Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Кейбір дауысты дыбыс ӘріптерініҢ дыбыстыҚ бейнесі






 

 

Ә ріп – дыбыстың шартты таң басы. Дыбыс пен ә ріптің арақ атынасын дұ рыс тү сініп‚ бірінен-бірін ажырата білудің маң ызы зор.

Қ азіргі қ азақ жазуындағ ы и‚ у‚ ю‚ я‚ ә тә різді таң балар бірде дауысты‚ бірде дауысты дыбыс ә ріптері болып1‚ жазу сауатымызды арттыруғ а елеулі ү лес қ осып келеді‚ яғ ни оларды ә ріп ретінде емле ережесіне сай дұ рыс қ олдануды білеміз. Алайда олардың қ андай дыбыстардың таң басы екенін екінің бірі біле бермейді‚ білген кү ннің ө зінде тілдің дыбыстық жү йесіне сә йкес тү сіне қ оймайды. Мұ ның ө зі осы ә ріптер кездесетін сө здердің дыбыс‚ буын қ ұ рамын айқ ындауда ағ аттық ‚айтуда ала-қ ұ лалық тудырып жү р.

Кө пшіліктің тіл жө ніндегі таным-тү сінігі мектеппен шектелетіні белгілі. Сол мектептің маң дай алды шә кірттерінің кө бі-ақ бұ л ә ріптерді дауысты дыбыстар тү рінде танып‚ аюы‚ уы‚ суы‚ кие‚ ие‚ ая‚ ұ я сияқ ты сө здерді а-ю-ы‚ о-ю-ы‚ у-ы‚ су-ы‚ ки-е‚ и-е‚ ұ -я тү рде буындайтынынына таң дануғ а болмас.

Жоғ арыда жасалғ ан шолуда бұ ларды бірінші кластан бастап дауыстылар деп ү йрететіні айтылды.

“Қ азақ тілі” (Ш. Бектұ ров‚ М. Серғ алиев) оқ улығ ын жазып отырғ ан профессор ру сө зінің айтылуы у-ру ‚ екі дыбыстан тұ рады (1994‚ 20-б.) деп отырса‚ мектеп тү легіне не жорық? Сонда руы сө зі у-ру-ы болмасқ а лажы жоқ.

Жоғ арыдағ ы сө здердің дыбыс‚ буын қ ұ рамын тұ мшалап (бү ркеп) танытпай тұ рғ ан и‚ у‚ ю‚ я ә ріптері екені тү сінікті.

Дауыстыларғ а жасағ ан шолуда и‚ у ә рпі дү ниеге қ аулымен 1938 жылы келгені айтылды. Сонда қ азақ пен бірге келе жатқ ан сө здер и мен у -ғ а тұ тқ ын боп‚ жарымжан кү йде қ ала ма‚ ә лде бет пердесін ашып‚ бар болмысын таныта ма?

Фонетиканың мақ саты да‚ мә ні де тілдің дыбыстық қ ұ рамын тап басып‚ дә л анық тау болуғ а тиіс.

О баста ұ у‚ ү у‚ ый‚ ій сияқ ты қ осарлы дыбыстарды таң балау ү шін алынғ ан и‚ у ә ріптері кө п ұ замай ө зге дауыстылардан ерекше кейде жуан‚ кейде жің ішке болып келетін дауысты дыбыстар тү рінде танылып‚ қ атардағ ы оқ ушы тұ рмақ ‚ оқ улық жазып жү рген тіл мамандарының ө зін де біржола баурап алды. Оғ ан себеп бұ лар – орыс‚ араб‚ парсы‚ еуропа тілдерінде жалаң дауысты дыбыстар.

Бұ л екі ә ріп тілдің дыбыстық жү йесін бұ зып‚ жұ рттың басын қ атырып болды. Оларды іштей дыбыстарғ а ажырату қ иындығ ы 1983 жылы емле ережесіне: “ и‚ у ә ріптері бар сө здер буындалғ анда‚ келесі буын дауысты ә ріптен басталады жә не солай тасымалданады. Мысалы: бу-ын‚ су-ық ‚ қ у-а-қ ы‚ қ и-ын‚ жи-ын”‚ – дейтін тілдің табиғ атына қ айшы‚ зиянды заң қ абылдауғ а мә жбү р етті (а-ю-ы‚ о-ю-ы осының жемісі).

Мектеп табалдырығ ын жаң а аттағ ан баланың кө зінде‚ кө ң ілінде и‚ у‚ ю‚ я‚ ё‚ ә ріптері дауысты дыбыс тү рінде мә ң гілікке қ алады. Оны ө шіру қ иын.

Қ ысқ асы‚ и‚ у ә ріптері жазуғ а оң тайлы болғ анмен‚ тілдің болмысын кө легейлеп‚ шатастырып тұ рғ анын тү сінуіміз керек.

Олай болса‚ қ азіргі қ азақ тексінде кездесетін и‚ у қ ала берді ю‚ я ә ріптерінің дыбыстық бейнесін ендігі жерде былай тү сінуге тиіспіз.

И ә рпі. 1. Тіліміздегі байырғ ы сө здердің қ ұ рамында кездескенде:

а) ый: қ ый (қ и)‚ мый (ми)‚ жый (жи)‚ тыйын (тиын)‚ сыйдый (сиди)‚ быйыл (биыл)‚ сыйыр (сиыр); байыйды (байиды)‚ қ ыйқ ый (қ иқ и)‚ қ ыйсық (қ исық)‚ жымый (жыми); қ ыйтый (қ ити)‚ мыйқ ый (миқ и)‚ шыйқ (шиқ);

ә) ій: кій (ки)‚ кійім (киім)‚ тій (ти)‚ тійін (тиін)‚ ійе (ие)‚ ійне (ине)‚ ійт (ит)‚ ійійді (ииді)‚ бійік (биік)‚ кійіз (киіз)‚ шій (ши)‚ шірій (шіри)‚ тершійді (тершиді)‚ іймій (ими);

б) ұ й: мұ қ ұ йат (мұ қ ият)‚ мұ қ ұ йт (мұ хит)‚ тұ ң ғ ұ йық (тұ ң ғ иық)‚ сұ рқ ұ йа (сұ рқ ия)‚ оқ ұ йұ н (оқ иын)‚ бұ лтұ й (бұ лти)‚ бұ ртұ й (бұ рти)‚ сұ уұ й (суи)‚ ұ йұ й (ұ йи)‚ торсұ й (торси);

в) ү й: ө сү йө т (ө сиет)‚ дү нү йө (дү ние)‚ кө лкү йдү (кө лкиді)‚ сү ң гү йдү (сү ң гиді)‚ кү мпү й (кү мпи)‚ тү ртү й (тү рти)‚ ү рпү й (ү рпи)‚ тү ксү й (тү кси)‚ бү кшү й (бү кши)‚ дө ң кү й (дө ң ки).

2. Орыс тілінен енген сө здердің қ ұ рамында дауысты и: институт‚ университет‚ кино‚ физика‚ министр‚ синоним.

У ә рпі. 1. Байырғ ы сө здердің қ ұ рамында:

а) ұ у: ұ у (у)‚ ұ уұ с (уыс)‚ бұ у (бу)‚ бұ уұ н (буын)‚ сұ у (су)‚ сұ уұ н (суын)‚ сұ уұ қ (суық)‚ сұ уұ уұ (сууы)‚ сұ уұ йұ н (суиын)‚ ұ уұ з (уыз)‚ ұ уұ қ (уық)‚ қ ұ уат (қ уат)‚ ұ рұ у (ұ ру)‚ тұ уұ с (туыс)‚ тұ у (ту)‚ оқ ұ у (оқ у)‚ тоқ ұ у (тоқ у)‚ болұ у (болу)‚ жазұ у (жазу)‚ сызұ у (сызу)‚ алұ у (алу)‚ қ осұ у (қ осу);

ә) ү у: білү у (білу)‚ жү рү у (жү ру)‚ кү лү у (кү лу)‚ келү у (келу)‚ кетү у (кету)‚ сенү у (сену)‚ тү сү у (тү су)‚ ү сү у (ү су)‚ ү рү у (ү ру)‚ жерү у (жеру)‚ шерү у (шеру)‚ ірү у (іру);

б) дауыссыз у: тау‚ бау‚ жау‚ дә улет‚ ауыл‚ сә улет‚ ойлау‚ сыйлау‚ билеу‚ бауыр‚ дауыл‚ қ ауын‚ сауық ‚ сауат.

2. Орыс тілінен енген сө здерде дауысты у: университет‚ институт‚ уран‚ укол‚ клуб‚ кубок‚ республика‚ купон.

Ю ә рпі. 1. Байырғ ы сө здердің қ ұ рамында:

а) йұ у: айұ у (аю)‚ ойұ у (ою)‚ қ ойұ у (қ ою)‚ қ артайұ у (қ артаю)‚ қ арайұ у (қ араю)‚ байұ у (баю)‚ сарғ айұ у (сарғ аю)‚ қ ұ йұ у (қ ұ ю)‚ ұ йұ у (ұ ю); байұ у (баю)‚ шайұ у (шаю);

ә) йү у: ү йү у (ү ю)‚ кү йү у (кү ю)‚ кейү у (кею)‚ сү йү у (сү ю)‚ есейү у (есею)‚ ең кейү у (ең кею)‚ етейү у (етею)‚ серейү у (серею)‚ ә кірейү у (ә кірею)‚ кекірейү у (кекірею)‚ кү дү рө йү у (кү дірею)‚ ү лкейү у (ү лкею)‚ ү ң ірейү у (ү ң ірею)‚ ү дү рейү у (ү дірею)‚ ал ию дегеннің тү бірін ій (и) деп те‚ ійі (йі) тү рде де танимыз‚ сонда біріншісіне жалғ анып тұ рғ ан қ осымша – ү у (ійү у)‚ екіншісіне – дауыссыз у (ійү у). Сө з ы‚ і ә ріптеріне аяқ талып‚ қ осымша дауыссыз у жалғ анса ы‚ і ә ріптері ылғ и да ұ ‚ ү дыбыстары болып айтылады: байы + у = бай ұ у ‚ кейі + у = кей ү у‚ оқ ы + у = оқ ұ у‚ ү сі + у = ү с ү у жасы + у = жас ұ у ‚ бекі + у = бек ү у ‚ тасы + у = тас ұ у‚ ысы + у = ыс ұ у.

Сондай-ақ соң ы й ә рпіне аяқ талғ ан сө здердің қ имыл атау формасын қ абылдап жазылуы олардың дыбыстық қ ұ рамымен қ алай ү йлесетінін пайымдау керек: қ ыйұ у (қ ию)‚ жый ұ у (жию)‚ бұ ртұ й ұ у (бұ ртию)‚ тарбый ұ у (тарбию)‚ кій ү у (кию)‚ кү й ү у (кү ю)‚ тій ү у (тию)‚ тү ртү й ү у (тү ртию)‚ делдій ү у (делдию)‚ кіртій ү у (кіртию)‚ ү лкө й ү у (ү лкею)‚ ү дірө й ү у (ү дірею)‚ ү ң ірө й ү у (ү ң ірею)‚ торсұ й ұ у (торсию).

2. Ю ә рпі орыс сө здерінде а) кейде йу (мұ ндағ ы у жуан‚ жің ішке де болуы мү мкін): юмор‚ юрист‚ юбилей‚ каюта‚ июнь т.б.). ә) жалаң – у: (жің ішке) люстра‚ рюмка‚ тюрки‚ бюст‚ маникюр‚ тюлень‚ сюжет т.б. Жің ішке айтылғ ан кезде қ азақ тың ү у дыбысына жуық тайды. Мысалы: тюлень – тулен‚ сюжет – сужет.

Орыс тілінде ю деген фонема жоқ.

Я ә рпі. 1. Қ азақ сө здерінде – йа: айа (ая)‚ бай ан (баян)‚ жа йа (жая)‚ ай ақ (аяқ)‚ мола йа (молая)‚ зора йа (зорая)‚ сорғ а йа (сарғ ая)‚ са йа (сая)‚ шалқ а йа (шалқ ая)‚ ала йа (алая)‚ сық сы йа (сық сия).

Мынандай сө здердің айтылуы мен жазылуын парық тау керек: қ ыйа (қ ия)‚ мыйа (мия)‚ сыйа (сия)‚ сұ рқ ұ йа (сұ рқ ия)‚ сыйақ ты (сияқ ты)‚ тыйанақ (тиянақ)‚ ақ сыйа (ақ сия)‚ тырсыйады (тырсияды)‚ ұ йа (ұ я)‚ қ ойа (қ оя)‚ торсұ йады (торсияды)‚ сық сыйа (сық сия).

Емле бойынша я‚ яғ ни‚ яки‚ япыр-ай тү рде жазылатын сө здер бір қ арағ анда‚ йа -дан басталып тұ р деуге болады: йа‚ йағ ни‚ йаки‚ йапыр-ай. Бұ лай десек‚ тілдік жү йеге қ айшы келеді. Ө йткені қ азақ тілінде й дыбысынан сө з басталмайды. Дұ рысы ыйа немесе ійә ‚ ыйағ ыный‚ ійә кій‚ ыйапыр-ай болып шығ ады.

Бұ рыннан Қ ожа Ахмет Яссауи тү рде жазылып келіп‚ кейінгі кезде Йассауи етіп жазып жү ргендер бар. Бұ л‚ ә рине‚ Ыйасауұ й‚ Ійә сә уү й болуғ а керек. Ең дұ рысы‚ Жасауұ й.

2. Орыс сө здерінде кө біне йа (а – жуан жің ішке болып қ ұ былып тұ рады): Маяк, ядро, яхта, ара-тұ ра жің ішке а дыбысын аң ғ артады, алайда я дейтін фонема жоқ.

¨ ә рпі. Орыс тілінен алдық деп жү рген дауысты дыбыстардың қ атарында ё ә рпі де жү р. Бұ л орыс сө здерінде негізінен йо (о жің ішкеріп те кетеді) дыбыстар қ осындысының таң басы, ара-тұ ра жалаң о (кө біне жің ішке) дыбысын бейнелейді. Мә селен, щетка сө зіндегі ё қ азақ тіліндегі ө -ге жуық тап айтылады деуге болады (шө ткө). Қ ысқ асы, орыс тіліндегі ю, я, е ә ріптер – фонемалар емес. Ал қ азақ сө здерінде кездесетін и, у, ю “дыбыстарының ” пердесін сыпырып тастап, біздің айту, жазуымызғ а тигізіп отырғ ан “игі ық палын” ендігі жерде зерделей білуге тиіспіз. Онсыз фонетика оқ удың қ ажеті шамалы.

 

 


 

 

 

1 °ó å ë á à å â Ø.‚ ò.á. À í à ò ië i. 1-ñ û í û ï î º ó ë û ¹ û. À ë ì à ò û ‚ “À ò à ì ½ ð à ”‚ 2001‚ 14-á.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.