Мадагаскар

ВВП на душу населения — 387 долл. Инфляция — 8, 5%.

Елдің экономикалық жү йесінің басты қ ұ растырушың - табиғ ат ресурстары болып табылады. Қ ұ рама Штаттары қ ұ нарлы ауыл шаруашылық жерлерге жә не минералды ресустарғ а бай, ә рі климаты қ олайлы. Сонымен қ атар ол Атлант жә не Тынық мұ хиттарымен шектеседі. Ал қ ұ рылық тық ортасынан ағ атын ө зендер мен Канада жә не АҚ Ш арасындағ ы шекараны бойлай жатқ ан Ұ лы Кө лдер кемелердің келуін қ амтамасыз етеді. Осы кең ауқ ымды су жолдары ұ зақ жылдар бойына ел экономикасының есімін қ амтамасыз етіп, Американың 50 штатын тұ тас экономикалық қ ауымдастық қ а біріктірді. Федералды ү кімет экономиканың жалпы бағ ытын белгілен, жылдам ө сімді, жұ мыстандырудың жоғ ары дең гейін жә не бағ алардың тұ рақ тануын қ амтамасыз етуді негіздейді. Ү кімет шығ ын мен салық мө лшерін реттеп (фискалдық саясат) немесе ақ шамен қ амтамасыздандыруды басқ арып жә не кредиттің пайдалануын қ адағ алай отырып (монетарлық саясат), нә тижесінде бағ а мен жұ мыссыздық дең гейіне ә сер ететін экономикалық даму қ арқ ынын баяулатып немесе жылдамдатып отырады.

АҚ Ш-тың федералдық ү кіметі жеке кә сіпорындарды тү рлі тә сілдермен реттеп отырады. Экономикалық реттеулер тікелей немесе жанама тү рде бағ аларды қ адағ алауғ а бағ ытталғ ан. Ә детте ү кімет электр энергиясы қ ызметі ү шін дең гейінен жоғ ары бағ асын асырмау сияқ ты монополияларды болдырмауғ а тырысты. Сондай-ақ, кейде ү кімет экономикалық бақ ылауын ө неркә сіптің басқ а салаларына да тарататын. Ұ лы Депрессиядан кейінгі жылдары ү кімет ұ сыныс пен сү ранысқ а байланысты жылдам ө згеретін ауыл шаруашылық ө німдерінің бағ асын тұ рақ тандыру жү йесін жасады. Кө птеген басқ а салалар - жү к тасу жә не кейінірек, ә уе жолдары - бағ алардың тү суін қ ысқ артатын ө зіндік реттеу ә дістерін тапты.

Жаң а заман еуропалық мә дениеті ^[1] Еуропа ү шін жаң а заман (ХВЫЫ—ХЫХ ғ асырлар) мә дениеттің дамуындағ ы маң ызды тарихи кезең болып саналады. Бұ л дә уірдің ә р ғ асыры тарихи уақ иғ аларғ а, мә дени тө ң керістерге толы. Жаң а заман — ө неркә сіптік ө ркениеттің қ арыштап алғ а басып, қ оғ амның барлық салаларында тү бегейлі ө згерістердің белең алғ андарғ а байланысты жаң а сипатқ а, жаң а мазмұ нғ а ие болды. Ғ ылымның дамуына еркіндіктің берілуі қ оғ амдық сананы жаң а сатығ а кө терді. Қ оғ амдық ө мірдің барлық салаларында жетекші орынғ а ие бола бастағ ан ғ ылым — адамдардың нә сіліне, ұ лтына, табына қ арамастан халық тың рухани дү ниесін байытуда айтарлық тай рө л атқ арды. Мемлекет тарапынан жасалынғ ан ү лкен қ амқ орлық тың арқ асында ХВЫЫ ғ асыр ғ ылыми революцияның даму қ арқ ыны ө те жоғ ары болды. Ғ ылыми революция математика жә не механика саласында басталды да, басқ а ғ ылым салаларындағ ы ғ ылыми жаң алық тармен жалғ асты.

ХВЫЫ ғ асыр ғ ылыми революция — адамзат баласының ө зін қ оршағ ан дү ниені танып-білуге деген қ ұ лшынысының жемісі болды. Ғ ылымның қ арышты қ адаммен алғ а басуы жә не оның қ оғ амдық ө мірдің барлық саласына біртіндеп кіре бастауы рационализмнің қ алыптасу процесін аяқ тауғ а мү мкіндік берді. Рационализм жаң а заман адамының ө мірі мен бет-бейнесін жан-жақ ты айқ ындай отырып, халық санасынан еркін орын алды. Рационализм қ оғ амдағ ы орын алғ ан тарихи жағ дайларды ескере отырып, христиан дінінің католиктік тармағ ымен, оның дү ниені қ ұ дайдың жаратқ андығ ы туралы ілімімен де санасып отырды.

Олай болса, жаң а еуропалық сана мен буржуазиялық мә дениет таза атеистік сипатта болмағ андығ ын аң ғ арамыз. Христиан діні мен шіркеулер Реформацияғ а (ХВЫ ғ асыр) дейін де, Реформациядан кейін де ө з беделін жойғ ан жоқ, қ айта олардың қ оғ амдық, саяси жә не рухани ө мірдегі рө лі бұ рынғ ыдан артпаса, мү лде кеміген жоқ, қ айта христиан діні ө з ө рісін бұ рынғ ыдан да кең ейтіп азаматтық, мемлекеттік ө мір салаларына кең інен араласты. ХВЫЫ ғ асырда Еуропа — жаң а ө мір жолына тү скен жас Еуропа болатын. Бұ л жол — ө ткен ғ асырлардың бай тә жірибесін ой елегінен ө ткізіп сарапқ а салу жолы болды. Бұ л тарихи жолда орта ғ асырлар кезең індегі мә дени қ ұ ндылық тарды ғ ана емес, жалпы адамзат баласының сонау кө не заманнан бергі жинақ тағ ан рухани байлығ ын игерумен қ атар, сол бір бағ а жетпес мә дени дө стү рлерді жаң а заман талабына сай қ айта жаң ғ ырту сияқ ты игі мақ саттар жү зеге асырылды. Кө не заман мен жаң а заманның арасында қ аншама уақ ыт ө тсе де олардың ө зара сабақ тастығ ы ө мірлік сипат алды. Ойымыз дә лелді болу ү шін, ғ ылым саласындағ ы ә р заман ө кілдерінің бізді қ оршағ ан дү ние жайындағ ы ой-толғ амдарын қ арастырып кө рейікші. Шындығ ында да, жаң а заманның философы, ә рі математигі Лейбниц (1646—1710 жылдары) пен кө не дә уірдің философы, ә рі математигі Пифагордың (б.з.б. ВЫ ғ асырлар) дү ниеге қ атысты ғ ылыми кө зқ арастары ның бірдей болып шығ уын қ алай тү сіндіруге болады? Екі ғ ұ лама да ә лемді ө зара тығ ыз байланыстағ ы біртұ тас организм деп қ арастырады. Лейбництің философиясында «айқ ындалғ ан ү ндестік» теориясы басты орын алады. Бұ л теория — діни-теологиялық, гуманистік жә не эстетикалық мазмұ нғ а бай жан-жақ ты теория болып саналды. «Айқ ындалғ ан ү ндестік» теориясын — замана талабы, қ оғ амдық сана-сезім жә не халық тық тү сінік тұ рғ ысынан қ арастыратын болсақ; бұ л-қ ұ дайтағ аланың даналығ ына шексіз сенім болса, ал рухани тұ рғ ыдан қ арастырсақ, бұ л — ө нер атаулыны (мысалы, Бахтың музыкасын немесе классицизм стиліндегі ө нер туындыларын жә не т.б.) бү кіл жан-дү ниең мен қ абылдау болып табылады.

Жаң а заманда еуропалық тардың кү ш-жігері табиғ атты мең геруге жұ мсалды, сондық тан да болар ХВЫЫ ғ асырда ғ алымдарының басты назары табиғ ат қ ұ былыстарын ғ ылыми тұ рғ ыдан зерттеуге бағ ытталды. Сонымен қ атар ХВЫ—ХВЫЫ ғ асырлар қ алыптасқ ан ұ лттық, мемлекеттік, экономикалық жә не саяси қ арым-қ атынастардың негізінде философиялық, ә леуметтік жә не саяси-қ ұ қ ық тық теориялар ө мірге келді. Олардың авторлары ғ асыр ойшылдары: Гоббс, Локк, Спиноза, Гуго, Гроций жә не т.б. болды.

Жоғ арыда атап ө ткеніміздей, бұ л дө уірде элем техникаландырыла бастады, табыс пен байлық қ а ұ мтылыс бұ рын-соң ды болмағ ан қ арқ ынғ а ие болды, капитал кү шіне енді. Ең бастысы — ғ асырлар бойғ ы қ алыптасқ ан ө мір салтының бұ зылуы адамдардың санасын ө згертіп, жалпы мә дениеттің дамуына ө з ық палын тигізді. Сондық тан да болар, қ оғ амда қ андай терең ө згерістер жү зеге асырылса да, жаң а заман мә дениеті ө зінің тар шең берінен толық шығ а алмады. Оның ү стіне Еуропалық ө ркениеттің алғ а басуы дү ние жү зінің басқ а да халық тарын, соның ішінде кө не мә дениеттің ошағ ы болғ ан ұ лы халық тарды (Ү ндістан, Қ ытай, Мексика жә не т.б.) ашық тан-ашық тонау есебімен жү зеге асырылды. Ө ркө кірек еуропалық тар ө здерінің ө ркениетгі-мә дениетті елдерге айналуына тікелей ә сер еткен бұ л мемлекеттердің мә дени ық палын тез арада ұ мытып кетті. Еуропалық тар «ұ лы географиялық ашулар заманын» басынан кешірді, жаң а жерлерді игерді, талай мемлекеттерді экономикалық тә уелділікте ұ стады. Бірақ, ө кінішке орай, олар жаң а жерлерді игергенмен, халық тардың рухани байлығ ын игеруді қ ажет деп санамады. Демек, жаң а еуропалық мә дениетті бір жақ ты қ арастыруғ а болмайды. Оның шоқ тығ ы биік мә дениет екендігін мойындай отырып, оның қ арама-қ айшылық тарын, ақ таң дақ тарын да шындық тұ рғ ысынан кө рсете білуіміз қ ажет.

Елдің экономикалық қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуде аграрлық сфераның рө лі

Ұ лттық экономикадағ ы аграрлық ө ндірістің ерекшеліктері. Агроө неркә сіптік кешенде тұ рақ ты ө ндірісті қ амтамасыз ету бойынша мемлекеттің негізгі қ ызметтері. Ө ндірушілерді мемлекеттік қ олдау нысандары: ауыл шаруашылық ө німдеріне сұ раныс пен ұ сынысқ а ә сер ету.

Ұ ЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒ Ы АГРАРЛЫҚ Ө НДІРІСТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Аграрлық ө ндіріс игіліктер жә не ө мірлік қ ор ө ндірісімен тікелей байланысты ең бек сферасына жатады. Бұ л оның адамзат қ оғ амының эволюциясындағ ы ерекше ролін белгілейді. Аграрлық ең бек — барлық қ оғ амдық ө ндірістің алғ ашқ ы жә не шешуші бастамасы бө лып табылады. Қ оғ ам ү шін ол біріншілік қ ажеттерді қ амтамасыз ететін ө німдерді жасайтын толығ ынан қ ажетті ең бек болып табылады.

Сирек болу заң ы тұ ң ғ ыш рет ө зін аграрлық ө ндіріс арқ ылы кө рсеткен. Аграрлық ө ндірістің ресурстарында (алдымен егіншілікке жарамды жер қ ыртысы), осында жасалатын материалдық игіліктері де сан жағ ынан шектелген болады, олар сирек кездеседі. Ө ндіріс мү мкіндігінде шек болады, ал біріншілік қ ажеттерді алмастыру мү мкін емес. Алмасу заң ы бұ ларғ а ық пал етпейді. Сондық тан тарихи нақ ты кезең дердің қ андайында болмасын, қ оғ ам, ө ндірістің аграрлық тан басқ а тү рлерінің барлығ ына азық -тү лік қ орын жасауғ а қ ажет шығ ындардан артатын жанды жә не заттық ең бек кө лемін ғ ана жұ мсайды. Кез келген елдің ұ лттық ө ндірісінің қ ұ рылымы елеулі дә режеде азық жасайтын ең бектің ө німділігімен белгіленеді, ал аграрлық сектордағ ы ө ндірістің ө сімі жалпы ұ лттық ө німнің бір жылдық ө сімінің негізгі ү лесін қ ұ райды.

Қ азіргі кезең де барлық елдерде тамақ ө ндіретін сферада қ ұ рылымдық ө згерістер жү ріп отыр. Аграрлық ең бектің ө неркә сіптік ең бекпен кооперациялануының жә не комбинаттануының нә тижесінде, азық -тү лік ө ндірісі шығ ындарының елеулі бө лігі егістік жә не мал шаруашылығ ына ө ндірістік қ ызметтер кө рсететін, олардың ө німдерін ө ң дейтін, ө неркә сіптік салаларғ а ауысып отыр. Осымен бірге, тікелей аграрлық ең бекпен айналысатын адамдар санын қ ысқ артуғ а ә келетін егістік жә не мал шаруашылығ ындағ ы ең бек ө німділігінің ө суі байқ алады. Бұ л, бірақ, адам ө міріндегі аграрлық ө ндірістің маң ызын тө мендетеді деуге болмайды.

Аграрлық ө ндірістің бірінші жә не негізгі ерекшелігі — ол, осындағ ы адам ең бегінің, ө неркә сіптік ең бекпен салыстырғ андағ ы айырмашылығ ы болып табылатын планетаның белгіленген қ уатын жұ мсауғ а емес, оны жинақ тауғ а бағ ытталады. Қ оғ ам эволюциясының тө менгі сатыларында адамдар ө з тамақ тарын жинау, аң аулау, балық аулау арқ ылы тапқ ан, ал оларды сақ тауды білмеген. Осы жағ дай адамдардың кү н кө ріс негізіне шек қ ояды, планета халқ ының ө суіне кедергі келтіреді. Эволюциясының белгілі кезең інде, адамзат ө зін жойып жіберетін экологиялық апатқ а ұ шырағ ан: адамдар санының ө суі, олардың табиғ и кү нкө ріс базасының ұ дайы ө ндірілу мү мкіндігінен артып кеткен.

Адамзат жинайтын шаруашылық тан ө ндіретін шаруашылық қ а кө шу арқ ылы ө зін сақ тап қ алғ ан: қ орек табудың жаң а тә сілі табылады: ол — азық -тү лікті ө ндіру. Жинаудан егістікке, аң аулаудан мал ө сіруге кө шіп, адамдар кү ннің қ уатын белгілеуді ү йренеді, яғ ни ө сімдіктердің саналы емес жасайтынын, саналы тү рде жасауғ а ү йренеді. Осындай алмасу (неолиттік тө ң керіс) адамзатты аштық тан сақ тап қ алғ анымен қ атар, адамның ә леуметтік жануар бейнесіндегі эволюциясына жол ашады. Осыдан бастап адам жаң а сапалық болмысқ а ие болады — ол экономикалық қ ұ былысқ а айналады.

Аграрлық ө ндірістің екінші ерекшелігі осында қ олданылатын ең бек шарттарының ерекшеліктерімен белгіленеді. Тамақ ө ндірісіне кө шіп, адам енді бұ рынғ ы жинап алудан жә не аң аулаудан келетін ө німдердің бір бө лігін тұ тыну заттары ғ ана емес, соларды ө ндіретін қ ұ рал етіп пайдаланады. Оның ө сіретін ө сімдіктерінің жә не малдарының ө міріне қ ажет ө німдер адам ең бегінің нә тижесі болып табылады.

Бір ең бек процесінде ең бек заттарының да, ең бек қ ұ ралдарының да қ ызметін атқ аратын ө сімдіктер, малдар жә не жер қ ыртысы ө ндірістің басты ресурсы болып табылады. Бұ нда мына жағ даймен есептесу қ ажет: жер, ө сімдіктер, малдар ең бек заттарының қ ызметін атқ арғ анда, ө ндіріс процесінде олардың тек формасы ғ ана ө згеріске тү сетін материалдық субстракт, табиғ и зат деп есептеледі. Бұ лар аграрлық ө ндірістің жү ргізілуіне дайындық жү ріп жатқ ан мезгілде ең бек заттары қ ызметін атқ арады. Бұ нда ең бек мынадай бағ ытта жұ мсалады: жер қ ыртысына, ө сімдіктердің ө суіне қ ажет қ асиеттер беру ү шін, тұ қ ымдарды себуге дайындау жә не оларды жерге себу ү шін, ө сімдіктерді кү ту, малдарды бағ ып кү ту, селекциялық жұ мыс, т.б. ү шін жұ мсалады.

Жанды ең бек, осы жағ дайда, біріншіден, табиғ и ө ндіріс қ ұ ралдары мен жаң а қ уаттар жинақ тау қ абілеттілігін қ амтуғ а қ ажет жағ дайлар жасауғ а бағ ытталады. Екіншіден, жанды ең бек керек мө лшерден артық дайындалғ ан, жиналғ ан қ уатты белгілейді. Нә тижесінде, адам ө зінің іс-ә рекеттерінің арқ асында қ уаттарды тұ тынатын малдардың табиғ и қ ызметін, ө сімдіктердің қ уаттарды жинақ тайтын табиғ и қ ызметімен қ осып ұ штастырады. Егер ө неркә сіптік ө ндірісте прогрестің басты қ озғ аушысы ең бек қ ұ ралдары болса, аграрлық ө ндірісте жетекші рө лді табиғ и факторлар атқ арады. Жасанды ең бек қ ұ ралдарының экономикалық міндеті — органикалық табиғ аттың заттарын жасайтын, табиғ и ө ндіріс қ ұ ралдарының ә рекеттеріне жағ дай тудыратын, адам ең бегіне кө мек кө рсету, немесе, олар кө мекші, туынды қ ызмет атқ арады. Осы жағ дайлар аграрлық ө ндірістегі эволюциялық процестердің негізгі ерекшеліктерін белгілейді.

Аграрлық ө ндірістің ү шінші ерекшелігі — ең басынан біріншілік ө німнің ерекше формасын алатын, оның (аграрлық ө ндірістің) ө німінің ерекше табиғ аты.

Аграрлық ө ндірістің тұ рақ сыздығ ы экологиялық ситуацияның шиеленісуімен байланысты ө се тү седі. Ортаның экологиялық былығ уы адамдардың іс-ә рекеттерінің барлық сферасының салдары болып табылса да, осылардың зардабын кө бінесе егістік пен мал шаруашылығ ы тартады: олардың ө ндірістік потенциалы тө мендейді жә не ө ткізу мү мкіндігі қ ысқ арады, ө йткені тұ тынушы экологиялық жағ ынан таза ө німдерді ұ натады.

Аграрлық ө ндірістің эволюциялық дамуы табиғ и, экономикалық, ә леуметтік, биологиялық, техникалық, экологиялық процестердің бір-бірімен тығ ыз байланысы жағ дайында жү ріп отырады. Кө п мың жылдар бойы ө ндіруші экономиканың негізін егістік пен мал шаруашылығ ы қ ұ рғ ан. Аграрлық ө ндіріс эволюциясының ерекшілігі ө неркә сіптік революцияны дайындағ ан мануфактура стадиясынан айқ ын байқ алады. Ө неркә сіптік революция машиналық технологиялық ө ндіріс тә сіліне кө шуді қ амтамасыз етеді. Мануфактурадан экономиканың машиналық даму стадиясына кө шу кезең інде аграрлық ө ндірістің қ ауіпсіздігі ө се тү седі. Оның тұ рақ сыздығ ы ө зара байланысты екі мә селенің шешілу процесінде шиеленісе тү седі:

шоғ ырланғ ан ірі ө ндіріс жағ дайында, ө ндіруші жү йелердің

тиімді қ ызмет етуін қ амтамасыз ету;

аграрийлердің жанды ең бегін қ уатпен жарақ тандырудың

жаң а дә режесіне жеткізетін жү йенің техносферамен ө зара ә сер етуін қ амтамасыз ету. Осы процесте ө неркә сіпті жә не ауыл шаруашылығ ының экономикалық ө су қ арқ ындары мен капитал қ айтарымының шапшандығ ы алшақ тай бастайды.

Капитал бұ л жағ дайғ а дә л жауап қ айтарды: ол алғ ашқ ыда ө зінің сферасына жең іл ө неркә сіпті, ал соң ынан ауыр ө неркә сіпті айналдырады. Ұ зақ мерзім бойы ірі ө неркә сіп жә не банк капиталын ауыл шаруашылығ ы қ ызық тырмайды.

Аграрлық сферада ғ ылыми-техникалық прогресс алдымен оның ө німділігін ө сіруге емес, тұ рақ тылығ ын кө теруге, қ ауіп-қ атер мү мкіндігін тө мендетуге бағ ытталады, ө йткені экономикалық жә не ең бек ө німділігінің ө су қ арқ ыны тә уелді болады. Аграрлық ө ндіріс тұ рақ тылығ ының ө зекті мә селесі — оның энергетикалық базасын сенімді қ амтамасыз ету. Еске сала кетейік, егістік жә не мал шаруашылығ ының энергетикалық базалары ұ қ сас болмайды жә не бұ лардың ә рқ айсысының даму заң дары ә р тү рлі болады.

Аграрлық ең бектің жасанды механикалық, энергетикалық базағ а кө шуі, егістіктің тұ рақ тылығ ын кү шейтеді, оның тез ө суіне жол ашады жә не оны ірі капиталды қ олданатын сферағ а айналдырады. Бірақ, егістіктің экономикалық ө су қ арқ ынының тө мен болуын толық жоюғ а мү мкіндік ә лі болмай отыр. Техникалық прогрестің жаң а дең гейіне, табиғ и ө ндіріс қ ұ ралдарымен ү йлесімді қ ызмет ете алатын машиналарды жасап шығ арудың қ иындығ ы кедергі тудырып отыр. Осы мә селе ө те кү рделі.

Ғ ылыми-биотехникалық революция, алдымен, жаң а органикалық заттарды синтез жасайтын, биологиялық жү йелердің қ уат беретін жұ мысшы машиналардан жә не биотехнологиялардан тұ ратын техносферамен ө зара ә сер етуін қ амтамасыз ететін ә дістерді іздеп табуғ а бағ ытталады. Ө ндіріс қ ұ ралдары ретіндегі ө сімдіктердің жә не жануарлардың жетілуі екі бағ ытта жү ріп отырады:

олардың ө німділік потенциалы ө сіріледі (кө теріледі);

индустриалдық ө ндірістің талабына сә йкес сапағ а ие болады.

Жергілікті жағ дайларғ а, ә дет-ғ ұ рыпқ а байланысты, ә р елдерде осы бағ ыттардың біреуі немесе екіншісі басым қ олдау алып дамиды.

ЕЛДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ Қ АУІПСІЗДІГІН Қ АМТАМАСЫЗ ЕТУДЕ АГРАРЛЫҚ СФЕРАНЫҢ РӨ ЛІ.

Ұ лттық экономиканың қ азіргі даму кезең інде Қ азақ станның азық -тү лік қ ауіпсіздік жə не азық -тү лік тə уелсіздік проблемаларының ө зектілігі жоғ арылап отыр. Бұ л проблеманы республика АӨ К-нің даму дең гейін арттыру арқ ылы шешуге болады. Ол дең гей – республика халқ ын азық -тү лікпен ө зін-ө зі қ амтамасыз ету.

Қ азақ станның азық -тү лік қ ауіпсіздігін сандық тұ рғ ыдан бағ алау екі топ кө рсеткіштер жə рдемімен жү ргізіледі: а) негізгі тамақ ө німдерін олардың табыстары ə ртү рлі халық топтары бойынша жіктелуін ескере отырып тұ тыну дең гей мен серпіні; б) елдің азық -тү лікпен ө зін-ө зі қ амтамасыз етуі, соның ішінде негізгі тамақ ө німдері шең берінде.

Екі топтың да кө рсеткіштеріне нақ ты жə не нормативті кө рсеткіштер кіреді.

Нормативті кө рсеткіштер ө здерінің табиғ аты бойынша «табалдырық ты» болып саналады, яғ ни ең тө менгі, ең жоғ арғ ы ұ йғ арынды мə ндері.

Бірінші топтағ ы кө рсеткіштер ү шін «табалдырық ты» ретінде дə рігерлік нормалар, ғ ылыми-негізделген ə леуметтік нормативтер жə не бұ рын қ ол жеткізілген тұ тыну кө лемдері пайдаланылады. Елдің азық -тү лікпен ө зін-ө зі қ амтамасыз етуін бағ алау барысында кө рсеткіштер ретінде шеттен жеткізілген дең гей пайдаланылады, бірақ елдегі жалпы тұ тыну кө лемінен 20%-дан кө п емес мө лшерде. Себебі басқ а жағ дайдың бə рі бірдей болып тұ рғ анда осы кө рсетілген дең гейден артып кетсе басқ а елдерден стратегиялық тə уелдік туындайды.

Мұ нан басқ а азық -тү лік қ ауіпсіздігі дең гейін бағ алау ү шін нақ ты жə не болжамды кө рсеткіштер жү йесі пайдаланылады, олар 8026502отандық тауар ө ндірушілердің қ аржылық -экономикалық жағ дайын сипаттайды жə не шеттен ə келінетін азық -тү ліктерді ə келуге де байланысты.

Агроө неркə сіптік кешені республика экономикасының бірден-бір ұ дайы ө ндірістік саласы болып табылады. Онда ұ лттық табыстың ү штен бірі ө ндіріледі. Елдің АӨ К-де ү лкен ə леуеттің топтастырылғ анын мына мə ліметтерден кө руге болады: а) ауылшаруашылық пайдаланылатын жерінің кө лемі едə уір, жалпы ауданы 223 млн га, соның ішінде айдалатын жері – 24 млн га (10, 8%) немесе республика халқ ының ə рқ айсысына 1, 5 гектардан; б) ауылда елеулі ең бек ə леуеті топтасқ ан; в) дə нді жə не дə нді-бұ ршақ ты дақ ылдар, картоп, кө кө ніс жə не т.б. ө сіруге қ олайлы климаттық жағ дайы бар; г) мал шаруашылығ ымен айналысу ү шін жайылымдық аумағ ы жетерлік (республиканың барлық жерінен 85%). Егіншілікте пайдалануғ а болатын (алдын-ала мелиорация жү ргізбей-ақ) – 39 млн га.

Сонымен қ атар ауыл шаруашылығ ын дамытуды стратегиялық жоспарлау барысында ауылшаруашылық ө ндірісінің тиімділігіне, ең бек ө німділігіне Бү кіл ə лемдік банктің бағ алауы бойынша біздегі ең бек ө німділігі Шығ ыс Еуропағ а қ арағ анда 5 есе тө мен, теріс ə сер ететін бірқ атар факторларды есепке алу керек: а) Қ азақ стан топырағ ының ө зінің табиғ и жағ дайында ө німділік қ асиеттері тө мен жə не тұ рақ ты тү рде жақ сартып отыруды қ ажет етеді; в) айдалатын жерлердегі қ ара шіріндісінің ү штен бір бө лігі жоғ алғ ан; г) айдалатын жер қ оректік заттарын минерал тың айтқ ыштар арқ ылы алуғ а қ арағ анда 240 еседен кө п жоғ алтады; д) алқ аптарда ө сімдіктер кө п тарағ андық тан жиналғ ан астық тың сапасын тө мендетеді, ал қ азіргі астық тың сапасы бірте-бірте мал азына беретін қ алдық қ а ұ қ сап барады.

24 млн га айдалатын жерінің 13 млн га-дан кө бі - ө німділігі тө мен сорланғ ан жерлер, бонитеті 19 баллдан тө мен. Айдалатын жерлердің республика бойынша орташа қ ұ марлығ ы 35, 6 балл деп есептеледі. Небə рі 8, 1 млн га айдалатын жерінің бонитеті 50 баллдан жоғ ары (Ақ мола облысында – 4, 5 млн га, Солтү стік Қ азақ стан облысында – 2, 2, Қ останай облысында – 0, 9 жə не Шығ ыс Қ азақ стан облысында – 0, 7 млн га). Бұ л жерлер кө п жағ дайда мелиорация жə не жел эрозиясын сақ тау ү шін қ осымша қ аражат талап етеді.

Одан басқ а Қ азақ станда 1, 1 млн га шартты-суарылатын айдалатын жер бар. Суару жə не тың айтқ ыш енгізу ү шін оларғ а да кө п кө лемде қ аражат қ ажет. Ауыл шаруашылығ ын дамытуғ а кері ə сер ететін, жоғ арыда кө рсетілген факторлар табиғ и-климаттық жағ дайларғ а байланысты ө нім болмай қ алатын жылдардың кө беюіне себеп болып отыр. Оның ү стіне соң ғ ы жылдары ұ йымдық -экономикалық факторлардың тұ рақ сыздығ ы қ осылды. Нə тижесінде ауылшаруашылық кə сіпорындарының экономикалық жағ дайлары жылдан-жылғ а нашарлап барады. Ауылғ а даму жағ ынан басымдық берілмей отыр.

Дегенмен ауыл, ө неркə сіптік-ө ндірістік, агросервистік жə не коммерциялық, қ ысқ аша айтқ анда елдегі барлық ө ндірістік қ ұ рылымдары ү шін қ осымша пайда алу кө зі. Ол дегеніміз, ауылшаруашылық ө німдері, шикізат, азық -тү лік ө ндірісі қ ысқ арады. 1991-2000 жж. Қ азақ стан аграрлық -ө неркə сіптік кешеніндегі ахуал дағ дарысты болды: а)ауылшаруашылық ө ндірісінің қ ысқ ару ү рдісі байқ алды; б) республика ауыл шаруашылығ ы сыртқ ы нарық та Қ азақ станның ішкі нарығ ында бұ рынғ ы ұ станым жоғ алтты; в) пайдаланылатын ауылшаруашылық жерлер едə уір қ ысқ арды; г) мал басы кү рт азайып кетті.

Ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің орташа ө су қ арқ ыны, нақ ты кө лемнің индексі 2002-2006 жж. 4, 1% қ ұ рды, ал ауыл шаруашылығ ы ө німдері кө лемінің физикалық индекс 2006 ж. – 106, 2%, 2007 ж. – 108, 9%. Ауыл шаруашылығ ы ө німдерінің ЖІӨ -дегі сыбағ а салмағ ы республика бойынша қ ысқ арғ ан – 2001 ж. 16, 4%-дан 2007 ж. 8, 7%-ғ а дейін, бұ л азық -тү лік қ ауіпсіздігі табалдырық ты дең гейінен 1, 3 п.п. тө мен. Ауыл шаруашылығ ы жалпы ө нім ө ндірісінің кө беюі оның 1 га айдалғ ан жерге кө беюімен қ атар жү рді: 34, 4 мың тең ге – 2005 ж., 47, 5 мың тең ге – 2007 ж. немесе 38%-ғ а. Ауыл шаруашылығ ында істейтін 1 қ ызметкерге ө ндірілген ауыл шаруашылығ ы ө німі 2007 ж. 479, 9 мың тең ге болды, ол 2005 жылғ а қ арағ анда 45, 2%-ғ а кө п. 2006 ж. ауылшаруашылық кə сіпорындар 142, 3 млрд.тең генің ө німдерін сатты, соның ішінде ө сімдік шаруашылығ ы ө німдері – 09, 1 млрд.тең ге, мал шаруашылығ ы ө німдері – 33, 2 млрд.тең ге. 23, 8 млрд.тең ге пайда алынғ ан, соның ішінде ө сімдік шаруашылығ ынан – 21, 5 млрд.тең ге жə не мал шаруашылығ ынан – 2, 3 млрд.тең ге. Ауылшаруашылық кə сіпорындарының рентабельділік дең гейі 20, 1% болды (2005 ж. – 9, 5% болғ ан), соның ішінде ө сімдік шаруашылығ ы бойынша – 24, 6% (8, 9%), мал шаруашылығ ы бойынша – 7, 5% (11, 3%)

Қ азақ стан агроазық -тү лік секторында реформа жү ргізу, оның тиімділігін арттыру бағ ытындағ ы бірқ атар бағ дарламаларды іс жү зіне асыру тамақ ө неркə сібі кə сіпорындарының рынокқ а бейімделу кезең ін ойдағ ыдай ө туіне, олардың қ аржы-ө ндірістік қ ызметінің тұ рақ тануына жə не саланың тікелей экономикалық ө су жолына шығ уына жағ дай туғ ызды.

2010 ж. жалпы ө ндірілген ауылшаруашылық ө німдерінің кө лемінен қ айта ө ң деу ү лесі 2005 ж. қ арағ анда кө бейген: сү т - 18%-дан 29%-ғ а дейін, ет – 14, 6-27, 8%, дə нді ө німдер – 20, 5-43%, майлы ө сімдіктер ө німі – 55-99%. Осы бағ ытта жеміс жə не кө кө ніс ө ң деу, оларды ө сіру кө бейген болса да, бір қ алпында қ алғ ан.Қ Р АШМ-нің мə ліметі бойынша 2005-2009 жж. кезең інде тамақ ө неркə сібі ө німдерінің орташа ө су қ арқ ыны 9, 6% болды, ал 2010 ж. –7, 2%.

2010 ж. ет консервісін ө ндіру кө лемі 2005 жылмен салыстырғ анда 4, 3 есеге артқ ан, шұ жық заттары – 2, 3 есе, ө сімдік майы – 2, 8 есе, жеміс-жидек жə не кө кө ніс шырыны – 3, 7 есе, жеміс-кө кө ніс консервілері – 2, 7 есе, сү т ө ң делген –2, 1 есе, маргарин – 2 есе, ірімшік жə не ақ ірімшік – 94, 3%-ғ а, қ ұ рғ ақ сү т –58, 3%-ғ а, кондитер заттары – 94, 7%-ғ а, макарон заттары – 90, 6%-ғ а, ашымалы сү т ө німдері – 57, 8%-ғ а, ет жə не қ осалқ ы ет ө німдері – 45, 3%-ғ а, ұ н - 86%-ғ а кө бейген.

Соң ғ ы жылдары кө рініп отырғ ан тамақ ө неркə сібін дамытудағ ы оң ү рдістер жаң а кə сіпорындар мен цехтарды жұ мысқ а қ осумен байланысты, жұ мыс істеп тұ рғ ан кə сіпорындарғ а реконструкция жə не техникалық қ айтақ арулану жү ргізу де бұ л саланы дамытуғ а ө з ə серін тигізіп отыр.

Қ азақ станда шетелдік инвесторларды қ айта ө ң деу саласына тартуда оң тə жірибелер бар – бірлескен кə сіпорындар «Беккер и Ко», «Food Master» соның мысалы. Беккер шұ жық тық (қ ақ талғ ан) алпыстай тү рін шығ арады, сө ткесіне 7 т. ет бұ йымдарын ө ндіреді. Food Master-дің негізгі қ ызметі - ə ртү рлі сү т ө німдерін шығ ару. Бұ л компанияның қ ұ рамына бірнеше сү тті қ айта ө ң дейтін кə сіпорындар кіреді (Астана, Шымкент қ қ.), қ апталғ ан сү т, қ аймақ шығ арады. Сонымен бірге соң ғ ы жылдарда инвестициялардың ү лесі республика

тамақ ө неркə сібі саласына тұ рақ ты тү рде тө мендеп келеді. Ол тамақ ө ндірістерінде рентабельділіктің тө мендеп келе жатуымен тү сіндіріледі.

АГРОӨ НЕРКӘ СІПТІК КЕШЕНДЕ ТҰ РАҚ ТЫ Ө НДІРІСТІ Қ АМТАМАСЫЗ ЕТУ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ Қ ЫЗМЕТТЕРІ.

Агроө неркә сіптік кешен (АӨ К) - агроө неркә сіптік ө ндіріспен байланысты экономика салаларының жиынтығ ы болып табылады. Агроө неркә сіптік кешен ұ лттық экономиканың маң ызды секторының бірі. Оны дамыту ү шін ұ зақ мерзімді болжамдар мен бағ дарламалар талдап жасалынуы тиіс. Елдің азық -тү лік сферасындағ ы тә уелділігін кеміту мә селесі ұ лттық қ ауіпсіздіктің жалпы концепциясы мен бағ дарламасын жасауды қ ажетсінеді. Онда елдің азық -тү лік қ ауіпсіздігі негізделіп, Қ азакстанның ә лемдік азық -тү лік ө ндіру жә не бө лудегі орны анық талуы тиіс. Мұ ның ө зі, ә сіресе, Қ Р-ның Бү кілдү ниежү зілік Сауда ұ йымына кіруге ұ мтылу жағ дайында ө зекті мә селе болып табылады.

Ұ лттық экономиканың агроө неркә сіптік кешені кү рделі биотехнологиялық жү йе болып табылады. Оның негізгі сферасы - ауыл шаруашылығ ында жер, су т.б. табиғ и ө ндіріс негіздері пайдаланылады. Шаруашылық іс-ә рекеті нә тижелеріне табиғ и-климаттық жә не метеорологиялық жағ дайлар ү лкен ә сер етеді де, ауыл шаруашылығ ы ө ндірісіне тә уекелдік сипат береді.

Ауыл шаруашылығ ы - капитал мен қ уатты кө п қ ажетсінетін ө ндіріс, сондық тан бұ л сала инвесторлар мен кә сіпкерлер ү шін аса тартымды емес. Агроө неркә сіптік кешеннің орнық ты дамуын қ олдау мақ сатындағ ы мемлекеттік реттеу рыноктык экономиканың объективті қ ажеттілігі болып табылады.

АӨ К - кү рделі ә леуметтік-экономикалық жү йе. Бұ л жү йеге кө птү рлі қ ажеттіліктері мен мү дделері бар, ә ртү рлі меншік формасындағ ы кә сіпорындар кіреді.

Мемлекеттік реттеу шаруашылық жү ргізуші субъектілердің мү дделерін сә йкестендіру жә не тең қ ұ қ ылық жағ дайында АӨ К-нің тиімді қ ызметін қ амтамасыз етуге бағ ытталады.

Аграрлық саясат агроө неркә сіптік ө ндірістің орнық ты жә не бө секеге қ абілетті дамуы ү шін қ олайлы жағ дайлар жасауғ а тиіс. Ал мұ ның ө зі елдің азық -тү лік қ ауіпсіздігі мен ауыл жә не қ ала тұ рғ ындарының ө мір сү ру сапасын, сондай-ақ олардың ә леуметтік инфрақ ұ рылымдарын жақ ындатуғ а оң ды ә сер етеді.

Табиғ и-экономикалық шарттардың кө птү рлілігіне байланысты жекелеген ө ң ірлердегі ө ндірісті ұ тымды орналастыру қ ажеттілігі ә леуметтік-экономикалық саясатты да жергілікті ерекшеліктерді ескере отырып жү ргізуді қ алайды. Агроө неркө сіптік кешенді дә стү рлі калыптасқ ан қ ағ идаларғ а сә йкес орналастыру рыноктык, механизмдер, сондай-ақ салалық жә не аумақ тық бағ дарламалар негізінде реттеледі.

Ұ зақ мерзімді перспективада агроө неркө сіптік кешенді дамытудың мақ саты рынокты тұ рғ ындардың барлық топтарының қ олы жетімді сапалы азық -тү лікпен қ амтамасыз ету ү шін орнық ты жә не тиімді ауыл шаруашылығ ын қ алыптастыру болып табылады.

Агроө неркә сіптік кешеннің бірінші кезектегі міндеті азық -тү лікпен қ амтамасыз етуде импорттық тә уелділікті кеміту; азық -тү лікті жан басына шақ қ андағ ы тұ тынуды жоғ арылата отырып, ауыл шаруашылығ ы тауар ө ндірушілері мен ө ң деуші ө неркә сіп кә сіпорындарының табысты жұ мысы ү шін ұ йымдастырушылық -экономикалық жағ дайлар жасау болып табылады.

Агроө неркә сіптік кешенді дамытудың негізгі бағ ыттары келесідей:

• Рыноктык ұ станымдар мен мемлекеттік реттеуді қ атар колдануғ а негізделген АӨ К-тің қ ызмет ету механизмін калыптастыру;

• АӨ К-нің тиімділігін жоғ арылату жә не оның бә секеге қ абілеттілігін арттыру ү шін ғ ылым мен ғ ылыми-техникалық прогресс ә сері мен рө лін кү шейту;

• Отандық рынок ү шін ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ндіретін тауар ө ндірушілерге қ олайлы жағ дай туғ ызу мақ сатында протекционистік сыртқ ыэкономикалық саясат жү ргізу;

• АӨ К-нің ө ндірістік ө леуетін пайдалану тиімділігін арттыруғ а бағ ытталғ ан жер қ атынастарын жетілдіру, интеграциялық ү дерістер мен кооперацияны дамыту;

• Ауыл тұ рғ ындарының табысын арттыруғ а, ауылдағ ы ә леуметтік инфрақ ұ рылымды дамытуғ а бағ ытталғ ан ә леуметтік саясатты мейлінше жетілдіру.

Ауылдың дамуына жаң а кө зқ арас қ ажет. Ауыл тек қ ана ауыл шаруашылығ ымен байланысты аумақ деп қ ана емес, сонымен бірге оның тұ рғ ындарының ө мір сү ру ортасы ретінде қ арастырылуы қ ажет жө не олардың ө мір сү ру жағ дайлары кала тұ рғ ындарының жағ дайына тең дестірілуі тиіс.

Табиғ и-экономикалық жағ дайлардың кө птү рлілігіне байланысты жекелеген ө ң ірлер мен ө ндірісті ұ тымды орналастыруғ а қ атысты ә леуметтік-экономикалық саясатты қ алыптастыруда дербес ә діс-тә сілдер қ олданылуы қ ажет. Агроө неркә сіптік ө ндірісті орналастыру жә не мамандандыру мә селесі рыноктық қ атынастарды реттеу механизмдері, сондай-ақ салалық жә не аумақ тық мақ сатты бағ дарламалар негізінде жү зеге асады.

Ұ зақ мерзімді перспективада АӨ К-ні дамыту мақ саты рынокты сапалы азық -тү лікпен қ амтамасыз ететін орнық ты жә не тиімді ауыл шаруашылығ ы мен басқ а салаларды қ алыптастыру болып табылады.

Аграрлық ө ндіріс еш нә рсемен орнын толтыруғ а болмайтын, бастапқ ы қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыратын азық -тү лік ө німдерін ө ндіреді. Мұ нда табиғ и ө ндіргіш кү ш пайдаланылады, соның ішінде жер бағ алы жә не кө лемі бойынша шектеулі ресурс болып табылады.

Биотехникалық революция аграрлық ең бектің экономикалық ө суі ү шін ө з артық шылық тарын максималды пайдалануғ а жағ дайлар жасады. Аграрлық ең бектің ө німділігі ө неркә сіп ө ндірісі ө німділігінен арта тү сті. Сонымен бірге аграрлық ө ндіріс ө зі ү шін жасанды қ ұ рал-жабдық тар жасап беретін ө неркә сіптік салаларғ а тікелей тә уелділікке тү сіп, ө зін-ө зі ұ дайы ө ндіретің сала болудан қ алды. Макродең гейде аграрлық ө ндіріс рыноктық экономиканың қ азіргі моделіне сә йкес келе қ оймайды жә не сондық тан Мемлекеттік қ олдаудың тиісті бағ дарламасы болғ ан жағ дайда ғ ана одан ә рі дами алады. Экономикалық ресурс ретінде жер ең бек негізінде жаралғ ан жоқ сондық тан оның ө ндіріс шығ ың дары да жоқ. Ол, табиғ аттың сыйы. Ендеше, рынок аумағ ындағ ы жер ү шін ұ сыныс абсолютті икемді емес, рынокта жерге сұ раныс қ ана едә уір белсенді.

Агроө неркә сіптік кешен қ ұ рылымында ү ш сфераны ажыратады. бірінші _ ауыл шаруашылығ ы, тамақ жә не ет-сү т ө неркә сібін, дайындау жү йесін ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарымен қ амтамасыз ететін ө неркә сіптік салалар жиынтығ ы; екінші -ауыл шаруашылығ ының тікелей ө зі (егін, мал жә не орман шаруашылық тары); ү шінші — ауыл шаруашылығ ы шикізатын дайындауды, тасымалдауды, сақ тауды жә не ө ндеп, ұ қ сатуды қ амтамасыз ететін салалар мен ө ндірістер жиынтығ ы.

Қ азақ стаң дағ ы аграрлық реформа барысында АӨ К-нің ұ йымдастыру-экономикалық қ аржылық жә не қ ұ қ ық тық жағ дайлары тү бегейлі ө згертілді. Ауыл шаруашылығ ы тауар ө ндірушілері шаруашылық жү ргізудің ұ йымдастыру-қ ұ қ ық тық формаларын, ө зшщ ө ндірістік-қ аржылық кызметін жоспарлауды, ө ндірілген ө нш мең табысты пайдалануды, ө ткізілетін ө німге бағ а тағ айындауды таң дауда дербес қ ұ қ ық қ а ие болды.

Аграрлық реформаның мә ні меншік қ атынастарын ө згерту жә не соның негізінде ел экономикасында кө п салалы аграрлық секторді қ алыптастыру болып табылады. Заманауи ғ ылым мен практика шаруашылық жү ргізудің талаптарғ а сай жолдарын ұ сынады. Бү гінгі таң дағ ы аграрлық секторғ а қ ойылатын талаптар келесі концепция нұ сқ аулық тарымен байланысты болса керек. Олар:

• Мемлекетгік мақ сатгы бағ дарламалар ресурстық мү мкіндіктердің шектеулілігіне сә йкес АӨ К дамуының басым бағ ыттары бойынша қ абыддануы тиіс; осығ ан байланысты ішкі резервтерді меилінше пайдалануғ а ү лкен мә н беріледі, сондай-ақ АӨ К-нің ішкі экономикалық қ атынастарын жетілдіруге, яғ ни тік жә не кө лбеу байланыстағ ы қ ұ рылымдарды жасауғ а назар аударылуы қ ажет;

• Ауыл шаруашылығ ы тек экономика секторы ғ ана емес, сонымен қ атар қ оғ ам ө мірінің қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ арастырылуы керек, сондық тан ол мемлекеттік саясаттың объектісі болуы тиіс;

• Ауыл Шаруашылығ ы мен азық -тү лік рыноктарының қ ызметін мемлекеттік реттеу қ ажеттілігі бар, себебі тиімді қ ұ рал ретіндегі реттеу іс-ә рекеттерінен аталмыш сала шаруашылығ ының нә тижесі белгілі болады.

• рыноктық механизмдер отандық ө ндірушілерді мемлекеттік қ олдау саясатын толық тыруы қ ажет. Агроө неркә сіптік кешенді ө ркендетуде ө зіндік ө ндірістік мү мкіндіктерге басымдық тар беріледі. Бұ л отандық азық -тү лік рыногын қ алыптастырудың негізгі шарты. Есептеулер кө рсеткеніндей жақ ын онжылдық та отандык ө нім шығ ару есебінен ет, кү с, сү т, жұ мыртқ а, картоп жә не кө кө ніс ө німдері бойынша ішкі тұ тынуды қ анағ аттандыруғ а мол мү мкіндіктер бар. Қ азіргі кезде бұ л ө німдерді ө ндіру бойынша мамандандырылғ ан аймақ тар, кешендер ұ йымдастырылуда.

Қ азақ стан Республикасы ү кіметі ө ң деуші, ұ қ сатушы ө неркө сіп кә сіпорындарын технологиялық қ айта жарақ тандыруда материалдық, қ аржылық қ олдау кө рсетіп отыр. Мұ ның ө зі отандық ө німнің бә секеге қ абілеттілігін арттыруғ а кө мектесетіндігі анық. Сондық тан аграрлық саясат ауыл ша-руашылығ ы ө німдерін ө ндіруді тұ рақ тандырып, жоғ арылату ісіне қ ызмет кө рсетуі тиіс.

АГРАРЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ІС- ШАРАЛАРЫ.

Ауыл шаруашылығ ы экономикасының ең кү рделі мә селелерінің бірі – сатып алынатын жә не сатылатын тауарларғ а бағ а тең гермешілігін(паритетін) сақ тау, яғ ни, ауыл шаруашылық ө німдері мен осы салағ а арналғ ан ө неркә сіп ө німдері қ ұ ндарының арасындағ ы қ атынас осы екі саланың да мү ддесінен шығ у мә селесі. Халқ ымыздың тұ рмыс дең гейін арттыруда бұ л мә селені дұ рыс шешудің ү лкен маң ызы бар. Бірде-бір дамығ ан елде егін жә не мал шаруашылық тары тұ тастай нарық тың ерікті «ағ ысына» жіберілмеген.

Кейбір кә сіпкерлер бизнес мемлекеттік реттеуді қ абылдамайды деп санайды. Бірақ, Нобель сыйлығ ының лауреаты Дж. Стиглердің мемлекеттік реттеу жө ніндегі белгілі зерттеулеріне сү йенетін болсақ, бизнес мемлекеттік реттеуден мү лдем алшақ тамайды, қ айта керісінше ол бә секедегі тә уекелді істерді мемлекет тарапынан қ орғ ауды талап етеді. Бұ л қ ұ былыстар нарық тық қ атынастағ ы Қ азақ станның аграрлық секторына да тә н.

Ең алдымен экономикалық реттеуде жер реформасы – мемлекет дең гейіндегі ұ лттық мә селелерді қ амтитын аса кү рделі процесс. Ә лемдік тә жірибеде жерге шексіз жеке меншіктік қ ұ қ ығ ын бермей, мемлекет жә не қ оғ амдық мү дделердің артық шылығ ын қ амтамасыз ететін ә р тү рлі шектеулер бар. Мұ ндай қ ұ қ ық ты беру – мақ сат емес, тек жерді пайдалану тиімділігін арттыру ү шін пайдаланылатын қ ұ рал. Ауыл тұ рғ ындарын кө п толғ андыратын мә селе – жерге жеке меншік орнатудан гө рі, одан алынатын ө з ең бегінен тү скен нә тижеге иелік ету қ ұ қ ығ ы. Атап айтқ анда, кең інен етек алғ ан бұ рынғ а тә жірибені, яғ ни, алдымен ауылдың бар ө німін, пайдасын алып қ ойып, соң ынан дотация, қ арыздарын ө теу тү рінде біртіндеп қ айтарудан арылу мү мкіндігін беру қ ажет.

Ауылшаруашылығ ында экономикалық қ арым-қ атынастарды реттеу ү шін залогтық (кепілдікті) сатып алу операциясы бойынша есеп айырысуды енгізу жө ніндегі ұ сыныстардың едә уір мә ні бар. Бұ л жағ дайда шикізатты ө ң деу, дайын ө німді алғ аннан соң тауар ө ндірушілерге шикізат қ ұ ны мен нақ тылы тө ленген аванс сомасы арасындағ ы айырмашылық ты залогтық бағ а бойынша тө леу қ ажет. Кепілдікті сатып алу операциясын жү зеге асыру ү шін дайындаушы жә не ө ң деуші кә сіпорындарды кепілдікті сатып алу ұ йымдары етіп қ ұ ратын болсақ, нарық тық бағ а қ ұ рылымын жә не ауыл шаруашылық тауарын ө ндірушілерінің табыстылығ ын реттеуге жағ дай жасалынады.

Мемлекеттік салық саясатында ауыл шауашылығ ына қ атысты жең ілдікпен салық салу арқ ылы олардың ынталандырушы функциясын кү шейту керек. Салық салудың негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ғ ана алу тиімді болар еді.

Республика халқ ын азық -тү лікпен жә не ө неркә сіпті шикізатпен қ амтамасыз ету ү шін жыл сайын дайындаушы, ө ң деуші, сатушы ұ йымдардың жә не жең іл ө неркә сіп орындарының тауар ө ндірушілер мен форвардты, фъючерстік контрактілер жасап, кепілдікті сатып алу операцияларын жү зеге асыруы қ ажет. Сонда тауар ө ндірушілералдын ала пайызсыз несие алу мү мкіндігіне ие болады. Ө йткені, форвардтық операциялар – бұ л болашақ тағ ы ө німді қ азіргі сату бағ асымен контрактілі ө ткізу де, фъючерстік операциялар – белгілі бір кө лемдегі, саладағ ы болашақ тағ ы ө німнің контрактісін болашақ тағ ы нарық тық бағ а негізінде сату. Алдағ ы жылдың ө німін сату – бұ л пайызсыз несие алумен қ атар, ауыл шаруашылық бағ алы қ ағ аздар нарығ ын қ ұ руғ а, тұ рақ ты сұ раныс пен ө німді кепілдікті ө ткізуге, сатып алушылардың қ аржы қ орларын тиімді жұ мсауына жә не инфлияциялық процестердің тө мендеуіне мү мкіндік береді.

Ауыл шаруашылық тауар ө ндірушілерінің қ аржы жағ дайына сатылғ ан ө німге уақ тылы есеп айырысудың сақ талмауы қ атты ә сер етеді. Сондық тан ө зара есеп айырысудың бақ ылау мерзімін бекіту керек.

Қ азіргі қ иын нарық жағ дайында ә ртү рлі ауыл шаруашылық субъектілеріне техника иемдену басты проблема болып тұ р. Осы қ иыншылық тан шығ удың бірден бір жолы лизингтік қ аржыландыру. Мен Қ азақ стан жағ дайындағ ы лизинг туралы бірнеше мә селені талдап кө рейін. Лизингтік қ аржыландырудың банктік несие жү йелерінен айырмашылығ ы бар ма?, ауыл шаруашылығ ы техникаларын лизингтік қ аржыландырудың, содан кейін лизингтік қ аржыландырумен қ ол жеткен техникаларды сақ тандыру жү йесінің қ азіргі пә рмені қ андай? деген сияқ ты бірнеше сұ рақ туындайды. Мен осы секілді бірнеше сұ рақ қ а жауап беріп кө рейін.

Қ азір лизинг компаниялары лизингтік жолмен қ аржыландырылғ ан техникаларды сақ тандырудың тә жірибесін қ олғ а ала бастады. Бұ л бірқ атар компанияларда сыннан ө тіп ү лгерді. Лизинг техникасы ұ рланғ ан, ө ртеніп кеткен немесе уақ ытша істен шық қ ан жағ дайда оның шығ ынын сақ тандыру жү йесі арқ ылы жабудың теориялық, тә жірибелік мү мкіндіктері қ арастырылып жатыр. Бірақ сақ тандырудың бұ л тү рі ә лі сұ ранысқ а ие болғ ан жоқ.

Ә рине шаруалар ү шін лизингтің ең қ ызық ты жағ ы ол –пайыздық ө сім. Алдағ ы уақ ытта лизингтік келісімшарттар негізінде лизингтік пайыздың ө сімі тө мендету мә селесі тағ ы туындап отыр, Енді осығ ан тоқ талып кететін болсақ: Лизингтік келісімшарттар қ ұ рылымы жағ ынан инвестициялық институт болғ андық тан, ол қ ысқ а мерзімді болуы мү мкін емес. Кез келген лизингтік компанияның несиелендіру мерзімі 3-5 жыл, ә рі кетсе 10 жыл болуы мү мкін. Несиелендіру мерзімі де, оның пайыздық мө лшері де жобаны қ аржыландырып отырғ ан қ аржыландыру кө зіне, сонан соң жобадағ ы лизинг мү лігінің ө зін-ө зі ақ тайтын мерзіміне байланысты. Ө зіндік қ ұ нын 10-12 айда ақ тайтын техниканы 3-5 жылғ а несиелендіру мү лдем ақ ылғ а сыймайды. Нарық саласында жү рген кез келген компания нарық динамикасының алдын алып жү руі тиіс. Лизингтік несиенің пайыздық мө лшерін тө мендетуге кез келген компания мү дделі. Кө птеген компаниялар ө зінің несиелендіруші – қ ұ рылтайшы банктерімен қ атар еуропалық Қ айта қ ұ ру жә не Даму банкінің несие жү йесі арқ ылы ірі жобаларды қ аржыландыруды қ олғ а ала бастады. Тіпті пессимистік болжамның ө зі алдағ ы 2 жылда лизингтік пайыздар мө лшері айтарлық тай тө мендейтінін айтады. Ауыл шаруашылығ ы техникаларын лизингтік қ аржыландырудың қ азіргі мү мкіндіктері туралы тоқ талып кетейін. 2004 жылы елге лизингтік қ аржыландыру арқ ылы жеткізілетін бірқ атар техникалар Ү кімет қ аулысымен қ осымша қ ұ н салығ ынан босатылғ ан. Кейбір лизинг компаниялары ауылда, жеке меншігінде 5 гектардан 500 гектарғ а дейін жері бар кә сіпкер-шаруаларды қ ұ ны 5-50 мың АҚ Ш доллары тұ ратын ауыл шаруашылығ ы техникасымен лизинг арқ ылы несиелендіруді бастады. Енді ауылдағ ы кә сіпкерлер лизингтік жобамен қ аржыландырылғ ан лизинг мү лігін кепілге қ ойып, оның бастапқ ы жарнасын тө леп, қ ажетті техникағ а ие бола алады.

Ресей, Ө збекстандағ ыдай ө нім арқ ылы лизингтік несиемен есеп айырысу ү рдісі бізге ә лі енгізіле қ ойғ ан жоқ. Бір айта кетер жайт – лизингтік несиеге қ ол қ ойғ ан шаруа банктердегідей ай сайын емес, жылына бір рет, ө зіне қ олайлы мерзімде есеп айырыса алады. Банктер ауыл шаруашылығ ы ү шін консервативті жү йе болса, лизингтік қ аржыландыру қ ұ рылымы жағ ынан ауыл шаруашылығ ына жақ ындау. Банктік несие мен лизингтік несие арасындағ ы бә секе Қ азақ станда ғ ана емес, барлық елде бар. Менің ше, ерте ме, кеш пе, банктер лизинг компанияларын дербес қ ұ рылым ретінде «жеке отау» етіп бө лек шығ арады. Ө йткені лизинг жү ргізуге арнай рұ қ саты бар кейбір екінші дең гейдегі банктер ә рбір жоба ү шін лицензиялап отыруы қ ажет. Ал бұ л міндет лизинг компаниясының тікелей қ ұ зырында болғ андық тан, лицензияның қ ажеті жоқ, лизинг алу ү шін компания кө мегіне жү гінген кә сіпкер қ алтасынан қ осымша шығ ын шығ армайды. Бұ л – екі жақ ү шін де уақ ыт та, қ аржы да ү немделеді деген сө з.

Салалық лизингтердің ерекшеліктері ең алдымен лизинг техникасының ө тімділігінде дер едім. Егер транспорт немесе жылжымалы мү ліктің ө тімділігі жоғ ары болса, дефольт жағ дайында компания ө з ө німін қ айтарып алып, қ айталама нарық та қ айта сата алады.

Айта кету керек, лизинг жобасындағ ы техникалардың ө тімділігі жоғ ары болғ ан сайын оның бастапқ ы жарнасы да қ омақ ты болады. Бұ л – компанияның дефольт жағ дайынан ө зін-ө зі сақ тандыруы. Енді мемлекет тарапынан лизингтің дамуына қ осып жатқ ан ү лесі жайлы айтып кетейін. Мемлекеттің жасап жатқ ан іс –шаралары ө те ауқ ымды. Бұ ның дә лелі ретінде “Қ ДБ-Лизинг» акционерлік қ оғ амы «Қ азақ станның Даму Банкінің» еншілес ұ йымы болып табылады жә не «Қ азына» Тұ рақ ты даму қ оры» АҚ жү йесіне кіретін компанияны айтын кетуге болады. Компания Қ азақ стан Республикасының индустриалдық -инновациялық даму стратегиясын іске асыру шең берінде «Қ азақ станның Даму Банкі» ұ сынғ ан инвестициялық жобаларды қ аржыландыру қ ұ ралдарын кең ейту мақ сатында 2005 жылдың 6 қ ыркү йегінде қ ұ рылды. Ү кімет басшылығ ымен қ ұ рылғ ан компания қ ызметі Қ азақ стан Республикасы кә сіпорындарының негізгі қ орларын жаң арту ү шін қ ажетті жағ дайлар туғ ызу, жаң а ө ндіріс орындарын қ ұ ру ү шін инвестициялау саясатын қ арқ ынды дамыту.

Мақ саттары:

- лизинг саласындағ ы мемлекеттік инвестициялық саясатты жетілдіру жә не оның тиімділігін арттыру;

- ө ң деуші ө неркә сіпті, ө ндіруші жә не кө лік инфрақ ұ рылымын дамыту;

- ел экономикасына сыртқ ы жә не ішкі инвестицияларды тарту мен орналастыру кезінде даму институттарымен ө зара бірлесіп жұ мыс істеу.

Міндеттері:

- инвестициялық жобаларды орташа жә не ұ зақ мерзімді лизингілік қ аржыландыру;

- Қ азақ стан Республикасы экономикасының ө ндіруші секторын басқ а қ аржы институттарымен бірлесіп қ аржыландыру жолымен лизингілік қ аржыландыруды ынталандыру;

- ірі инвести