Экономикалық өсу және оның түрлері.

Экономикалық ө судің негізгі мақ саттары – халық тың ә л-ауқ атын кө теру жә не ұ лттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету. Экономикалық ө судің негізгі мақ саты материалдық ә л-ауқ аттың жоғ арлауы болып табылады.

Экономикалық ө судің ө лшеу тә сілдерін екі топқ а бө луге болады:

1. Нақ ты жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ Ө) ө суі. Бұ л ә діс экономикалық мү мкіншілігінің молаю шапшандығ ын бағ алау ү шін қ олданылады.

2. Жалпы ұ лттық ө німнің (ЖҰ Ө) бір адамғ а шақ қ андағ ы ө суі. Халық тың ә л-ауқ атының дамуын талдағ анда, немесе елдер мен аймақ тардағ ы тұ рмыс дә режесін салыстырғ анда қ олданылады.

Қ оғ амдық ө ндірістің типіне байланысты, ө німнің ө су шапшандығ ы мен ө ндіріс факторлары кө лемі ө згерістерінің арасындағ ы сә йкестік ә р тү рлі болуы мү мкін, сондық тан экономикалық ө су де бірнеше типке бө лінеді.

1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқ ылы ұ лттық ө німнің ө суі. Тиімді экономика экономикалық ө судің интенсивті типін қ олдануғ а тырысады. Экономикалық ө судің интенсивтік факторлары:

- қ олданылатын ресурстар сапасының ө суі (жұ мыс кү шінің сапасын ө сіру жә не заттық капиталдың сапасын жақ сарту);

- ресурстарды пайдалану ә дістерін жақ сарту (технологияны жетілдіру, ө ндірісті жә не ө ткізуді ұ йымдастыру мен басқ аруды жетілдіру).

2. Экстенсивті типі – қ осымша ө ндіріс факторларын тарту арқ ылы ұ лттық ө німінің ө суі. Экономикалық ө судің экстенсивтік факторлары:

- жұ мыс кү шінің санының ө суі;

- капиталдың кө лемі ө суі.

3. Аралас типі - факторлардың ө суімен қ атар техникамен технологияның жетілдірілуі арқ ылы ұ лттық ө німнің ө суі.

Экономикалық теорияда экономикалық ө судің сапасы деген ұ ғ ым ә леуметтік бағ ытталуының кү шеюімен байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі кө рсеткіштер:

1. халық тың материалдық ә л-ауқ атының жақ саруы;

2. ә леуметтік инфрақ ұ рылым салаларының даму дә режесінің жоғ арылауы;

3. адам капиталына инвестицияны ө сіру;

4. адамдардың ең бек жә не ө мір жағ дайларының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету;

5. жұ мыссыздар мен жұ мысқ а қ абілеті жоқ тарды ә леуметтік қ орғ ау;

6. ең бек нарығ ында ұ сыныс кө лемінің ө суі жағ дайында жұ мыспен толық қ амтуды қ олдау.

Экономикалық ө судің факторлары дегеніміз ө ндірістің нақ ты кө лемін жә не оның тиімділігі мен сапасын арттыратын қ ұ былыстар ық палына мен процестер. Тигізетін ық палына қ арай экономикалық ө судің факторлары жанама жә не тікелей факторларғ а бө лінеді.

Экономикалық ө судің факторлары:

Қ азақ стан ү шін экономикалық ө судің тиімділігі мен сапасы маң ызды мә селе. Ұ зақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нә тижесі жалпы қ оғ амдық ө німнің сан жағ ынан ө су қ арқ ындылығ ы арқ ылы бағ аланып отырды. Кә сіпорындардың болуы мен дамуы іс жү зінде олардың ө здерінің ө німдерін сатудан тү скен табыстар есебінен шығ ындарын ө теу қ абілетімен байланысты болмады. Бұ л жағ дай кә сіпорындардың іс-ә рекеттерінің тиімділігіне тә уелсіз, қ аржыландырудың тыс кө зі жә не ең бек пен капиталдың шекті ө німділігімен байланыстырылғ ан табыстарды бө лу жү йесінің болуымен дә лелденеді. Қ азақ стан республикасының жү ргізіп отырғ ан экономикалық саясатының негізгі мақ саты – шет ел инвестициясының жә не ішкі жинақ тың жоғ ары дейгейіндегі экономикалық ашық тығ ы негізінде экономикалық ө суге жету. Дамығ ан елдердегі экономикалық ө судің стандартты дең гейі негізінен орта есеппен жылына 2 4, 5 пайызды қ ұ райды. Экономикалық ө суге басқ а да бір мақ сат – жұ мыспен толық қ амтамасыз ету қ абыса алады. (Жұ мыссыздық дең гейінің 2-3 %-дық кө рсеткіші қ олайлы деп саналады. Іс жү зіндегі кө рсеткіш басқ аша: 3, 5-8, 5 %). Бағ а дең гейінің тұ рақ тылығ ы мен ұ лттық валютаның орнық тылығ ы мақ сатына мынадай жағ дайда жеттік деуге болады, егер инфляция дең гейі жылына 1-2 %-ды қ ұ райтын болса. (Іс жү зінде ә детте ол 5-10 %-ғ а жетеді).

Қ азақ стан экономикасының ө су динамикасы. Еліміздің экономикасының қ азіргі кезең де тұ рақ ты ұ зақ мерзімдік ө суді қ амтамасыз ету мә селесі Стратегиялық басымдық тардың маң ыздысы болып табылады. Бұ л мә селені қ арастыру ү шін, ең алдымен ағ ымдық жағ дайды дұ рыс бағ алау қ ажет. Қ азақ стан 90-шы жылдардың басынан экономикалық ө судің дағ дарысы мен экономикада қ ұ рылымдық ілгерілеушілікті бастан ө ткерді. Отандық экономиканың реформалану ү рдісінің ө туіне айтарлық тай ық пал кө рсеткен дағ дарыстың басқ а тү рлері бойынша да мә ліметтер келтірілуде. Экономикалық ө судің дағ дарысы деп ә лемдік практикада ІЖӨ -нің жалғ асқ ан ү ш жыл бойында 9 %-ғ а тө мендеуі алынады.

16. Аймақ тың ә леуметтік-экономикалық кө рсеткіштері: тү рлері, қ ысқ аша мінездеме.

Аймақ тардың негізгі ә леуметтік-экономикалық кө рсеткіштеріне мыналар жатады: - Халық; - Жұ мыссыздық дең гейі; - Орташа айлық жалақ ы; - Инфляция; - Шаруашылық субъектілерінің кірістері мен шығ ыстары; (халық, материалды емес қ ызмет кө рсетулер саласының тауар ө ндірушілері, аймақ тық бюджет жә не бюджеттен тыс қ орлар, федералды бюджет) т.б. Оң тү стік Қ азақ стан Облысында халық саны 2 110 800 адамды қ ұ рап отыр, соның ішінде қ алада – 911, 3 мың адам, (37, 6%), ауылдық жерде – 1 515, 0 мың адам (62, 4%). Аймақ тағ ы экономикалық белсенді халық саны 1133, 3 мың адамды қ ұ рады, жұ мыссыздар саны 73, 0 мың.адам, жалпы жұ мыссыздық дең гейі - 6, 4%.. Шығ ыс Қ азақ стан облысына келсек, ондағ ы халық саны 1 396, 6 мың.адам.ол халық саныының 8, 8 процентке азайғ анын айта кету керек, қ ала тұ рғ ындарының саны а 801, 5 адамды қ ұ рады, ауылда – 595, 1 мың.адам. қ ала тұ р, ындарының ү лесі 57, 4%, ауылды – 42, 6%. Жұ мыссыздық дең гейі 6, 6 % қ ұ рады. ШҚ О тіркелген жұ мыссыздар 9, 1 мың адамды қ ұ рағ ан. Ә йелдердің жалақ ысы еркетермен салыстырғ анда орташа есеппен 1, 3 есе тө мен. Ортаа айлық жалақ ы 54 мың. Тенгені қ ұ рап отыр, ШҚ Ода инфляция деігейі ең жоғ ары боп есептеледі. Солтү стік Қ азақ стан облысына тоқ талсақ, халық саны 596 535 адам. Жұ мыссыздық дең гейінің ү лесі 1, 6%. Аймақ тағ ы инфляция дең гейі 7, 5 пайызды қ ұ рап отыр. Батыс Қ азақ станда халық саны 624 280 адамды қ ұ рады, соның ішінде: қ алалық тар – 282 911 жә не ауылдағ ылар – 341 369 адамды қ ұ рап отыр. Жұ мыссыздар саны 19, 8 мың.адам, жұ мыссыздық дең гейі 5, 9%. Қ азіргі таң да орташа айлық жалақ ы 50780 тенгені қ ұ рап отыр. Барлығ ынан да кө п айлық алатын мұ най газ саласының ұ йымдары мен кә сіпорындарындағ ы мамандар алады олардың орташа жалақ ы 187 мың. тенгеге тең. Жұ мыссыздар саны 474, 7 мың адам, жұ мыссыздық денгейі 5, 5 %. Инфляция дең гейі 2, 9 % тең. Аймақ тарды салыстыра келе, халық ең тығ ыз орналасқ ан халық ОҚ О (2 110 800) болып табылады, алайда аймақ тардың ішінде ең кедей аймақ болып келеді. Халық ең аз қ оныстанғ ан аймақ СҚ О (596 535 адам). Мұ нда халық аз қ оныстанғ аннан соң да жұ мыссыздық дең гейі тө мен болып келеді. Орташа айлық жалақ ығ а тоқ талсақ, ең азын ОҚ О қ ұ рап отыр, ол 48 048 тең. Ең кө бі Шығ ыс Қ аз. 54 мың ғ а тең.Инфляция дең гейі бойынша да осы ШҚ О бірінші орында, сондай ақ СҚ О да жоғ ары болып есептеледі. Ал инфляция дең гейі тө мен аймақ ол Батыс.