Негізгі қорлардың экономикалық маңызы, құрамы және құрылымы

Негізгі қ орлар дегеніміз ұ зақ кезең бойына қ ызмет ететін материалдық -заттай қ ұ ндылық тардың жиынтығ ы; олар ө ндіріске қ ызмет кө рсете отырып ө зінің табиғ и-заттай нысанын сақ тайды, ө з қ ұ нының бір бө лігін жаң адан жасалғ ан ө нім мен кө рсетілген қ ызметтерге кө шіреді. Негізгі қ орлардың 2 тү рі болады: ө ндірістік негізгі қ орлар жә не бейө ндірістік негізгі қ орлар. Материалдық ө ндіріс саласында жұ мыс істейтін негізгі қ орлар – ө ндірістік негізгі қ орлар деп, бейө ндірістік салада жұ мыс істейтін негізгі қ орлар – бейө ндірістік негізгі қ орлар деп аталады (тұ рғ ын ү йлер, мә дениет, спорт мекемелері, балабақ шалар, емдеу орындары жә не басқ а да кә сіпорын балансындағ ы жұ мысшыларғ а қ ызмет ететін объектілер). Негізгі қ орлар – ұ лттық байлық тың маң ызды бө лігі болып табылады жә не олардың қ ұ рамы мен қ ұ рылымын анық тау ү шін негізгі қ орлардың сыныптамасын жасау қ ажет.

Негізгі қ орлардың сипаттамасы

Негізгі қ орларды бағ алаудың ө ндіріс процесінде ұ зақ жылдар бойы қ атысып тозуына байланысты жә не осы уақ ыт аралығ ындағ ы қ айта ө ндірудің жағ дайына байланысты бірнеше тү рі болады. Олар – негізгі қ орлардың бастапқ ы қ ұ ны, қ айта ө ндіру қ ұ ны жә не қ алдық қ ұ ны. Негізгі қ орлардың бастапқ ы қ ұ ны – қ орларды дайындауғ а, жинауғ а, ә келуге, қ ондыруғ а кеткен шығ ындардың жиынтығ ы. Қ айта қ алпына келтіру қ ұ ны – негізгі қ орларды қ айта ө ндіруге кеткен шығ ындардың жиынтығ ы. Қ алдық қ ұ ны – негізгі қ орлардың тозуды алып тастағ андағ ы бастапқ ы немесе қ алпына келтіру қ ұ ны. Негізгі ө ндірістік қ орлардың қ ұ рылымына мынадай факторлар ә сер етеді: шығ арылатын ө нім тү рі, оның жалпы кө лемі, автоматтандыру жә не механикаландыру дең гейі, мамандандыру жә не бірлестіру дең гейі, кә сіпорын орналасуының климаттық жә не географиялық жағ дайлары жә не т.б.

Негізгі ө ндірістік қ орларды қ олданудың кө рсеткіштері 3 топқ а бө лінеді: негізгі ө ндірістік қ орларды экстенсивті қ олдану кө рсеткіштері, негізгі ө ндірістік қ орларды интенсивті қ олдану кө рсеткіштері.

Негізгі ө ндірістік қ орларды интегральды қ олдану кө рсеткіштері 1 топ кө рсеткіштеріне: қ ұ ралдарды экстенсивті қ олдану коэффициенті, қ ұ ралдардың сменалық жұ мыс жасау коэффициенті, қ ұ ралдардың толық пайдалану коэффициенті жатады; яғ ни бұ л кө рсеткіштер қ ұ ралдардың уақ ыт мө лшерінде қ олданылу дең гейін кө рсетеді.

2 топ ө ндірістік қ орларды жедел тү рде қ олдану кө рсеткіші негізгі қ орлардың нақ ты ө німділігін оның нормативтік ө німділігіне бө лу арқ ылы анық талады: Кинт = Bф/Ви Қ ұ ралдарды интегралдық қ олдану коэффициенті қ ұ ралдарды экстенсивті жә не интенсивті қ олдану коэффициенттерін кө бейту арқ ылы анық талады, жә не ол қ ұ ралдардың уақ ыт бойынша жә не ө німділігі бойынша қ олданылуын сипаттайды.

Ө ндірістік негізгі қ орлардың тиімділігін кө рсететін жалпы кө рсеткіш болып – қ ор қ айтарылымы есептеледі. Қ ор қ айтарылымы – бұ л ө нім ө ндіру ү шін пайдаланылғ ан негізгі ө ндірістік қ орлардың тең геге шағ ып есептелгендігі ө ндірілген ө нім кө лемін сипаттайтын экономикалық кө рсеткіш, сондай-ақ ол ө ндіріс тиімділігініғ аса маң ызды кө рсеткіші болып табылады. Қ қ = T/Ф мұ ндағ ы Т – товар ө німінің кө лемі Ф – негізгі ө ндірістік қ орлардың орташа жылдық қ ұ ны. Қ ор қ айтарымын ұ лғ айту – бұ л халық шаруашылығ ының аса маң ызды міндеті болып есептелінеді. Қ ор қ айтарымына кері кө рсеткіш – қ ор сыйымдылығ ы. Қ ор сыйымдылығ ы – бұ л негізгі ө ндірістік қ орлар қ ұ нының ө ндірілген жә не сатылғ ан ө нім қ ұ нына қ атынасын сипаттайтын экономикалық кө рсеткіш.

Ө ндірістің негізгі қ орларының кө лемі жә не олардың қ олданылу дә режесі кә сіпорынның ө ндірістік қ уатының кө лемін анық тайды. Ө ндірістік қ уат – саланың, цехтың, агрегаттың, жабдық тарды неғ ұ рлым тиімді пайдаланып, ө ндіріс пен ең бекті неғ ұ рлым озық ү лгіде ұ йымдастыру негізінде тиісті уақ ыт ішінде ө німнің белгілі бір тү рін шығ аруғ а барынша жоғ ары қ абілеттілігі (мү мкіндігі). Ө ндірістік қ уат берілген уақ ыт ішінде саланың, цехтың, агрегаттық ө ндіріс пен ең бекті неғ ұ рлым озық ү лгіде ұ йымдастыра отырып, қ ұ рал-жабдық тарды неғ ұ рлым тиімді пайдаланып, ө німнің белгілі бір тү рін шығ аруғ а барынша жоғ ары қ абілеттілікті айтамыз.

Негізгі қ орлардың тозуы жә не амортизациясы Негізгі қ орлар қ олданылуына байланысты ө ндіріс процесінде тозады. Тозудың екі тү рі бар: табиғ и тозу жә не моральдық тозу. Табиғ и тозу дегеніміз – негізгі қ орлар элементтерінің материалдық тозуы, олардың ө ндірісте тұ тыну барысында жә не табиғ аттың табиғ и кү штерінің ә серінен тұ тынылу қ ұ нын жоғ алтуы. Моральдық тозу – жабдық тың техникалық прогреске байланысты ексіріп қ ұ нсыздануы. Неғ ұ рлым жетілдірілген жә не ө німді машиналардың пайда болуы нә тижесінде пайдаланылып жү рген машиналар табиғ и қ алпына жә не ө ндірісте пайдалану дә режесіне қ арамастан моральдық жағ ынан ескіріп қ ұ нсызданады. Тозғ ан негізгі қ орларды жаң арту ү шін амортизациялық аударымдар қ олданылады.

Амортизация – негізгі қ орлардың тозуы салдарынан оның қ ұ ндылығ ының бірте-бірте тө мендеуі, сондай-ақ негізгі қ орларды жаң арту ү шін, қ аражатты қ орландыру мақ сатымен, осы қ орлар қ ұ нының ө ндірілген ө німге бірте-бірте кө шуі. Амортизацияның ақ шалай сипаты амортизациялық аударымдар болып табылады. Амортизациялық аударым – негізгі қ орлардың тозығ ын толтыру ү шін осы қ орлар қ ұ нының бір бө лшегін аударып отыру. Ол ө німнің ө зіндік қ ұ нының жә не айналыс шығ ындарынығ элементтін қ ұ райды. Амортизациялық аударым кө лемі амортизация нормасы арқ ылы анық талады. Амортизацияның жылдық жиынтығ ын негізгі қ орлардың бағ асына бө лу арқ ылы амортизация нормасын анық таймыз. Ол пайыз арқ ылы беріледі: Н = (Ф1 – Фж) /(Ф1 х Т) х 100% мұ ндағ ы Ф1 – негізгі қ орлардың баланстық бастапқ ы қ ұ ны, тең ге Фж – жойылғ ан негізгі қ орлардың қ ұ ны, тең ге Т – амортизациялық кезең (негізгі қ орлардың нормативтік қ ызмет ету уақ ыты), жыл. Негізгі қ орларды толық қ айта қ ұ руғ а кеткен амортизациялық аударымдардың кө лемі мына формула арқ ылы анық талады: А = H x Ф, мұ ндағ ы H - амортизация нормасы (%) Ф – негізгі қ орлардың орташа жылдық қ ұ ны, тең ге. Амортизация нормасы негізгі қ орларды ө з уақ ытына қ алпына келтіруге бағ ытталады жә не амортизация нормасын есептегенде мынадай факторларды қ олдана отырып негізгі қ орлардың қ ызмет ету уақ ытын дұ рыс анық тай білу керек: негізгі қ орлардың ұ зақ мерзімділігі моральдық тозу техникалық қ айта қ ұ рудың жоспары жабдық тардың балансы модернизациялау жә не кү рделі жө ндеу мү мкіншіліктері.