Хәҙис фәне

Бө гө н беҙ хә ҙ ис фә не тураһ ында һ ө йлә шә сә кбеҙ. Ислам дине Аллаһ ы Тә ғ ә лә нең китабы Ҡ ө рьә ндә н һ ә м Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) һ ү ҙ ҙ ә ренә н алына тип ә йткә йнек.

Ҡ ө рьә н Аллаһ ы Тә ғ ә лә нең Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә ргә (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) Джибрил фә рештә аша бирелгә н китабы булһ а, хә ҙ истә р ошо китапты аң латыр ө сө н Пә йғ ә мбә рҙ ең ә йтелгә н һ ү ҙ ҙ ә ре. Йә ғ ни, хә ҙ истә р – Ҡ ө рьә ндең асҡ ысы, улар булмаһ а, беҙ Ҡ ө рьә нде дө рө ҫ аң лай алмаҫ инек. Мә ҫ ә лә н, Ҡ ө рьә ндә ҡ араҡ тың ҡ улы киҫ елергә тейеш булғ анлығ ы белдертелгә н.

Уғ ры ирҙ ең һ ә м уғ ры ҡ атындың ҡ улдарын ҡ ырҡ ығ ыҙ, ҡ ылғ ан эштә ренә яза һ ә м Алланан ғ ибрә т булһ ын ө сө н. Аллаһ ы Тә ғ ә лә бө йө к, хикмә тле! («Мә идә» сү рә һ е, 38 аят.).

Лә кин беҙ тө ймә урлаусының да, дө йә урлаусының да ҡ улын киҫ ергә тейешбеҙ ме? «Ҡ ул»тигә н һ ү ҙ аҫ тында беҙ нимә аң ларғ а тейешбеҙ? Бармаҡ остары киҫ елергә тейешме, терһ ә ккә тиклемме – ҡ улдың ниндә й ө лө шө? Шулай уҡ кешенең ниндә й хә лдә урлағ анын иҫ ә пкә алырғ амы, юҡ мы? Бының кеү ек нескә лектә рҙ е Пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) һ ү ҙ ҙ ә ре, хә ҙ истә р аң лата ла инде...

Шулай итеп, хә ҙ истә рҙ е белмә й тороп Ҡ ө рьә н аяттарынан ғ ына һ ығ ымта яһ арғ а тырышҡ ан кеше яң ылыш юлғ а тө шө п китеү е бар. Шуғ а ла Ислам ғ алимдары хә ҙ истә рҙ е тә рә н итеп ө йрә неү гә ҙ ур иғ тибар биргә ндә р. Хә ҙ истә рҙ е ө йрә неү ө сө н айырым фә н барлыҡ ҡ а килгә н – ул фә н ғ илмү л хә диҫ тип атала. Был фә н ғ алимдары хә ҙ истә рҙ е йыйыу, уларҙ ың сә нә ден (йә ғ ни хә ҙ исте еткергә н кешелә р исемлеген), мә ғ ә нә һ ен, хә ҙ истең кө слө мө -кө сһ ө ҙ мө (йә ғ ни ғ ә рә псә ә йткә ндә, сахихмы, дағ ифмы) булыуын, башҡ а хә ҙ истә р менә н ниндә й уртаҡ мә ғ ә нә һ е булыуын, ҡ айһ ы хә ҙ ис нисә нсе йылда ә йтелеү ен һ ә м башҡ а нескә лектә рҙ е ө йрә нә. Бигерә к тә хә ҙ ис фә нендә сә нә д мө һ им – уның турала беҙ ун ө сө нсө дә рестә һ ө йлә шкә йнек. Ҡ абатлап ә йтә йек: хә ҙ истә рҙ е еткергә н кешелә рҙ ең исемдә ре сә нә д тип атала һ ә м был сә нә д хә ҙ истең алдынан килә. Мә ҫ ә лә н:

Ғ ә бдулла ибн Зө бә йр Сү фйә ндә н, Сү фйә ндең Йә хйә ибн Сә ғ ид Ә л-Ә нсарийҙ ә н, Йә хйә ибн Сә ғ ид Ә л-Ә нсарийҙ ың Мө хә ммә д ибн Ибраһ имдан, Мө хә ммә д ибн Ибраһ имдың Ғ алҡ ама ибн Уҡ ҡ астан, Ғ алҡ ама ибн Уҡ ҡ астың Ғ ө мә р ибн Ә л-Хаттабтан һ ө йлә ү енсә:

«Иннә мә л ә ғ мә лү биннийә т...». Бына ошо теҙ мә не ғ алимдар ентеклә п ө йрә нә. Ә гә р сә нә дтә ниндә йҙ ер бер кеше алдаҡ сы йә онотоусан булһ а, был хә ҙ исте дағ иф («кө сһ ө ҙ») тип атайҙ ар.

Йыш ҡ ына сә нә дтең нимә икә нен аң ламағ ан кешелә р уйлап сығ арылғ ан, алдаҡ сы хә ҙ истә ргә ышаналар ҙ а, яң ылышып китә лә р. Был хә л булмаһ ын ө сө н, һ ә р бер хә ҙ истең кө слө мө, кө сһ ө ҙ мө булыуын асыҡ лағ ыҙ. Ғ ә рә псә ә йткә ндә, хә ҙ ис сахихмы, дағ ифмы икә нен белегеҙ. Ошо ике һ ү ҙ ҙ е иҫ егеҙ ҙ ә ҡ алдырығ ыҙ – «сахих» һ ә м «дағ иф».

Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә р (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ғ ә рә п булғ ан, шуғ а кү рә уғ а бирелгә н Аллаһ ы Тә ғ ә лә нең китабы ла ғ ә рә псә, ул китапты аң латыусы хә ҙ истә р – Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) һ ү ҙ ҙ ә ре лә ғ ә рә псә. Шулай итеп, Ҡ ө рьә нде һ ә м хә ҙ истә рҙ е дө рө ҫ аң лар ө сө н ғ ә рә п теленең ә һ ә миә тен тағ ы ла тө шө ндө к.

Хә ҙ истә рҙ ең нисек яҙ ылып ҡ алғ аны тураһ ында ла һ ө йлә п китә йек. Аллаһ ы Тә ғ ә лә Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә ргә (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) Ҡ ө рьә н сү рә лә рен индергә н ваҡ ытта, сә хә бә лә р Пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ошо сү рә лә рҙ е аң латыусы һ ү ҙ ҙ ә рен иҫ тә ҡ алдырыр булғ андар. Ҡ айһ ы бер сә хә бә лә р был һ ү ҙ ҙ ә рҙ е – хә ҙ истә рҙ е иҫ лә п кенә тү гел, яҙ ып та ҡ алдырғ андар. Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә р (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) вафат булғ ас, сә хә бә лә р хә ҙ истә рҙ е башҡ а кешелә ргә еткерергә тырышҡ андар. Лә кин һ уң ыраҡ ҡ айһ ы бер алдаҡ сы кешелә р – сә хә бә лә р тү гел, ә лбиттә! – сит һ ү ҙ ҙ ә рҙ е Пә йғ ә мбә ргә (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ҡ ушып, ул ә йтмә гә н нә мә лә рҙ е тарата башлағ андар. Һ ө ҙ ө мтә лә алдаҡ сы хә ҙ истә р (ғ ә рә псә «маудуғ») барлыҡ ҡ а килгә н. Ә ҡ айһ ы бер кешелә р, алдаҡ сы булмаһ алар ҙ а Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә р (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ә йкә н һ ү ҙ ҙ ә рҙ е там хә терлә й алмағ андар, йә ул һ ү ҙ ҙ ә рҙ е еткергә н сә хә бә нең исемен иҫ тә ҡ алдырмағ андар. Улар еткергә н хә ҙ ис бер аҙ шө бһ ә ле һ аналғ ан – ундай хә ҙ истә р «дағ иф», йә ғ ни кө сһ ө ҙ тип атала. Шулай итеп, ғ алимдар хә ҙ истә рҙ е тө рлө -тө рлө дә рә жә лә ргә бү лгә ндә р – мә ҫ ә лә н, «сахих» (кө слө), «хә сә н» (бик кө слө булмаһ а ла, дө рө ҫ хә ҙ ис), «дағ иф» (кө сһ ө ҙ), «маудуғ» (уйҙ ырма, алдаҡ сы хә ҙ ис), «мурсә л» (уны һ ө йлә п биреү се сә хә бә нең исеме билдә һ еҙ булғ ан хә ҙ ис) һ ә м башҡ а тө рҙ ә р. Иң ҡ иммә тле булғ ан хә ҙ истә р «сахих» тип атала. Ул хә ҙ истә рҙ ең Пә йғ ә мбә р (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) һ ү ҙ ҙ ә ре булыуында һ ис бер шик тә юҡ. Был хә ҙ истә р ике иң мә шһ ү р хә ҙ истә р йыйынтығ ында яҙ ып ҡ алдырылғ ан – береһ е «Сахих Бухари», икенсеһ е «Сахих Мү слим» тип атала. Был ике китап хә ҙ ер инде ө лө шлә тә рус теленә лә тә ржемә ителде – уларҙ ы алып уҡ ый алаһ ығ ыҙ. Ошо ике китаптың исемдә ренә ихтибар итегеҙ: «Сахих Бухари» һ ә м «Сахих Мү слим». Уларҙ ың исемдә ре ошо сахих хә ҙ истә рҙ е яҙ ып ҡ алдырғ ан ике ҙ ур ғ алим – Мө хә ммә т ибн Исмә ғ ил Ә л-Бухари һ ә м Мү слим ибн Хә джә ж исемдә ренә н алынғ ан. Был ике ҙ ур ғ алим Пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ү ҙ ен кү рмә һ ә лә р ҙ ә, ул ә йткә н хә ҙ истә рҙ е һ ә м уларҙ ың сә нә дтә рен ентеклә п тикшереп, ошо китаптарына теркә п ҡ алдырғ андар. Шулай итеп был ике китап – Ҡ ө рьә ндә н һ уң, ә лбиттә – Ислам диненең иң бө йө к китаптары булып һ анала. «Сахих Бухари» менә н «Сахих Мү слим»дә н башҡ а ла хә ҙ ис китаптары бар, уларҙ ы ла һ анап китә йек. Был китаптар уларҙ ы яҙ ғ ан кешелә рҙ ең исемдә рен йө рө тә – Тирмиҙ и, Нә сә и, Ә бү Дә ү д, Ибн Мә джә. Ошо дү рт китапта кө слө хә ҙ истә р ҙ ә, кө сһ ө ҙ ҙ ә ре лә бар, лә кин уларҙ а кө сһ ө ҙ хә зистә рҙ ең булыуы был китаптарҙ ың ҡ иммә тен тө шө рмә й. Был алты китап, йә ғ ни «Сахих Бухари», «Сахих Мү слим», «Тирмиҙ и», «Нә сә и», «Ә бү Дә ү д», «Ибн Мә джә» алты сө ннә т китаптары тип атала. Ҡ ыҫ ҡ аса уларҙ ы «алты китап» («кү тү бү с-ситтә») тип атайҙ ар.

Тимә к, һ ө йлә гә ндә ребеҙ ҙ е тағ ы ла ҡ абатлайыҡ:

Хә ҙ истә р – ул Мө хә ммә т пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ә йтеп ҡ алдырғ ан һ ү ҙ ҙ ә ре, йә уның турала сә хә бә лә ренең һ ү ҙ ҙ ә ре. Хә ҙ истә р тө рлө була, шуғ а кү рә беҙ кө слө хә ҙ исте кө сһ ө ҙ йә ялғ ан хә ҙ истә н айыра белергә тейешбеҙ. Бының ө сө н уларҙ ың сә нә денә ныҡ иғ тибар итер кә рә к. Хә ҙ истә рҙ ең йыйынтыҡ тары бар – уларҙ ың иң мә шһ ү рҙ ә ре алтау. Ошо алты китаптың иң кө слө лә ре «Сахих Бухари» һ ә м «Сахих Мү слим». Был ике китапта ялғ ан хә ҙ истә р юҡ. Хә ҙ истә р Ҡ ө рьә н аяттарын асыҡ лай һ ә м хә ҙ истә рҙ е белмә йенсә Ҡ ө рьә нде дө рө ҫ итеп аң лап булмай.

Ярай, хә ҙ ер теманы тағ ы ла тә рә нерә к аң лар ө сө н Ҡ ө рьә ндең ҡ айһ ы бер аяттарында туҡ талып китә йек. Аллаһ ы Тә ғ ә лә Ҡ ө рьә ндә «Ә н-нә джм» сү рә һ ендә шулай ти:

Байығ ан ваҡ ыттағ ы йоң доҙ менә н ант итә м! Һ еҙ ҙ ең юлдашығ ыҙ юлдан яҙ маны һ ә м аҙ ашманы. Һ ә м ү ҙ телә генә н сығ ып һ ө йлә мә й ул. Был — кү ң елгә һ алынғ ан ү ә хи генә. («Йондоҙ» сү рә һ е, 1 – 4 аяттар).

Йә ғ ни Мө хә ммә т пә йғ ә мбә р (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) һ ө йлә гә н һ ү ҙ ҙ ә р уның ү ҙ енең фекере тү гел, ә Аллаһ ы Тә ғ ә лә уғ а ө йрә ткә н ү ә хи – белем. Шулай уҡ ошо аятҡ а иғ тибар итегеҙ:

Рә сү л һ еҙ гә нә мә бирһ ә, шуны алығ ыҙ, нә мә нә н тыйһ а, унан тыйылығ ыҙ. Алланан ҡ урҡ ығ ыҙ. Алла, ысынлап та, яза ҡ ылыуҙ а ҡ аты! («Ҡ ыуып сығ арыу» сү рә һ е, 7 аят).

Был аятта Аллаһ ы Тә ғ ә лә ү ҙ е беҙ гә Пә йғ ә мбә ргә (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) итә ғ ә т итергә ҡ уша. Мә ҫ ә лә н, Ҡ ө рьә ндә «Ә й мосолмандар, һ аҡ ал ү ҫ терегеҙ» тиелмә һ ә лә, быны беҙ гә Пә йғ ә мбә р (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) ҡ ушҡ ан һ ә м бер хә ҙ исендә «Мыйыҡ тарығ ыҙ ҙ ы ҡ ырҡ ығ ыҙ, ә һ аҡ алдарығ ыҙ ҙ ы ебә регеҙ» – тигә н. Был сахих хә ҙ ис Мү слим, Нә сә и, Тирмиҙ и йыйынтыҡ тарында килтерелә. Ә ә ле генә ә йткә небеҙ сә, Аллаһ ы Тә ғ ә лә беҙ гә Мө хә ммә ткә (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) итә ғ ә т итергә ҡ ушҡ ан. Шулай итеп, был хә ҙ ис ә йтеп ү ткә н аятҡ а ө ҫ тә лмә асыҡ лыҡ индерә, һ аҡ ал мә сьә лә һ ендә Пә йғ ә мбә ргә (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) оҡ шашлыҡ нисек булырғ а тейешлеген аң латып бирә. Бындай миҫ алдарҙ ы кү п килтерә алабыҙ. Ҡ ыҫ ҡ аһ ы, Аллаһ ы Тә ғ ә лә нең китабы Ҡ ө рьә н һ ә м Мө хә ммә т Пә йғ ә мбә рҙ ең (саллаллаһ у ғ ә лә йһ и ү ә сә ллә м) һ ү ҙ ҙ ә ре, йә шә йеше, йә ғ ни Сө ннә те – Ислам диненең ике тө п сығ анағ ы. Ошо ике юл кү рһ ә теү се нурҙ ан Аллаһ ы Тә ғ ә лә беҙ ҙ е айырмаһ ын, ә мин!

Ун һ игеҙ енсе дә рес тамам.

19-сы дә рес