендеуіне себепші болды.

Қ азақ стандағ ы Еркін экономикалық аймақ

Қ азақ стандағ ы алғ ашқ ы ЕЭА 1991 ж. пайда болды: Жезқ азғ ан облысындағ ы Жә йрем-Атасу, Талдық орғ ан облысындағ ы Жаркент, Алакө л жә не “Талдық орғ анвнештранс” кә сіпорны, Қ останай облысындағ ы Лисаков қ. жә не Алматы қ -ндағ ы “Атакент” еркін сауда аймақ тары. Сондай-ақ, бірнеше облыс (Атырау, Шығ. Қ азақ стан, Қ арағ анды жә не Маң ғ ыстау) ЕЭА болып жарияланды. Алайда алғ ашқ ы тә жірибе қ ызмет етудің қ ұ қ ық тық жә не ұ йымдық механизмінің жетілдірілмеуі салдарынан кө зделген мақ сатқ а жетпеді, оларғ а қ аржылық, салық жә не басқ а мә селелерді шешуде қ ажетті дең гейде дербестік берілмеді. Қ азақ стан Республикасы Президентінің заң дық кү ші бар 1996 жылғ ы 26 қ аң тардағ ы ғ 2823 “Қ азақ стан Республикасындағ ы арнаулы экономикалық аймақ тар туралы” Жарлығ ымен Қ азақ станда тағ ы да 4 экспорттық -ө ндірістік тұ рпаттағ ы ЕЭА қ ұ рылды: Лисаков ЕЭА (Қ останай облысы, Лисаков қ.); Қ ызылорда ЕЭА (Қ ызылорда қ.); Ақ мола ЕЭА (Астана қ.) жә не Жә йрем-Атасу ЕЭА (Қ арағ анды облысында).ЕЭА-ны тек аймақ тық проблема ретінде қ арастыру олардың ел экономикасын дамытудағ ы рө лін жете бағ аламауғ а ә келіп соқ тырды. Ә лемдік тә жірибе ЕЭА-лар дұ рыс қ ұ рылғ ан жағ дайда ө ндірістің дағ дарыс пен қ ұ лдыраудан шығ удың, шетелдік жә не отандық инвестицияларды тарту арқ ылы экон. тұ рақ тандырудың тиімді жолдарының бірі екенін кө рсетеді. Ондай аймақ тарда кедендік жә не салық салудың, қ аржыландырудың, бағ а мен валюта бағ амының ерекше тә ртібі мен механизмдерін орнату ә жептә уір қ аржылық, материалдық, тех. жә не ең бек ресурстарын іске қ осады. Нә тижесінде экон. ә лует тезірек дамиды, валюталық тү сімдер кө бейеді, ішкі рынок бә секелестік қ абілеті бар тауарлармен жә не қ ызметтермен байи тү седі, экспорт ө седі

ЕРКІН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АЙМАҚ (ЕЭА)—белгілі бір аймақ территориясының ә леуметтік-экономикалық дамуын жеделдету ү шін шетелдік инвестицияны, озық технология мен басқ ару тә жірибесін тарту мақ сатымен қ ұ рылатын, нақ ты айқ ындалғ ан ә кімшілік шекарасы жә не ерекше заң ды режимі бар арнайы территория. ЕЭА-ның шаруашылық мә селелерін шешуде кең ейтілген дербестігі болады, онда басқ арудың ерекше тә ртібі орнатылады, шетелдік жә не отандық кә сіпкерлердің экон. қ ызметі ү шін жең ілдіктер жасалады. ЕЭА кейде мемлекеттің жалпы кедендік шең берінен шығ арылады. Сыртқ ы экон. қ ызметінің, кә сібінің, берілген еркіндіктің жә не шаруашылық жағ ынан мамандануының сипатына қ арай еркін сауда аймақ тары: экспорттық -ө неркә сіптік аймақ, технол. аймақ жә не кешенді аймақ болып ажыратылады. Еркін сауда аймағ ының негізгі мақ саты сауданы дамыту болып табылады. Сондық тан тауарларды сыртқ а шығ арып, шеттен ә келуге кеден салығ ынан босату, саудағ а шек қ оюшылық ты алып тастау, тауарларды қ оймада сақ тауғ а жә не олардың жергілікті рынокқ а бейімделуіне барлық жағ дай жасау кө зделген. Экспорттық -ө неркә сіптік аймақ тар экспорттық ө німдерді шығ аруды дамыту ү шін қ ұ рылады. Олардың территориясында тиісті ө німдер шығ аратын кә сіпорындар ү шін кедендік баж салығ ы мен басқ а да салық тар бойынша жең ілдіктер беретін арнайы кедендік режим қ абылданады. Технологиялық аймақ тарда зерттеу, жобалау жә не ғ ыл.-ө ндірістік фирмалар шоғ ырланады, олар салық жә не қ аржы жағ ынан жең ілдіктердің бірың ғ ай жү йесін пайдаланады жә не тех., қ аржылық жә не қ аржылық емес сипаттағ ы ә р тү рлі қ ызмет атқ арады. Кешенді аймақ тар жекелей ә кімш. қ ұ рылымдардың территорияларында шаруашылық қ ызметке ерекше жең ілдіктер беру тә ртібімен қ ұ рылады. 20 ғ -дың 90-жылдарының ортасына қ арай ә лемде 1200-ге жуық ә р тү рлі еркін (арнаулы) экон. аймақ болды, оның ішінде: 400-і еркін сауда аймағ ы, 400-і ғ ыл.-ө неркә сіптік парк, 300-ден астамы экспорттық ө ндірістік аймақ жә не шамамен 100 шақ тысы арнайы мақ саттағ ы аймақ тар (офшорлық аумақ тар, экология-экон. аймақ тар, туристік орталық тар жә не т.б.). Мыс., Қ ытай Халық Республикасында жү ргізілген ә леум.-экон. реформаларда арнаулы экон. аймақ тар маң ызды рө л атқ арды. 1997 ж. Қ ытайда бес арнаулы экон. аймақ, 50-ге жуық ашық қ алалар, ондағ ан еркін сауда, жаң а техника мен жоғ ары технологияны мең геру, туризмді дамыту аудандары ел экономикасының серпінді ө ркендеуіне себепші болды. Қ азақ стандағ ы алғ ашқ ы ЕЭА 1991 ж. пайда болды: Жезқ азғ ан обл-ндағ ы Жә йрем-Атасу, Талдық орғ ан обл-ндағ ы Жаркент, Алакө л жә не “Талдық орғ анвнештранс” кә сіпорны, Қ останай обл-ндағ ы Лисаков қ. жә не Алматы қ -ндағ ы “Атакент” еркін сауда аймақ тары. Сондай-ақ, бірнеше облыс (Атырау, Шығ. Қ азақ стан, Қ арағ анды жә не Маң ғ ыстау) ЕЭА болып жарияланды. Алайда алғ ашқ ы тә жірибе қ ызмет етудің қ ұ қ ық тық жә не ұ йымдық механизмінің жетілдірілмеуі салдарынан кө зделген мақ сатқ а жетпеді, оларғ а қ аржылық, салық жә не басқ а мә селелерді шешуде қ ажетті дең гейде дербестік берілмеді. Қ азақ стан Республикасы Президентінің заң дық кү ші бар 1996 жылғ ы 26 қ аң тардағ ы ғ 2823 “Қ азақ стан Республикасындағ ы арнаулы экономикалық аймақ тар туралы” Жарлығ ымен Қ азақ станда тағ ы да 4 экспорттық -ө ндірістік тұ рпаттағ ы ЕЭА қ ұ рылды: Лисаков ЕЭА (Қ останай обл., Лисаков қ.); Қ ызылорда ЕЭА (Қ ызылорда қ.); Ақ мола ЕЭА (Астана қ.) жә не Жә йрем-Атасу ЕЭА (Қ арағ анды облысында).

ЕЭА-ны тек аймақ тық проблема ретінде қ арастыру олардың ел экономикасын дамытудағ ы рө лін жете бағ аламауғ а ә келіп соқ тырды.

Ә лемдік тә жірибе ЕЭА-лар дұ рыс қ ұ рылғ ан жағ дайда ө ндірістің дағ дарыс пен қ ұ лдыраудан шығ удың, шетелдік жә не отандық инвестицияларды тарту арқ ылы экон. тұ рақ тандырудың тиімді жолдарының бірі екенін кө рсетеді. Ондай аймақ тарда кедендік жә не салық салудың, қ аржыландырудың, бағ а мен валюта бағ амының ерекше тә ртібі мен механизмдерін орнату ә жептә уір қ аржылық, материалдық, тех. жә не ең бек ресурстарын іске қ осады. Нә тижесінде экон. ә лует тезірек дамиды, валюталық тү сімдер кө бейеді, ішкі рынок бә секелестік қ абілеті бар тауарлармен жә не қ ызметтермен байи тү седі, экспорт ө седі.

Еркін сауда аймағ ын осы аймақ тан шығ атын тауарларғ а қ атысты қ ұ рамына кіретін аймақ тар арасындағ ы барлық сауда-саттық ү шін баждар жә не сауданы реттейтін басқ а да шектеу шаралары алынып тасталғ ан екі немесе одан да кө п кеден шекараларының тобы деп тү сінуге болады.

Еркін сауда аймағ ының қ атысушы-мемлекеті келісімге қ атыспағ ан жағ дайда ә рқ айсысы жеке сауда саясатын жү зеге асырады.

Еркін сауда аймағ ының ү лгісі ретінде Қ азақ стан мү шесі болып табылатын Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ын айтуғ а болады.

Халық аралық жаһ андандыру жағ дайында Қ азақ станның бизнесіне ә лемдік экономикалық жү йеге белсенді интеграциялану қ ажет.

Отандық кә сіпорындарғ а ө ндірісті ә ртараптандыру, шығ арылатын ө німнің бә секеге қ абілеттігін ү немі арттыру жә не тауарлар мен қ ызметтер экспортының кө лемін ұ лғ айту қ ажет.

Ө з ө ндірушілеріміздің қ олданыстағ ы интеграциялық бірлестіктердің шең берінде шетелдік контрә ріптестермен ынтымақ тастық ты нығ айту жә не Қ азақ стан Республикасы мен басқ а елдер арасында жаң а еркін сауда аймақ тарын қ ұ ру отандық ө німді экспортқ а шығ аруғ а қ осымша мү мкіндік береді. Басқ а елдердің бизнесімен ө зара тиімді ынтымақ тастық ты дамытуғ а еркін сауда шең берінде қ арастырылатын импорт баж салығ ын болдырмау жә не оғ ан барабар шаралар мен ө зара саудада тарифтік емес кедергілерді азайту кө мегін тигізетін болады.

Еркін сауда аймақ тары (ЕСА) – бұ л экономикалық интеграцияның бірінші кезең і, оның тү йінді сә ттерінің бірі кедендік баж салығ ын жә не ө зара саудада басқ а да шектеулерді болдырмау болып табылады. XXIV ГАТТ-1994 бабына сә йкес ЕСА шең беріндегі баж салығ ы мен шектеулер оның қ атысушылар арасындағ ы сауданың басым бө лігінен алынуы тиіс.

ТМД елдерімен еркін сауда аймағ ы

Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан мен Тү ркіменстанды қ оспағ анда, ТМД басқ а елдері жә не арасында тиісті екі жақ ты келісімдер негізінде еркін тауар саудасы режимі ә рекет етеді.

ТМД шең берінде Тә уелсіз мемлекеттер достастығ ының кө п жақ ты еркін сауда аймағ ын қ ұ руды болжайтын 1994 жылғ ы 15 сә уірдегі Еркін сауда аймағ ы туралы келісім жасалғ анын атап ө ткен жө н.

Келісімнің қ олданыста болуына қ арамастан (Ә зербайжан, Молдова, Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Тә жікстан жә не Ө збекстан ү шін кү шіне енді; Армения, Белоруссия, Ресей, Тү ркіменсан жә не Украинада уақ ытша қ олданылады) кө п жақ ты негіздегі еркін сауда режимі қ олданысқ а енгізілген жоқ.

Осығ ан байланысты, 2011 жылы еркін сауда аймағ ын дамыту шең берінде ө ткен жылы ТМД елдері еркін сауда аймағ ы туралы кө п жақ ты жаң а Шартқ а қ ол қ ойды, ол преференциялық саудағ а қ атысатын елдердің ө зара қ атынасын қ озғ айтын сұ рақ тардың толық спектр қ амтиды.
Бұ л шарт толық ауқ ымды еркін сауда режимін енгізу ү дерісін аяқ тауғ а бағ ытталғ ан. Ол ДСҰ нормаларына барынша сә йкес келеді.

Біріншіден, Шартқ а сә йкес, қ атысушы елдер ө зара саудада Шартқ а қ ол қ ою кезінде келісілгендерді қ оспағ анда, импорт жә не экспорт баж салығ ын қ олданбайды. Сондай-ақ онда кедендік баз салығ ының белгіленген дең гейінің кө терілмейтіндігі кө зделген. Сонымен қ атар, кө п жағ дайларда импорт баж салығ ын болдырмау мерзімдері кө зделген немесе белгіленген, ол қ осымша келіссө здерден кейін анық талатын болады.

Екіншіден, Шарт шең беріндегі тағ ы бір маң ызды сауда шарты тыйымдарды жә не сандық шектеулерді қ олданбау болып табылады.
Қ азіргі уақ ытта Шарт қ атысушыларының ө зара саудада қ андай да бір тыйымдарды қ олданбайтындығ ын атап ө ту керек. Сонымен бірге бү гінгі кү ні Қ ырғ ыз Республикасында қ олданыстағ ы алкогольді ө нім импортына квота беру болдырмау мерзімі (2015 жыл) қ арастырылғ ан.
Сонымен бірге Шартта елдер тыйымдар немесе сандық шектеулерді белгілей алатын жағ дайлар кө зделген, осы нормалар ДСҰ ережелірен сә йкес келеді.
Біз ү шін бұ л жағ дайда ішкі нарық та тауарлардың тапшылығ ы кезінде экспортқ а тыйым белгілеу мү мкіндігі маң ызды болып табылады.

Ү шіншіден, қ арастырылып отырғ ан Шарттың бұ рынғ ы қ олданыстағ ы Шарттан айырмашылығ ы қ атысушы елдердің ішкі салық салу жә не реттеуге қ атысты ұ лттық режимді ұ сынуы болып табылады, ол отандық жә не импорт тауарлар ү шін тең режим ұ сынуды (кемсітпеу қ ағ идаты) білдіреді.

Тө ртіншіден, Шарт шең берінде сондай-ақ қ атысушылардың мемлекеттік сатып алу саласындағ ы ө зара қ атынасы да қ озғ алады. Шарт қ атысушыларына отандық жә не импорт тауарларды мемлекеттік сатып алуғ а тең қ ол жеткізуді ұ сыну қ арастырылғ ан.
Бұ л ретте мемлекеттік сатып алу саласын реттеуді анық тайтын Хаттама Шарт кү шіне енгеннен кейін 3 жыл ішінде қ атысушы елдер ә зірлейді жә не келіседі.

Бесіншіден, Шарт талаптарында жеке Келісіммен реттелетін қ ұ быр кө лігі транзитін қ оспағ анда, Шартқ а қ атысушы мемлекеттер аумағ ында транзит еркіндігі бекітілген.
Шартқ а сә йкес қ ұ быр кө лігі транзиті шарттары бойынша елдер Шарт кү шіне енгеннен кейін 6 ай ішінде Келісімді ә зірлеуге жә не келісуге кіріседі.

Алтыншыдан, ұ лттық ө неркә сіп саласына ұ лғ айғ ан импорттан немесе демпингтік бағ а бойынша жеткізілетін немесе қ аражаттандырылатн импорттан зиян келтірілу немесе зиян келтіру қ аупі жағ дайында Шартта қ атысушы елдердің қ орғ ау, демпинге қ арсы жә не компенсациялық шараларды қ олдану қ ұ қ ығ ы кө зделген.
Шартта Кеден одағ ы елдерінің Кеден одағ ының мү шелері болып табылмайтын ТМД басқ а елдеріне қ атысты бірың ғ ай шараларды қ олдану мү мкіндігі қ арастырылғ анын атап ө ту керек.

Жетінші – сондай-ақ Шартта жә рдем қ аражат беру мә селелері айтылады. Осылайша, Шарт қ атысушылары тыйым салынғ ан жә рдем қ аражат, атап айтқ анда экспортқ а бағ ытталғ ан немесе импортты ығ ыстыруғ а бағ ытталғ ан жә рдем қ аражат ұ сынуғ а тиісті емес.
Шартқ а сә йкес ә р мемлекет басқ а қ атысушыларғ а ұ сынылатын жә рдем қ аражат туралы жыл сайын немесе нақ ты жағ дайларда талап ету бойынша хабарлауы тиіс.

Сегізінші – Шарттың ережелерінде саудада техникалық кедергілерді, санитарлық жә не фитосанитарлық шараларды қ олдану ДСҰ Келісімдеріне сә йкес болуы тиіс деп кө зделген.