Түсіріс түрлері. Түсіріс жұмыстарын ұйымдастыру принциптері.

План н/е картаны алу ү шін жер бетіндегі геодезиялық ө лшеулердің жиынтығ ын тү сіріс дейді. Егер тү сіріс нә тижесінде планда жергілікті жер контурларының орны алынса, онда тү сіріс горизонталь деп аталады, ал егер жер бедері алынса, онда тік тү сіріс. Тү сіріс кезінде контурлар да жер бедері де алынса онда тү сіріс топографиялық деп аталады. Геодезиялық тү сірістердің аттары қ олданатын аспаптардың аттарымен сә йкес аталынады. Тү сірудің қ андайда бір тә сілін қ олдану кө птеген факторларғ а байланысты (масштабқ а, учаске ө лшеміне, орындалу мерзіміне).

Теодолиттік тү сіріс - теодолиттің жә не ұ зындық ө лшеуіш лента, ө лшеуіш рулетка арқ ылы жасалады. Егерде ө лшеу кезінде тек горизонталь бұ рыштар мен қ ашық тық тар ө лшеніп, ситуация ғ ана тү сірілсе онда оны контурлық теодалит тү сіріс деп атайды. Ал егер теодалиттік тү сірісте горизонталь бұ рыштар мен ұ зындық тарды ө лшеумен қ атар вертикаль бұ рыш ө лшеніп, ө зара биіктіктер анық талса жә не ситуациямен қ атар рельеф тү сірілсе, ондай тү сірісті биіктік-теодалит тү сірісіне жатқ ызады. Бұ л тү сірістің нә тижесінде топографиялық план алынады. Инженерлік қ ұ рылысты жобалағ анда контурлық тү сірістер трассаның бойымен жасалынады, ал топографиялық тү сіріс кү рделі рельефті жерлерде жасалынады.

Тахеометриялық тү сіріс - тахеометрмен жасалады. Ол аспаппен горизонталь жә не вертикаль бұ рыштар, ө зара биіктіктер жә не горизонталь қ ашық тық тар ө лшенеді. Топографиялық планды ау ү шін инженерлік практикада тахеометрлік тү сіріс жиі қ олданады.

Мензулалық тү сіріс – мензула жә не кипрегиль аспаптарымен орындалады. Мензулалық тү сірістің қ ұ ндылығ ы – тү сіріс кезінде жер бетінің бейнесін сызба тү рінде алуғ а болады жә не оны тү сірілген жердің элементтерімен тікелей салыстыруғ а болады.

Жер ү сті фототопографиялық тү сіріс – жер бетіндегі фототү сірістің жә не содан алынғ ан фотосуреттерді арнайы ө ң дейтін жұ мыстар жиынтығ ын қ арастырады. Бұ л тү сіріс арнаулы фотокамеремен немесе фототеодалитпен орындалады. Бұ л тү сірісті кейде фототеодолиттік тү сіріс деп атайды.

Аэрофототү сіріс ұ шақ та орналасқ ан фотоаппаратпен жасалады. Бұ л тү сіріс ү лкен территорияларды тү сіруде кө п қ олданылады.

Тү сірістерді жасау кезінде геодезия жә не картография Бас басқ армасының жалпы міндетті нұ сқ ауларымен Госстройдың нормативтік қ ұ жаттарына сү йенеді. Бұ л қ ұ жаттарда тү сіріске жататын жергілікті жер элементтері, жұ мыс жү ргізу тә сілдері, оларды жасау дә лдігіне талаптар жә не есептік қ ұ жаттардың формалары анық талады. Осы талаптарғ а сай жасалғ ан тү сірістерді негізгі деп атайды. Бұ л тү сірістерден басқ а жеке жағ дайларда арнайы топографиялық тү сірістерді қ олданады. Бұ л жағ дайда барлық ситуация емес, оның тек бір бө лігі ғ ана тү сіріледі.

Жұ мыс жү ргізудің соң ғ ы мақ сатына сә йкес тү сіріс масштабын таң дайды. Топографиялық тү сірістің масштабын таң дау геодезиялық жұ мыстардың бағ асын, мазмұ нын жә не кө лемін анық тайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Ол тү сірістің мақ сатын, тү сірілетін учаскенің ө лшемін, жергілікті жер элементтерінің бейнесінің толық тылығ ы мен дә лдігін, сонымен қ атар жобалау кезең ін еспке алу керек. Егер жергілікті жер туралы толық мә лімет керек болса, мысалы, қ ұ рылыстың жұ мыс сызбасын жасау ү шін 1: 500, 1: 1000 ү лкен масштаб таң далады. Егер ү лкен территория жайлы жалпы мә ліметтер керек болса 1: 10000, 1: 25000 ұ сақ масштаб қ олданылады. Қ азіргі кезде тү сіріс масштабын таң дау СНиПтермен, ә ртү рлі нұ сқ аулар мен ұ сыныстар, сонымен қ атар техникалық шарттар жә не тапсырмалармен реттеледі.

Инженерлік геодезия жұ мыстарын ұ йымдастыру жә не топографиялық тү сірістерді ө ң деу кезінде ө лшеуде кететін қ ателіктер біркелкі болуы керек. Сондық тан ө лшеу қ ателерінің ә серін бә сең дету ү шін жә не ол қ ателердің тү сіретін территорияның бір бө лігіне шоғ ырланбауын бә сең дету ү шін ө лшеу жұ мыстарын жалпыдан жекеге қ арай жү ргізу керек. Бұ л тү сіріс жұ мыстарын ұ йымдастырудың бірінші принципі. Осы принципке байланысты алдымен тү сірілетін территорияда негізгі тірек нү ктелер тобын іріктеп белгілейді, олардың орнын анық тайды, содан кейін ғ ана жекелей ситуацияларды тү сіреді. Тү сіру нә тижелері сенімді болу ү шін кез-келген ө лшеу жұ мыстары бақ ылаумен орындалуы керек. Сондық тан геодезиялық жұ мыстың жоғ ары сапалы болуы келесі принциппен негізделінеді: кез-келген ө лшеуді тексермей бір адым жылжымау керек.

Сө йтіп, геодезиялық жұ мысты ғ ылыми ұ йымдастырудың екі негізгі принциптен тұ рады.

1) геодезиялық жұ мыстардың дамуы жалпыдан жекеге қ арай жү ргізіледі.2) жұ мысты бақ ылау.