Аржылық жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары

Қ аржылық жоспарлау мен болжау бұ л қ аржы механизмінің қ осалқ ы жү йесі, саналы басқ арудың аса маң ызды элементтерінің бірі жә не ә леуметтік экономикалық жоспарлаудың қ ұ рамды бө лігі. Олар экономиканың ү йлесімді жә не тепе тең дік дамуына жетуге, біртұ тас ұ лттық шаруашылық кешенінің барлық буындарының қ ызметін ү лестіруге, қ оғ амдық ө ндіріс ө суінің жоғ арғ ы қ арқ ынын қ амтамасыз етуге, халық ты ә леуметтік қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан. Қ аржылық жоспарлаудың ө зіндік ерекшелігі сол, бұ л жоспарлау ө ндірістің материалдық заттай элементтері турасында, ақ шамен қ оғ амдық ұ дайы ө ндіріске белсенді ық пал жасау турасында ақ ша қ озғ алысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылғ ан ақ ша нысанында жү зеге асырылады.

Қ аржының табысты іс-ә рекет етуі жә не қ оғ амдық процестерге белсенді ық пал ету кө бінесе қ аржы ресурстарының қ озғ алысын, шаруашылық ты жү ргізудің барлық дең гейлерінде ақ ша қ орларын қ алыптастырып, бө луді алдын ала ү лгілеуге байланысты болады. Мұ ндай процесс тә ртіпті (реттілік) анық тайтын ө зара ү йлесілген тапсырмалардың, кө рсеткіштердің кешенді жү йесін жасауды, ақ ша тү сімдерін жұ мылдырудың прогрессивті нысандарын қ олдауды қ ажет етеді.

Қ аржылық кө рсеткіштерді, белгіленетін қ аржы операцияларын негіздеп дә лелдеуге, кө птеген шаруашылық шешімдердің нә тижелілігі сияқ ты, қ аржылық жоспарлау мен болжау процесінде қ ол жетті. Бұ л ө те ұ қ сас ұ ғ ымдар экономикалық ә дебиет пен практикада жиі тең естіріледі. Іс жү зінде қ аржылық болжау жоспарлаудың алдында болуы жә не кө птеген нұ сқ аларды бағ алауды жү зеге асыруы тиіс (тиісінше макро жә не микродең гейлерде қ аржы ресурстарының қ озғ алысын басқ арудың мү мкіндіктерін анық тауы тиіс).

Қ аржылық жоспарлаудың кө мегімен белгіленетін болжамдар нақ тыланады, нақ тылы жолдар, кө рсеткіштер, ө зара ү йлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дә йектілігі, сондай ақ таң далынғ ан мақ сатқ а жетуге кө мектесетін ә дістер анық талады.

Қ аржылық жоспарлаудың объектісі шаруашылық жү ргізуші субъектілері мен мемлекеттің қ аржылық қ ызметі, ал қ орытынды нә тижесі қ аржы жоспарлары мен жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қ аржы жоспарына дейінгі қ аржы жоспарларын жасау болып табылады. Ә рбір жоспарда белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шығ ыстар, қ аржы жә не кредит жү йелерінің буындары мен байланыстары анық талады. Қ аржылық жоспарлаудың нақ тылы міндеттері қ аржы саясатымен айқ ындалады. Бұ л: жоспарлы тапсырмаларды орындауғ а қ ажетті ақ шаның кө лемі мен олардын кө здерін анық тау; кірістерді ө сірудің, шығ ындарды ү немдеудің қ орларын анық тау; орталық тандырылғ ан жә не орталық тандырылмағ ан қ орлар арасында қ аражаттарды бө луде оң тайлы ү йлесімдерді белгілеу жә не басқ алары.

Жоспарлау. 1) қ арқ ындылығ ымен (ә леуметтік саяси жә не экономикалық қ ұ былыстардың кең шең берін қ амтиды)

2) тиімділігімен (қ орытындысында қ аржыны басқ ару қ ойғ ан міндеттерге жетудің қ ажеттілігін білдіреді) сипатталады[2].

Қ аржылық жоспарлаудың мына тә сілдемелері пайдаланылады:

а) автоматтық (ө ткен жылдың деректері келесі жылғ а кө шіріледі). Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне кө бейтіледі. Бұ л ә діс ең қ арапайым ә діс болып табылады жә не, ә деттегідей, уақ ыт жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;

ә) статистикалық (ө ткен жылдардың шығ ыстарын қ осып, ө ткен жылдардың санына бө леді);

б) нө лдік база тә сілдемесі (барлық айқ ындамалар қ айта есептелуі тиіс, бұ л ә діс нақ тылы қ ажеттіліктерді есепке алады жә не оларды мү мкіндіктерімен ү йлестіріледі)[3].

Нарық тық экономика жағ дайында жоспарлау басқ арудың функциясы ретінде экономикалық жә не ә леуметтік қ ызметтің барлық жақ тарын жалпығ а бірдей қ амту нысанын алуы тиіс.

Қ аржылық жоспарлаудың мазмұ ны ақ шалай табыстар мен қ орланымдарды жасау, бө лу жә не қ айта бө лу экономикалық процестермен оң тайландырудың кү ні бұ рын анық талғ ан мү мкіндік ретінде кө рінеді жә не осының негізінде орталық тандырылғ ан жә не орталық тандырылманғ ан ақ ша қ орларын қ алыптастыру жә не пайдалану.

Қ аржылық болжау мемлекеттің мү мкін болатын қ аржы жағ дайын алдын ала кө ре білу, қ аржы жоспарларының кө рсеткіштерін негіздеу (дә лелдеу). Болжамдар орташа мерзімді (жыл) жә не ұ зақ мерзімді (жылдан астам) болуы мү мкін. Қ аржылық болжау қ аржы жоспарларын жасау стадияларынан бұ рын болады, қ оғ ам дамуының белгілі бір кезең іне арналғ ан қ аржы саясатның тұ жырымын жасайды. Қ аржылық болжаудың мақ саты болжанғ ан кезең дегі қ аржы ресурстарының шынайы мү мкін болатын ауқ ымын, оларды қ алыптастырудың кө здерін жә не пайдалануды анық тау болып табылады. Болжамдар қ аржы жү йесінің органдарына қ аржы жү йесін (қ ұ рамын) дамыту мен жетілдірудің тү рлі нұ сқ ауларын, қ аржы саясатын іске асырудың нысандары мен ә дістерін белгілеуге мү мкіндік береді.

Қ аржылық болжау ә р тү рлі ә дістерді қ олдануды қ ажет етеді:

- экономикалық процестерді анық тайтын факторларғ а қ арай қ аржы жоспарлары кө рсеткіштерін динамикасын бейнелеп кө рсететін экономикалық ү лгілерді жасау;

- корреляциялық регрессиялық талдау;

- тікелей сараптамалық бағ алау ә дісі.

Шаруашылық жү ргізудің нарық тық жү йесінде сонымен бірге индикативтік, яғ ни ұ сынбалы (нұ сқ амалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақ параттық ү йлестіруші рө лді орындайды жә не қ арды қ ызметінің субъектілеріне эконмикалық реттеушілер арқ ылы жанама тү рде ық пал етеді. Индикативтік жоспарлау нарық тық экономиканы мемлекеттік реттеуде жә не экономиканы ойдағ ыдай дамытудың бү кіл шегі анық талды.

Индикативтік қ аржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғ ана міндетті сипаты, ал меншіктің басқ а нысандарының секторлары ү шін кепілдемелік сипаты болады. Соң ғ ығ а экономикалық тетіктерді реттелетін бағ аны, субсидияларды, кредиттрді, салық мө лшерлемелері мен жең ілдіктерін, жеделдетілген аморизацияны жә не басқ аларды пайдалану арқ ылы жетеді. Аса маң ызды индикаторларғ а мыналар жатады: валюта бағ амы, инфляяцияның болжанғ ан дең гейі, Ұ лттық банктің қ айта қ аржыландыру мө лшерлемелері, амортизациялық аударымдарлың нормалары.

Ә леуметтік экономикалық болжау жү йесінде қ аржылық жоспарлау белсенді рө л атқ арады. Қ аржы жоспарлаудың ә зірлеу кезінде ө ндірістік тапсырмалардың қ ауырттылығ ының дә режесі тексеріледі, ө нім ө ндіру мен оның сапасын жақ сарту бойынша ө ндірістік қ уаттылық тарды неғ ұ рлым толық пайдалану есебінен, шығ ындарды тө мендету жә не ө німсіз шығ асыларды қ арастыру резервтері есебінен қ аржы ресурстарын кө бейтудің мү мкіндіктері анық талады. ө ндіріске қ олда бар материалдық ресурстарды таратуды, айналым қ аражаттарының айналымдылығ ын тездетуді, қ ұ рылыстың сметалық қ ұ нын тө мендетуді, басқ ару аппаратын ұ стау шығ ындырын қ арастыруды жә не т.б. ескере отырып, сондай-ақ ақ шағ а деген қ ажеттілікті азайтудың жолдары қ арастырылады. Сө йтіп қ аржылық жоспарлау, бір жағ ынан, қ аржыны басқ арудың қ ұ ралы, басқ а жағ ынан қ оғ амдық ө ндірістің процесіне ық пал жасаудың белсенді қ ұ ралы болып табылады.

Қ аржылық жоспарлаудың ә дістемелігі аса маң ызды мына қ ағ идаттарғ а негізделеді: орталық тандарылғ ан жә не орталық тандырылмағ ан тә сілдемелердің ү йлесуі. Бұ л қ аржы жоспарларының жасағ анда екі негіздің (бастаудың) орталық тандырылғ ан қ аржылық жоспарлаудың жергілікті (тө менгі) бастаманы барынша дамытумен етене ұ штасуын білдіреді. Орталық тандырылғ ан қ аржылық жоспарлау мемлекетке бірың ғ ай қ аржы саясатын жү ргізуге, мемлекет ауқ ымында қ аржы ресурстарын бө луді жә не қ айта бө луді нысаналы басқ аруғ а мү мкіндік береді. Қ аржылық жоспарлаудағ ы децентрализм ө ндірістік бө ліністер мен биліктің жергілікті органдардың нақ тылы жоспарлар жасап, оларды орындаудағ ы, ө ндірісті ө ркендеудің жә не оның нә тижелілігін арттырудың резервтерін іздестірудегі шығ армашылық белсенділігін дамытуғ а жә рдемдеседі.

Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағ ында орналасқ ан шаруашылық жү ргізуші субъектілер қ ызметінің нә тижесіне тә уелділігінің белгілейтін ұ зақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақ тардың қ аржыларын басқ арудың экономикалық ә дістеріне кө шу ү лкен

маң ызғ а ие болып келеді. сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік қ аржыларды жү йелі тү рде нығ айту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бө лігінің тұ рақ тылығ ын, қ оғ амдық ө ндіріс дамуының ә леуметтік бағ дарлануын кү шейтуде, тиімділікті арттыруда оның рө лін арттыру қ ажет;

Бірлік қ ағ идаты қ аржылық жоспарлаудың экономикалық жә не ә леуметтік жоспарлаумен тығ ыз ө зара байланысы мен ө зара тә уелділігінде кө рініп білінеді. Қ аржы жоспарларының негізінде экономикалық жә не ә леуметтік даму жоспарлары мен болжамдарының кө рсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қ аржылық жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері дә лелденіп анық талады, экономикалық жә не ә леуметтік жоспардың жеке элементтері мен бө лімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қ аржылық жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге қ аржы жоспарларының барлық тү рлерінің тығ ыз ө зара байланысын білдіреді. Жоғ арғ ы ұ йымдардың қ аржы жоспарларының кө рсеткіштері оғ ан қ атысты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік дең гейде жасалынатын қ аржы жоспары (мемлекеттік бюджет) басқ арудың жергілікті органдарының кә сіпорындары мен ұ йымдарының қ аржы жоспарларының кө рсеткіштерін тірек етеді;

Жоспарлаудың ү здіксіздік қ ағ идаты перспективалық жә не жылдық қ аржы жоспарларының тығ ыз ү йлесуін шамалайды, бұ ғ ан перспективалық жоспарлаудың іс-қ имылының мезгілін ұ зартумен жә не жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін нақ тылаумен қ ол жетеді. Қ аржыны жоспарлаудың бұ л қ ағ идаты ағ ымдағ ы жә не перспективалық жоспарлаудың арасында ү зілісті болдырмауғ а, шаруашылық жү ргізуші субъектілерді, олардың нақ тылы даму перспективаларын анық тай отырып, дұ рыс бағ ыттауғ а мү мкіндік береді. Бұ л қ ағ идат шығ ыстардың кө пшілігі ү шін, ә сіресе мемлекет қ аржысын бө луді есептеу кезінде қ олданылады. Бұ л жоспарлаудың жү йелік тү рлендірме ә дісі жоспарлау, бағ дарламалау жә не бюджет жасау:

- жоспарлау ө зіне мақ саттар мен міндеттерді қ алыптастыруды жә не баяндауды кіріктіреді.

- бағ дарламалау деп мақ саттарғ а жету ү шін пайдаланылатын қ ұ ралдардың қ олда барын іріктеуді жә не жаң аларын табуды тү сіндіреді;

- бюджет жасау жалпы кө пжылдық бағ дарламаларды қ аржы жылдары бойынша жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұ л дә стү рлі бюджеттік топтастыру бойынша сан жағ ынан тұ лғ аланғ ан операциялардың бү кіл жиынтығ ын бө лу процесі.

Қ аржылық кө рсеткіштерді жоспарлау белгілі бір ә дістердің кө мегімен жү зеге асырылады. Жоспарлау ә дістері – бұ л кө рсеткіштерді есептеудің нақ ты жолдары мен амалдары болып табылады. Қ аржылық кө рсеткіштерді жоспарлау барысында келесідей ә дістер қ олданылуы мү мкін: нормативтік, есептік-талдамалық, баланстық, жоспарлық, шешімдерді оң тайландыру ә дісі, экономикалық -математикалық ү лгілеу, бюджеттеу.

Нормативтік ә діс. Қ аржылық кө рсеткіштерді жоспарлаудың нормативтік ә дісінің мә ні алдын ала бекітілген нормалар мен техникалық -экономикалық нормативтердің негізінде шаруашылық субъектінің қ аржы ресурстарына қ ажеттіліктерін есептеуге келіп тіреледі.

Есептік-талдамалық ә діс. Қ аржылық кө рсеткіштерді жоспарлаудың есептеу-талдау ә дісінің мә ні қ аржылық кө рсеткіштің қ ол жеткізген (базалық) мө лшерін жә не оның жоспарлы кезең дегі ө згерісін талдау негізінде осы кө рсеткіштің жоспарлық мө лшерін есептеуге келіп тіреледі.

Баланстық ә діс. Қ аржылық кө рсеткіштерді жоспарлаудың баланстық ә дісінің мә ні мынада – баланстарды қ ұ ру арқ ылы қ олда бар қ аржы ресурстарының жә не оларғ а деген нақ ты қ ажеттіліктің шешіміне қ ол жеткізуге болады. Баланстық ә діс, ең алдымен, табысты жә не басқ а да қ аржы ресурстарын бө луді жоспарлау, қ аржылық қ орғ а (жинақ тау қ орларына, тұ тыну қ орына жә не т.б.) қ аражаттардың тү суін жоспалау барысында қ олданылады.

Жоспарлы шешімдерді оң тайландыру ә дісі. Жоспарлы шешім оң тайландыру ә дісінің мә ні ең оң тайлы нұ сқ аны алу мақ сатында жоспарлық кө рсеткіштерінің бірнеше нұ сқ аларын дайындауғ а келіп тіреледі.

Бюджеттеу. Кө птеген сарапшылардың бағ алауы бойынша қ азіргі кезде бюджеттеу ең тиімді басқ ару ә дісі болып табылады. Ол компанияның барлық бө лімшелері мен функциялары бойынша жұ мыс жоспарын қ ұ ру технологиясын қ арастырады. Бұ л ә діс ішкі жә не сыртқ ы параметрлердің ө згерістерін кешенді талғ ауғ а жә не компания қ ызметінің экономикалық жә не қ аржылық индекаторларын есептеуге сү йенеді.

Ө телімділік ә дісі ­(«пэй-бэк») — бұ л ең қ арапайым ә діс, негізгі сапалы бастапқ ы деректерді уақ ытында қ олдану (жыл кө лемі), проектідегі алғ ашқ ы инвестицияларды жабуғ а қ ажет, жылдық салымдар кө лемі, жылдық табыс жә не шығ ын арасындағ ы айырмашылық ты есептеу.