Азіргі заманға сай геодезиялық технологиялар.

Электронды тахеометр

Қ азіргі кездегі дә лдігі мен ө німділігі жоғ ары геодезиялық ө лшеу аспаптарына электронды тахеомометрлер жатады. Олар арқ ылы барлық ө лшемдерді автоматтандырылғ ан режимде орындауғ а мү мкіндік туады. Бұ ндай ө лшеу аспаптары арқ ылы ө лшеу нә тижелерін тіркеп жә не сақ тап ә рі қ арай ЭЕМ арқ ылы ө ң деуге мү мкін. Олар есептеу жә не ақ параттарды сақ тау қ ұ ралдарымен жабдық талғ ан.

Топографиялық тү сіріс жә не басқ а да инженерлік жұ мыс тү рлерін жү ргізгенде далалық ө лшеулерді автоматтандыру ү шін жоғ ары дә лдіктегі электр тахеомометр жасалып шығ арылғ ан. Эл.тахеомометр конструкциясы кодты теодолит-ң негізінде жасалынғ ан.Ол бұ рыш ө лшеу белгімен, сә улелі арақ ашық тық тың ө лшеуіштен ж/е біріктіріп орналасқ ан ЭЕМ-нан тұ рады. Бұ рыш ө лшеуіш бө лігімен горизонталь ж/е вертикаль бұ рыштар анық талады. Сә улелі арақ ашық тық ө лшеуіш арқ ылы ұ зындық ө лшенеді, ал ЭЕМ ә ртү рлі геодезиялық есептерді шығ арады, аспаптың жұ мысын басқ аруды, ө лшеу нә тижелерін бақ ылауды жә не оларды сақ тауды қ амтамасыз етеді. Мысалы Ресейде шығ арылғ ан эл.тахеомометрді «ТазМ» атауғ а болады: ол арқ ылы горизонталь бұ рышты 4 сек қ ателікпен; зенитті аралық ты 5 сек қ ателікпен; кө лбеу қ ашық тық ты 10 мм ү йлеспеушілікпен анық тауғ а болады ж/е горизонталь салымдарды ө зара биіктіктер, кө лбеу биіктіктер, координата ө сімшелері немесе кө лбеу нү ктелер мен координаталар анық талады.

Аспап 4 режимде жұ мыс істейді алады.

1) жекелеген

2) жартылай автоматты

3) автоматты

4) бақ ылау

Геодезиялық есептеулер Жердің қ исық тығ ына, атмосфераның рефракциясына, температурағ а тү зетулер енгізу арқ ылы шешіледі. Бұ рыштың ө лшемдері градустармен немесе гон арқ ылы беріледі. Аспаптардың бұ рыштық датчигі кодты жә не жинағ ыш типті болып келеді.Тахеометрдің комплексіне шағ ылыстырушылар, штативтер, ток кө зі, заряд беру, зарядты жою қ ұ ралдары, аспапты тү зету ж/е кү ту жабдық тары кіреді. Эл.тахеомометрді «ТазМ» тү нде де жұ мыс жү ргізуге арналғ ан.

Ресейде шығ арылатын 2Та5 эл. Тахеометр горизонталь бұ рышты 5 сек қ ателікпен; зенитті аралық ты 7 сек қ ателікпен; кө лбеу қ ашық тық ты 8 мм ү йлеспеушілікпен анық тайды. Шетелде ө ндіруші фирмалар: Leica, Trimble, Torcon. Pentax.

GPS технологиясы

Глобальды позициялық жү йесі (GPS) - ол арнайы новигациялық н/се геодезиялық қ абылдағ ыштарды пайдалану арқ ылы жер бетінің кез-келген нү ктенің орнын анық таудың жер серіктік жү йесі. Оның негізгі қ ұ ндылығ ы мен ерекшеліктері мыналар:

- пунк-р арасында тура кө рнекілікті қ ажет етпейді.

- ө лшемдердің автоматттандырылғ ан бақ ылаушының қ ателіктері жоқ қ а тең.

- Жер шарының кез-келген нү ктенің координаталарын тә улік бойы анық тайды.

- GPS анық тамаларының дә лдігінен қ ар, жауын, t-р ж/е ылғ алдылық ә сер етпейді

- ө лшеу жұ мыс-н жү ргізудің мерзімі бұ рынғ ы ә дістерімен салыст-да ә жептә уір қ ысқ арады

- GPS нә тижелері цифр тү рінде беріледі жә не олар картографиялық ақ параттық жү йеге жең іл ауд-ды.

GPS қ абылдағ ыш мынадай негізгі блоктардан тұ рады: кү шейткіші бар антена; белгілер мен жиіліктердің идентификаторы; қ абылдағ ыштың жұ мысын басқ аратын микропроцессор; генератор; дисплей; ақ паратты сақ тау блогы;

GPS тех-н қ олданғ анда жер туралы бастапқ ы мә лімет болып оның матем-қ немесе цифрлық бейнесі есептеледі. Ол мә ліметтерге жер бедері, ситуация, табиғ и геологиялық физикалық жағ дайлары, қ ұ былыстары жә не геологиясы мен гидрогеологиясы кө рсетілген нысандар жатады. Бұ л мә ліметтер жер бетінің цифрлі мә ліметі сипатында бейнеленуі. Мү мкін модель жер бетіндегі нү ктелердің белгілік ж/е олардың кодтық белгілері жиынтығ ы тү рінде беріледі. Ол модельде жер/ң табиғ и сипаттамалары мен обьектілері мен нысандары қ амтылады

17. Қ ұ рылыс салынғ ан аумақ тарда пландық геодезиялық негіздемені қ ұ рудың ә дістерін талдау.

Қ ұ рылыс салынғ ан аумақ тардақ ұ рылатын геодезиялық торлар ірі масштабты тү сірістер (1: 500) ү шін де, планировки и застройки жобасын жер бетіне кө шіру ү шін де негіз болу керек. Пландық торлар триангуляция, полигонометрия, трилатерация тә сілдерімен қ ұ рылады. Биіктік торлар – геометриялық нивелирлеумен. Тә сіл классы тү сіріс жү ргізілетін территория ауданына байланысты таң далынады. Қ алалық типтегі аумақ тарда геодезиялық тор тығ ыздығ ы қ ажет, ол тү сіріс негіздемесінің пунктеріне ескере отырып алғ анда застроенной территорииның 8-12 га-ы 1 пунктке сай келеді.

Қ ұ рылыс салынғ ан аумақ тарда негізінен ірі масштабты топографиялық тү сірістер жү ргізіледі (1: 500, 1: 2000, 1: 5000). Геодезиялық негіздеме ретінде І, ІІ разрядты полигонометрия мен IV класты геодезиялық торлардың пунктері алынады.

Геодезиялық торларды жә не тү сіріс торларын жиілету жобасы 1: 10 000, 1: 25 000 масштабта қ ұ рылады.

Геодезиялық торлар пунктерінің координаталары трилатерация, полигонометрия жә не т.б. геодезиялық қ ұ рылыста ә дістер арқ ылы алынады. Ірі масштабты тү сірістердің геодезиялық негізін қ ұ ру кезінде берілген класс немесе разрядтар қ ұ руын дамыту ү шін бастапқ ы пунктер ретінде тек талаптаарды қ анағ аттандыратын жоғ арғ ы дә олдікті класты геодезиялық қ ұ рылымдар пункттері қ абылданады. Кейбір жағ дайда IV класты полигонометрия ү шін І класты триангуляция мә ндері бастапқ ы пунктер ретінде қ олдануғ а рұ қ сат етіледі.

Бекітілген жоба негізінде геодезиялық торларды регонстировкалау жү ргізіледі. Регонстировкалау барысында тор жобасы, полигонометриялық жү рістердің бағ ыттары нақ тыланып пункттерді орнату орындары белгіленеді. Полигонометриялық жү рістер сызық тық жә не бұ рыштық ө лшеулерді жү ргізудің аса қ олайлы жерде салынуы тиіс. Полигонометрия жә не триангуляция пункттерінің орналасу орындары ың ғ айлы жерде орналасқ ан жергілікті жерде жақ сы кө рінуі керек жә не орнатылғ ан белгілердің ұ зақ мерзімде сақ талуын қ амтамасыз ету керек. Пунктерді орналастыру ү шін таң далғ ан орындарды уақ ытша белгілермен бекітеді. Оларғ а 3-тен кем емес ө лшемдері мен жергілікті жердің тұ рақ ты нә рселерге байланысты кө рсетілген базистер қ ұ рды.

Триангуляция торларының артық шылығ ы ө лшеулер ө те кө п, бұ л жергілікті жерде бақ ылау жасауғ а, жақ ын орналасқ ан пункттердің ө зараорналасуын жоғ ары дә лдікпен анық тауғ а мү мкіндік береді. Кемшіліктеріне жатады: пункттер арасында кө рінушілік болу керек, бұ л ү шін ү стемдік ететін биіктіктерде геодезиялық сигналдар салынады, бұ л геодезиялық жұ мыстардың бағ асын кө тереді; елді мекендерде температураның ү лкен градиенттері бар, температурадағ ы айырмашылық бү йірлік рефракцияғ а ә келіп соғ ады, ал бұ л бұ рыштарды ө лшеу дә лдігіне 10 сек-ке дейін ә сер етеді.

Трилатерация торлары сондай-ақ ара қ ашық тық тары ө лшенетін ү шбұ рыштар жү йесінде қ ұ рылады. Кемшіліктері: пункттер арасындағ ы тура кө рінушілік болу керек, ара қ ашық тық ты ө лшеудің ә лсіз бақ ылауы, бұ рыштарды ө лшеу неравноточность.

Қ арқ ынды тә сілдердің бірі полигонометрия тә сілі болып табылады. Қ ұ рылыс салынғ ан жерлерде қ олдануғ а ың ғ айлы жә не экономды. Бірақ мұ нда ө лшеулер аз, сондық тан бақ ылау қ атты емес.