Басқару құрылымы түсінігі

Туризм - экономиканың маң ызды саласы ғ ана емес, сонымен қ атар кү рделі ұ йымдық қ ұ рылым. Туризм нысанына не жататынын дә л анық тау ә рқ ашан да бірдей мү мкін емес, тұ тынушылар туристік қ ұ рылымдардың тығ ыз байланысын байқ ай бермейді, ал туристік кә сіпорындардың ө кілдері ө з жұ мысында тек жалпы жү йенің бір бө лігін ғ ана анық тайды. Туризм қ ұ рылымы туристік аумақ тардағ ы, ұ йымдардағ ы жә не кә сіпорындардағ ы ең бек ұ жымы мен жекелей қ ызметкерлердің орнын анық тайды. Бұ л белгілі бір қ арым-қ атынастардың қ алыптасуына негіз болады. Туризмді басқ ару қ ұ рылымы кең мағ ынада ө зара байланысқ ан, реттелген элементтер жиынтығ ы деген ұ ғ ымды білдіреді. Шын мә нісінде, функциялық қ ызметтер басқ ару дең гейлерінің логикалық қ арым-қ атынастары болып табылады, бұ лар менеджменттің кө мегімен туристік саланың стратегиялық мақ саттарына жету ү шін алдын ала арнайы қ ұ рылады. Туристік қ ұ рылымдарды басқ ару ұ йым қ ызметкерлері мен қ ұ рылымдық бө лімшелер арасында мақ саттар мен міндеттерді тиімді бө лу болып табылады. Басқ арудың ұ йымдық қ ұ рылымын қ ұ раушылар ұ йымның бірнеше жеке жү йелерінің қ ұ рамы, арақ атынасы, орналасуы, ө зара байланысы болып табылады. Мұ ндай қ ұ рылымды қ ұ ру қ ұ қ ық пен жауапкершілікті ұ йымдастырудың жеке бө лімдері арасында жіктеуге бағ ытталғ ан. Ұ йымды басқ ару кұ рылымы буындар (бө лімдер), тік жә не кө лденең басқ ару жә не байланыс дең гейлеріне (сатылары) бө лінеді. Басқ ару буындарына қ ұ рылымдық бө лімшелер, сонымен қ атар сә йкес басқ ару функцияларын орындайтын жеке мамандар жатады. Басқ ару буындарына бірнеше қ ұ рылымдық бө лімшелерді реттейтін менеджерлерді де жатқ ызу қ ажет. Басқ ару буынын қ ұ ру негізінде бө лімше нақ ты басқ ару фунциясын орындайды. Бө лімдердің арасында орнайтын байланыс кө лденең сипатта болады.

Басқ ару дең гейі - ұ йымды басқ ару жү йелерінің нақ ты сатысында орын алатын басқ ару буындарының жиынтығ ы. Басқ ару сатылары тік байланыста жә не бір-біріне сатыластық бойынша бағ ынады, анағ ұ рлым жоғ ары саты менеджерлері шешімдерді кабылдап, нақ тылап, тө менгі буындарғ а жеткізеді. Ұ йымдағ ы басқ арудың пирамидалык кұ рылымы:

- Жоғ ары буынды басқ ару

- Орта буынды басқ ару

- Тө менгі буынды басқ ару.

Ұ йымның барлық басқ арушылары басқ арушылық қ ызметтерді орындайтынына қ арамастан, олар ең бектің бірдей тү рімен айналысады деуге болмайды. Кейбір басқ арушыларғ а басқ а басқ арушылардың қ ызметтерін ретке келтіру ү шін уақ ыт жұ мсауы қ ажет болса, олар ө з кезегінде тө менгі буынғ а менеджерлерінің қ ызметін реттейді. Осындай ең бек бө лінісін сипаттау басқ ару дең гейлерін қ ұ райды. Пирамида формасы алдың ғ ы дең гейге қ арағ анда жоғ ары дең гейде аз адам орналасатынын кө рсетеді.

Ұ йымды басқ арудың жоғ ары дең гейі: Директорлар Кең есінің тө рағ асы, бақ ылаушы кең ес, президент, вице-президент жә не басқ арушылық тан тұ руы мү мкін. Бұ л басқ арушы қ ызметкерлер тобы акция иегерлерінің мү дделері мен қ ажеттіліктерін қ амтамасыз етіп, ұ йым саясатын белгілейді жә не оның тә жірибеде жү зеге асуын қ амтамасыз етеді. Осығ ан байланысты, жоғ ары басқ арушыларды екі дең гейге бө луге болады: атқ арушылық басқ ару жә не жалпы басқ ару[3].

Орта дең гей басшылары жоғ ары басшылар қ ұ рғ ан ұ йымның қ ызмет жасау саясатының жү зеге асуын қ амтамасыз етіп, ұ йымдар мен бө лімшелердің толық сипатталғ ан міндеттерінің орындалып отыруын қ адағ алайды. Бұ л топқ а кіретін мамандар ә детте кең ауқ ынды міндеттерге ие болып, еркін тү рде шешімдер қ абылдайды. Бұ ларғ а бө лімшелер, бюро бастық тары, ұ йым кұ рамына кіретін кә сіпорын директорлары, функциялық болімдердің бастық тары жатады.

Басқ арудың тө менгі дең гейі кіші бастық тардан тұ рады. Бұ лар тікелей қ ызметкерлерге, соның ішінде орындаушыларғ а нақ ты міндет қ оятын кіші менеджерлерге бақ ылауды жү зеге асырады.

Барлық дең гейлерде де басшылар тек басқ ару емес, сонымен катар атқ ару функцияларын да орындайды. Бірақ басқ ару дең гейінін сатысы ө скен сайын атқ ару функцияларының ү лестік мө лшері азая тү седі.

Есептеулер бойынша, жоғ ары дең гейде бұ л кө рсеткіш 10 пайызды, ортаң ғ ы буында 50 пайызды, ал тө менгі буында 70 пайызды кұ райды.

1-сурет. Менеджерлердің қ ызмет тү рі мен басқ ару дең гейлеріне байланысты уақ ыт шығ ынынын жіктелуі.

Жалпы уақ ыттың мұ ндай жіктелуі барлық ү ш дең гей менеджерлерінің екі міндетке ие болуына байланысты, ол менеджмент бойынша тапсырмалар жә не мамандығ ы бойынша тапсырмалар. Бұ л кез келген басқ ару дең гейінің басшысы ө з уақ ытының белгілі бір пайызын басқ арушылық шешімдерд і қ абылдауғ а, ал енді бір пайызын мамандығ ы бойынша шешімдер қ абылдауғ а жұ мсайтындығ ын білдіреді. Ұ йымның тү рі мен кө леміне, оның салалық жә не аймақ тық ерекшеліктеріне жә не басқ а да жағ дайларғ а байланысты ә рбір ү ш дең гей менеджерлерінің қ ұ рамы мен фнукцияларының сипаты ө згеруі мү мкін.

Жоғ арыда ескертілгендей, ұ йымдық қ ұ рылым элементтеріне қ ызметкерлер, қ ызметтер, басқ а да басқ арушылық аппараттың буындары жатады жә не олардың арасындағ ы қ арым-қ атынас тік немесе кө лденең сипатқ а ие болатын байланыстар арқ ыпы қ амтамасыздандырылады.