Нивелирлеу әдістемесі және биіктіктерді есептеу жүйелері

Нивелирлеу дегеніміз – бастапқ ы пункттен немесе тең із дең гейімен салыстыра отырып жер бетіндегі нү ктелердің, пункттердің биіктігін анық тау ү шін жү ргізілетін геодезиялық жұ мыстардың бір тү рі.

Қ олданылатын аспаптары мен ө лшеу тә сілдеріне қ арап, нивелирлеу бірнеше тү рге бө лінеді:

- геометриялық нивелирлеу - ө зара биіктік горизонталь кө здеу сә улесі арқ ылы анық талады жә не нивелир аспабының кө мегімен орындалады.

- тригонометриялық нивелирлеу - ө зара биіктік кө лбеу кө здеу сә улесі арқ ылы анық талады жә не теодолит аспабының кө мегімен орындалады.

- гидростатикалық нивелирлеу - ө зара биіктік ө зара байланысқ ан ыдыстағ ы сұ йық бетінің бір дең гейінде тұ руына негізделген.

- барометрлік нивелирлеу – нү ктелердің арасындағ ы ө зара биіктік сол нү ктелердегі атмосфералық қ ысымдардың айырмашылығ ына негізделген.

- механикалық нивелирлеу – аспаптар арқ ылы жердің профилі автоматтты тү рде жазылады.

Геометриялық нивелирлеуде бір нү ктенің екінші нү ктеге қ арағ андағ ы ө зара биіктігін горизонталь кө здеу сә улесімен жә не сол нү ктелерде вертикаль орналасқ ан рейкалардың кө мегімен анық тайды.

Геометриялық нивелирлеудің екі ә дісі бар: ортадан жә не алғ а.

Ортадан нивелирлеу – бұ л ә дісте нивелир А жә не В нү ктелерінің ортасына қ ойылады да, бұ л нү ктелерде вертикаль рейкалар орналасады. А – нү ктесі артқ ы, В – нү ктесі алдың ғ ы, а – артқ ы рейкадан алынғ ан есеп, b- алдың ғ ы рейкадан алынғ ан есеп.

Алдымен артқ ы нү ктеге кө здеп, рейканың қ ара жә не қ ызыл жағ ынан есеп алынады, одан кейін алдың ғ ы рейкадан есеп алынады. В нү ктесінің А нү ктесіне қ арағ андағ ы биіктік ө сімшесі былай анық талады:

h = a – b

егер: a> b болса, онда h таң басы оң (+) болады,

a< b болса, онда h таң басы теріс (-) болады.

Алғ а нивелирлеу – бұ л ә дісте нивелир дү рбісінің окуляры жә не А нү ктесі бір тіктеуіш сызық тың бойында, ал рейка екінші В нү ктесіне орнатылады. Бұ л ә дісте аспап биіктігі і ө лшенеді, В нү ктесінде тұ рғ ан рейкадан b есебі алынады:

h = і – b

Екі нү кте арасындағ ы ө сімше белгілі болса, В нү ктесінің биіктігін мына формуламен анық тауғ а болады:

H_B = H_A ± h

Аспап горизонты дегеніміз – дең гей жазық тық тан аспаптың кө здеу осіне дейінгі тіктеуіш сызық:

АГ= H_A + а = H_B + b

Аспап горизонты арқ ылы да нү ктенің биіктігін анық тауғ а болады:

H_C = АГ – C = АГ – а_аралық

Техникалық нивелирлеу топографиялық жұ мыстарды жү ргізу кезінде тү сіру пункттерінің биіктіктерін анық тау ү шін жү ргізіледі. Ә р тү рлі инженерлік техникалық жұ мыстарда қ олданылатын геометриялық нивелирлеу тү рін техникалық нивелирлеу дейді.

Техникалық нивелирлеу, сызық тық нысандардың осімен жү ре отырып, оның ұ зынна бойлық профилін салу ү шін жү ргізіледі. Мысалы: автожол, электр желілері. Техникалық нивелирлеудің далалық жұ мыстарына кіретіндер: дайындық жұ мыстары, тү сірілмекші жерді шолу (рекогносцировка), бекетке бө лу жә не трасса бойы мен оғ ан жақ ын орналасқ ан қ ұ рылымдарды тү сіру, бұ рылыстарды қ адалау, трассаның бұ рылыстарын бекетке бө лу, бекеттерді нивелирлеу.

Дайындық жұ мыстарына: геодезиялық аспаптар мен жабдық тарды тексеру, тү зету, қ ұ рал саймандарды тү гендеп, жұ мыс орнына жеткізу жә не ұ йымдастыру шаралары жатады.

Нивелирлеу жү ргізілмекші жерді шолу, трассаның қ ай жерімен ө тетіндігін қ арап, бекіту. Трассаның ө тетін тұ старын тө те, ойлы-қ ырлы жерлері, геологиялық, географиялық –экономикалық кедергілері мү мкіндігінше аз жерлерді бекітеді. Трассаны бекіткеннен кейін пикеттерге бө лу жұ мысы жү ргізіледі, ол 100 м сайын жү ргізіледі.

Егер трасса бұ рылмалы, сынық сызық ты болса, онда бұ рылыс тө белерін қ азық шалармен бекітеді де, теодолитпен бұ рылыс шамасын ө лшейді. Бұ л бұ рыш трассаның бұ рылу бұ рышы деп аталады.

Трассаны белгілеумен қ атар трасса осіне перпендикуляр бағ ытта тү сірілетін нү ктелер де бекітіледі. Мұ ндай нү ктелерді кесе-кө лденең немесе нивелирлеу деп атайды. Кө лденең қ иманың ұ зындығ ы 20-25 м дейін жетеді.

Трассаны белгілеу кезінде пикеттік журнал жасалады. Оғ ан белгіленген барлық нү ктелер салынып жердің ерекшелігінің схемасы жасалады.

Қ исық тың негізгі нү ктелері: Қ исық тың басы (Қ Б) – ол трассаның қ исық сызық пен кө зделетін нү ктесі, қ исық тың ортасы Қ О, қ исық тың аяғ ы Қ А. Негізгі элементтері: Т – тангенс немесе жанасу сызығ ы, Б – биссектриса, Д – домен, қ алдық, К – кривая немесе қ исық, φ – трассаның бұ рылу бұ рышы. R – техникалық нормаларғ а байланысты алынады. Қ алғ ан элементтер формула бойынша анық талады:

; ; ;

Немесе арнаулы қ исық тарды бө лу Митин кестесі арқ ылы анық талады. Нивелирлеу жұ мысы пикеттерді координаталары белгілі реперлерден басталады. Пикеттер – байланыстырушы нү ктелер болады. Рейкалардың қ ара, қ ызыл жағ ынан, ал аралақ нү ктелерде тек қ ана қ ара жағ ынан есеп алынады.