Туризм Әлемдегі еҢ табысты бизнестіҢ бірі ретінде

1.1 Туристік бизнес жә не нарық

Туризм Қ азақ стан экономикасындағ ы қ арқ ынды салалардың бірі. Халық аралық сарапшылардың пікірінше қ азіргі кезде туризм ә лемдік экономикадағ ы қ арқ ыны тө мендемейтін саланы біріне жатады. Туризм кө п елдерде жалпы ішкі ө німнің қ алыптасуына, қ осымша жұ мыс орнын қ ұ руғ а жә не сыртқ ы сауда балансының белсенділігіне ық пал етеді. Соң ғ ы жылдары туризм ә лемдегі ең табысты бизнестің бірі. Туризмнің маң ызы жылдан-жылғ а ө суде, оның халық аралық байланыста жә не валюталық тү сім кө з ретінде маң ызы артуда. Елдердің шикізат кө зі азаяды, ал туристік индустрия қ алпына келетін ресурстармен жұ мыс істейді. Туризмнің басқ а да салаларғ а тигізетін ә сері мол, оның 32 салағ а жанама ыкпалы бар (турфирмалар, кө лік тү рлері, мейманхана кешендері, демалыс ү йлері, санаториялар, ұ лттық парктер, тамақ тану сферасы, т.б.). Бұ л дегеніміз -ә лемдік ө ндірісте ә р 9 адамның жұ мыс орны деуге болады.

Туризм индустриясының мемлекеттік бюджетке тү сіретін валюталық тү сімі, орта жә не шағ ын бизнеске кө мегі, тауар мен қ ызмет кө рсету нарығ ы арқ ылы аймақ тардың экономикасының дамуына ық палы ө те зор. Сонымен қ атар, туризмнің қ оғ амдық, ә леуметтік-экономикалық дамуы келесі кө рсеткіштермен сипатталады. Ішкі жә не халық аралық туризмнің жалпы шығ ыны ә лемдік ұ лттық ішкі ө німнің 12%-ін қ ұ райды, жыл сайын 1, 5млрд. Ішкі жә не халық аралық саяхаттау тіркелді.

Халық аралық туризмнің ү лесіне жыл сайын ә лемдік экспорттың 7% жә не қ ызмет кө рсетудің 25-30% келеді. Халық аралық туризмнің жылдық ө суі 4, 0%, ал болашақ та бұ л кө рсеткіш кө терілмек.

Кə сіпкерлер ү шін туристік бизнестің тартымдылығ ы келесі себептерге байланысты:

- шағ ын бастапқ ы инвестициялар;

- туристік қ ызметтерге ө сетін сұ раныс;

- жоғ ары дең гейлі пайдалылық;

- шығ ындар ақ талуының ең қ ысқ а мерзімі.

Туризм саласының дамуына ық пал ететін факторлар:

- кез-келген елде, Қ азақ станда да туристік рекреациялық ресурстың болуы;

- туризмге тура немесе жанама салалардың жә не кә сіпорындардың дамуы;

- сыртқ а шығ у туризмнің елге шетелдік валютаны тартуы;

- аз мө лшерде шығ ын шығ арып табыс табу;

- алғ ашқ ы ө ндіріс факторын қ амтамасыз етудегі шығ ынның болмауы; -халық ты жұ мыс орнымен қ амтамасыз ететін орта жә не шағ ын бизнестің дамуы;

- қ ызмет кө рсету секторының ө суі;

- елдің ә лемдік қ ауымдастық қ а белгілі болуы жә не бет-бейнесінің қ алыптасуы.

Нарық – тауар сатушы мен сатып алушының басын қ осатын кез-келген институт немесе механизм. Нарық тық жү йедегі субъектілердің ө зара қ атынасы мына сызбадан кө рінеді:

Табыстырушылар – бұ л турфирманың тауарларын жә не қ ыз­меттерін нарық қ а жылжытуды іске асыратын адамдар жә не ұ йымдар.

Бұ ларғ а мыналар жатады:

– кө терме жә не бө лшек саудагерлер;

– агенттер жә не брокерлер;

– тасымалдау фирмалары;

– жарнамалық агенттіктер.

Жеткізушілер (жабдық таушылар) – турфирманы керекті ресурстармен қ амтамасыз етуші субъектілер. Жеткізуші турфирма – табыстырушы болып табылады.

Турфирманың келесі сұ рақ тарғ а жауап іздеуі маркетингтің рө ліне шек келтірмейді.

– қ андай тауарларды нарық қ а ұ сыну керек (жаң а ө німді жо­балау, ескі ө німді жаң арту немесе оның ө ндірісін тоқ тату)?

– ө німді кімге ұ сыну керек (тұ тынушыларды зерттеу)?

– қ ашан жә не қ андай шарттарды (бағ а, шығ ын, сапа, техни­калық қ ызмет тү рлері) тауарғ а қ ою керек?

– тауардың тұ тынушығ а қ андай арнамен жетуі керек (ө ткізу жү йесін қ ұ ру, жарнама, ө тімді ынталандыру)?

Туристік фирмадағ ы нарық орны мыналарды қ амтамасыз етеді:

- Ө німді шығ ару;

- Ө німді дайындау;

- Сатып алушының қ ажетін белгілеу;

- Ө ндірісті қ амтамасыз ету;

- Фирманың қ аржы- экономикалық жағ дайын қ амтамсыз ету

Туристік нарық та «Ө нім – нарық» матрицасы қ олданылады.

Матрица 4 жазық тық тан тұ рады:

1) турфирма қ азіргі нарық та бұ рынғ ы ө німмен жұ мыс істейді;

2) турфирма қ азіргі нарық та жаң а ө німмен жұ мыс істейді;

3) турфирма жаң а нарық та бұ рынғ ы ө німмен жұ мыс істейді;

4) турфирма жаң а нарық та жаң а ө німмен жұ мыс істейді (диверсификация)[5].

Нарық тық қ атынастар шаруашылық қ арым-қ атынаста жү ріп жатқ ан субъектілерден экономикалық ү дерістерді игеруді, сол ү шін оларды терең жә не жан-жақ ты талдауды талап етеді. Осы талдау негізінде бар ресурстарды тиімді пайдаланып, тұ тыну­шы­лардың қ ажеттіліктерін сапалы жә не жоғ ары дең гейде, неғ ұ рлым толық қ анағ аттандыруды белгілейді.

Нарық та қ алыптасқ ан қ атаң бә секелестік кү ресті жең іп шығ у ү шін бұ л аса қ ажетті іс. Сондық тан турфирманы басқ ару жү йе­сінде, оның ә рекетін ұ тымды реттеу ү шін қ азіргі кезде нарық ты білу алдың ғ ы орында тұ р.

Туристік нарық – бұ л туристік қ ызметті сатушы (жеткізіп беруші) жә не сатып алушы мен (сұ раныс жасаушы) бірге табыстыратын институт немесе механизм. Туристік нарық кез-келген басқ а бір жай тауар нарығ ына қ арағ анда тауар қ озғ алысын сатушыдан сатып алушығ а болжамайды. Керісінше, сатып алушы кейінге қ алдырылғ ан қ ызметті алу ү шін белгіленген орынғ а ауысып отырады.

Нарық – бұ л ауысу саласы. Туристік нарық та ауысу саласы болып табылатындар: туристік қ ызметтер, яғ ни туристік индустрия (қ онақ ү й, ресторандар, саяхат ұ йымдастыру жә не т.б) саяхаттаушылардың ә р тү рлі қ ызметтермен қ анағ аттандыру.

Туристік нарық ты бірнеше тү рге классификациялауғ а болады:

- географиялық - ә лемдік, аудандық, жеке елдің ел ішіндегі аудандар, қ алалық жә не тағ ы басқ а нарық тар;

- халық тық территорияғ а қ атысты – халық аралық туризм нарығ ы (шығ у, кіру), ішкі туризм;

- қ озғ алыс бағ ыты бойынша – нарық тар: келуші туристік лектер жә не туристерді қ абылдаушылар.

Туристік терминде “аудан” деген тү сінік бар. Ол ү ш типке бө лінеді:

- географиялық аудан, мысалығ а Батыс Еуропа немесе Солтү стік Африка;

- ә кімшілік аудандар, мыс: Ақ тө бе облысы;

- табиғ и – климаттық аудан, мыс: тең із курорттары, Тынық мұ хит аралы.

Туризм жылдан-жылғ а ә лемдік экономикағ а ә сер етіп, сонымен қ атар жеке елдерде ә леуметтік-экономикасының дамуына ә серін тигізіп жатыр. Осы арқ ылы туристік сапарғ а қ атысушы адамдар саны ә рдайым ө сіп отырады.

Ең басты халық аралық туризмнің ә лемдік экономикағ а ә серін зерттеу ық пал бағ ыты – туристік нарық анық тамасы. Болжаулық туристік нарық туристік қ ызмет тү рін ұ сынушы мен келісімге келе алатын потенциалдық мү мкіншілігі бар барлық сатып алушыларды ө зімен ұ сынады. Бірақ шын мә нінде туристік сұ раныс болжауы мен нақ ты нә тиже сай келмейді.

Ә р елде шет елдік қ онақ тардың келу бағ алық саны ДТҰ методикасы бойынша іске асады. Бұ л ә р елде республика аралық дең гейде біркелкі статистикалық санақ жү ргізу ү шін қ амтамасыз етеді.

ДТҰ -ның мә ліметі бойынша 15 жыл ішінде (1975-1990 жыл аралық) халық аралық туристер келу саны екі еселенді. 1975 жылы 222 млн келуші туристер тіркелген, ол 1990 жылы олардың саны 457 млн-ғ а дейін дейін кө терілді. 1991 жылы халық аралық туризм дамуы жай қ озғ ала бастады, бірақ 1992 жылы қ айта орнына келе бастады. 1993 жылы келушілер саны 500 млн-ғ а жуық жетті.

1999 жылы ә лемдік халық аралық туризмде келушілер саны 1998 жылғ а қ арағ анда 3, 2 % - ғ а ө скен, 657 млн қ ұ райды.

2001 жылы туризм ә лемдік индустриясында қ иын кезең болды. Мысалы АҚ Ш-ғ ы террористік акт жә не ә лем экономикасында кө птеген салаларындағ ы дағ дарыс жағ дайлары халық аралық туристік нарық тың дамуына кері ә серін тигізді. Осы жағ дайларғ а байланысты барлық саяхаттаушылардың саны 1, 3 %-ғ а тө мендеді.

Туристік нарық тың маркетингтік бақ ылау жә не жеке елдердің салым бағ асының, ә лем туризмінің халық аралық туристік нарық тың даму мақ сатында екі тү рге бө лінеді: туризмнің шығ у нарығ ы елден қ анша рет шық қ анына байланысты анық талады, ал кіру туризмі қ анша рет келгеніне байланысты анық талады.

Жалпы кіру, шығ у саны халыаралық туризмнің ел-реципиенті жә не ел-генераторы арқ ылы орналастырылады.

Туристік ағ ынның генерировалық тү ріне туристік қ ызметтік импортты ұ сынады, ал ө з елінде шетел туристерін кү тіп алу жә не қ ызмет кө рсету – халық аралық туристік қ ызмет кө рсету экспорт тү рі.

ХХI ғ -ң басында халық аралық туристік қ ызмет кө рсету экспорты бойынша, ел лидерлері бірінші ондық белгіленді. Олар: Франция, Испания, США, Италия, Қ ытай, Великобритания, Канада, Мексика, Австрия, ФРГ.

Осы кө рсеткіш бойынша халық аралық кіру нарығ ы халық аралық туризмнің тү сім кө лемі бойынша анық талады, шетел қ онақ тарының туристік қ ызметтерге жұ мсалатын шығ ын негізі болып табылады.

Халық аралық туризмнің шығ у нарығ ының ө лшемі елден шет елдерге шығ у резиденттерінің саны бойынша анық талады жә не олардың шет елге келгеннен кейінгі жұ мсалғ ан ақ ша сомасы.

Халық аралық туристік шығ ындар «шет елдерге шығ ушы қ онақ тардың шығ ыны, сонымен қ оса ұ лттық тасымалдауғ а халық аралық тасымалдау тө лемі. Сә йкестік мінездеме мақ саты бойынша халық аралық валюталық қ ор тө лем балансы халық аралық тасымалдау шығ ындары жеке сызық та кө рсетілу қ ажет.

Шет елдің туризмнен кіріс сомасы бойынша бірінші ондық тағ ы лидер елдерін кө рсетеміз: АҚ Ш, Испания, Франция, Италия, Великобритания, Германия, Қ ытай, Австрия, Канада, Мексика.

Нақ ты туристік қ ызметті ө ндірушілерге турларды сату санын мақ сатты туристік нарық та анық тау болып табылады.