Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Локман Хәким






Борын-борын заманда яшә гә н ди җ ир йө зендә бер халык. Бу халык илендә ге җ ир-суларның, урман-кырларның, тау-кыяларның исә бен-хисабын белмә гә н – тормышы бик бә хетле булган. Елгаларның берсеннә н ап-ак сө т акса, икенчесеннә н хуш исле бал, ө ченчесеннә н сары май ага икә н. Тауларның берсе алтын-кө меш базларына бай булса, икенчесендә асылташлар чыгарылган, кырларында бодай, дө ге бик уң ган, болыннарында бил тиң ентен ү лә н ү скә н, аллы-гө лле чә чә клә р һ ә ркемне елмаеп-кө леп каршы алганнар; анда тургай улын ө йлә ндереп, карлыгач кызын кияү гә биреп, сә гадә т эчендә гомер иткә ннә р. Ул илдә кү ллә р дә гаять кү п булган, балыклары алтын да кө меш, куе камыш арасындагы каз-ү рдә кнең, торна-челә н кеби кош-кортның исә бен хә тта фә рештә лә р дә белеп бетерми, ә явыз шайтан санарга кыймый икә н.

Ә йе, бә хетле халык булган бу. Карлыгач тавышы белә н торган, кә ккү к тавышы белә н яткан. Эшлә п арыганнан соң ра тамак ялгарга дип утырса, янында очкан кү бә лә клә р аң а кө й сузган, сусап кулына тустаган алса, колак тө бендә бал кортлары безелдә гә н. Олуг кояш та аның ө чен кояш кына тү гел, ә юмарт вә ягымлы дус булган. Офык читендә кү ренү белә н кояш иң ә ү вә л шушы җ ирне сә ламли. Батыр егет сылу кызны кочкандай, хә лсез карчык газиз углын кү крә генә кыскандай, кояшның ягымлы нурлары бу халык яшә гә н җ ирне иркә ли, ү сеп утырган һ ә р ү лә нне, чә чкә не, агачны сыйпап уза икә н. Кояш анда кырларны эссесе белә н куырмаган, шау чә чкә дә утырган бакчаларны да кирә геннә н артык кыздырмаган, алма вә хө рмә, йө зем вә шә фталу кеби җ имешлә р бернинди зыян кү рми вакытында ө лгерә, юмарт вә шә фкатьле нурлар астында тә гә рә п ү скә н карбыз-кавыннар хә лвә шикелле тә мле була икә н...

Ә йе, бә хетле яшә гә н бу халык: тормышыннан канә гать, кү ң еле кү тә ренке булган. Кө з җ итү белә н гө рлә теп ат чабышлары уздырган, кызларын кияү гә биреп, угылларын ө йлә ндереп, бер-бер артлы туйлар ясаган. Яз җ итү белә н тагын димчелә р җ ибә ргә н. Ашаганы-эчкә не бал да май икә н. Анда балалар ата-ана сү зеннә н чыкмаган, хатын ирен тың лаган, ир хатынына кул кү тә рмә гә н. Олыны – олы, кечене – кече дип танып, һ ә ркайсы ү з урынын белгә н. Тү рә, бә к, хә лфә, остаз кеби дә рә җ ә ле адә мнә р дә ү з вазифаларын җ иренә җ иткереп башкарганнар. Гомумә н анда хан – хан, вә зир – вә зир, акыл иясе хә ким – хә ким булып, һ ә ркайсының исеме җ исеменә туры килеп торган. Патшалары да кү ркә м сыйфатларга ия икә н – даны-шө һ рә те еракларга таралып, ү зе гадел вә тугры холыклы булган. Вә зир дә зирә к акыллы җ итди адә м, кыскасы, бө тен яктан килгә н менә дигә н вә зир икә н. Ул кырык ел эчендә булып узган бө тен хә л-ә хвә ллә рне хә терендә тотып, алдагы кырык ел эчендә нилә р буласын да белгә н. Мә млә кә тнең барлык эшлә ре шушы вә зир җ илкә сендә икә н, ул аларны бик уң ышлы алып барган...

Моннан тыш мә млә кә ттә тагын бер акыл иясе – хә ким дә булган. Чын хә кимнә р кеби, ул да уйланырга, исә п-хисап итә ргә, барысын да ү лчә п-чамалап карарга яраткан. Бар уйлаганы халык бә хете дә мә млә кә тнең иминлеге икә н. Хә ким кө нен-тө нен шул хакта баш ваткан, алтын-кө меш, тө рле асылташлар, дан, дә рә җ ә, абруй кеби нә рсә лә ргә битараф булган. Бар шө гыле ходай тарафыннан бирелгә н акыл вә зирә клек, ил-кө ннең язмышын кайгырту икә н. Дә ү лә тнең барлык акылын ул ү зендә туплаган. Берә ү дә хә ким сү зеннә н чыкмаган, вә зир аның акылына таянып эш иткә н, хә тта патша да аның фикеренә каршы килмә гә н. Бу карт Локман хә ким кеби белекле икә н. Ялгышуның нә рсә икә нен ү з гомерендә белмә гә н, хак юлдан тайпылмаган, хә рә мгә кагылмаган, хә лә лдә н баш тартмаган.

Бер заман бу хә ким ү зенең зирә клеге аша яң а бер нә рсә белгә н – ходай аң а сер ачкан. Карт бу хакта кү п уйланган... Уйлаганы кара тылсым, шул тылсым китереп чыгарачак хә л икә н. Уйлый торгач, карт тә вә ккә ллә п моны тагын бер кат тикшереп караган, тик нә тиҗ ә шул ук килеп чыккан. Шулай итеп, хә ким моң арчы кү з кү рмә гә н, колак ишетмә гә н нә рсә лә р буласын аң лаган, аның кү ң елен зур борчу вә дә һ шә т чолгап алган. Аннан соң ра ул патша белә н вә зиргә бу серне сө йлә п биргә н:

“Ханым-солтаным, кү п тә ү тмә с Ходай Тә галә хә зрә тлә ре безнең җ иребезгә бик кө чле яң гыр җ ибә рер, - дип башлаган ул сү зен. – Яң гыр сулары дә рьяларны, диң гезлә рне, елгаларны-кү ллә рне басып китә р. Ә леге суларны эчкә н һ ә рбер адә м акылдан язып, исә п-хисапны бутый башлар, хак юлдан язар, турыны кыектан, акны карадан, хә лә лне хә рә мнә н, дусны дошманнан аера алмас хә лгә килер.

Ханым-солтаным, син безнең кү з карасыдай кадерле бердә нбер падишаһ ыбыз, ә вә зир дә ү лә т эшлә рен алып баручы бердә нбер зат булганга мин, Хак Тә галә нең бичара колы, сиң а бер ү тенеч белә н мө рә җ ә гать итә м: бү ген ү к безнең ө чебез ө чен дә чиста су хә зерлә ргә ә мер бирегез. Шулай эшлә мә сә к, без барыбыз да акылдан язачакбыз һ ә м мә млә кә ттә шашкан халыкны идарә итә рлек зат калмаячак...”

Патша хә зрә тлә ре хә кимнең сү злә ренә колак салган, вә зир дә моның белә н килешкә н һ ә м бу ө ч зат ө чен җ итә рлек микъдарда су ә зерлә ргә боерык бирелгә н.

Кө ннә рдә н бер кө нне кояш баеганнан соң кү ктә ай калыкмаган, кө чле җ ил чыгып, давыл купкан, кү к кү крә п яшен яшьнә ргә тотынган. Аннан соң ра бө тен җ ир йө зен каплап яң гыр ява башлаган. Болыннар, кырлар кө н-тө н койган яң гыр сулары астында калып, зур-зур кү ллә р хасил булган, кечкенә инешлә р киң елгаларга ә верелгә н... Аннан елмаеп кояш чыккан, якты кө н килгә н һ ә м шә һ ә р халкының яше-карты урамнарга сибелешкә н, мә йданнарны, бакчаларны тутырып бә йрә м итә ргә керешкә н... Барысы да матур итеп киенгә н, бизә нгә н-ясанган, һ ә ркемнең йө зе ачык, гү яки җ ир йө зендә инде кайгы-хә срә т тә, дошманлык та, бай белә н ярлы, чибә р белә н ямьсез, кыю белә н куркак арасындагы аермалар да мә ң гегә беткә н диярсең. Халык шау-гө р килеп бә йрә м иткә н, җ ырлаган-биегә н, кү ң ел ачкан. Вә зир кан дошман булып йө рү челә рнең татулашуын, ярлының кинә т баеп китү ен, гарип-горабаның савыгуын кү реп, бө тенлә й югалып калган, патша ү зе дә моң а бик нык гаҗ ә плә нгә н, хә ким бер сү з ә йтмә гә н – кү ргә ннә рен кә газьгә теркә п куйган.

Шулай кө н ү ткә н, тө н ү ткә н, халык һ аман бә йрә м иткә н... Менә берзаман халык пышылдаша башлаган: имеш, вә зир акылдан язган, вә зир акылга җ иң елә йгә н, вә зир акылын җ уйган икә н. Бу хә бә р ө йдә н ө йгә кү чеп, тиз арада бө тен халыкка мә гълү м булган. Карт хә ким моны да кә газьгә теркә гә н.

Вә зир хакындагы сү з халык арасында торган саен куера барып, инде ачыктан-ачык кычкыра башлаганнар: янә се, акылын җ уйган вә зирне урыныннан алырга кирә к! Ниһ аять, бер кө нне халык тө ркеме җ ыелышып сарайга килгә н: “Вә зирне тө шерергә, тө шерергә! ” – дип шау-шу кубарган. Карт хә ким, вә зир вә патша киң ә шкә җ ыелганнар. Карт ә йткә н: “Халык вә зирнең ү згә булуын, акылсыз тү геллеген сизде. Вә зир халыкның ү зе шикелле булырга тиеш, шуң а ул халык эчкә н суны эчсен”, - дигә н.

Патша моның белә н килешкә н, вә зир дә баш иеп ризалыгын белдергә н һ ә м халык эчә торган суны алып эчкә н. Шул чакны аның кү злә ре кызарган, йө зендә ге җ ыерчыклары язылган, гү я ул кү ң еленә хуш килердә й бер нә рсә кү реп, шуның тә эсирендә бө тен мә шә катьлә рен, ө стенә йө клә нгә н барлык вазифаларын оныткан, кү з ачып йомганчы һ ә ммә сен иң еннә н кагып тө шергә н. Шул мә лне кырык ел буе хә терендә саклап йө рткә н барлык хә бә рлә р аның зиһ ененнә н чыкканнар, ө стә венә, ул алдагы кырык ел эчендә булачак вакыйгаларны ә йтеп бирү сә лә тен дә югалткан. Вә зир урамга чыккан, гавам шау-шуына килеп кушылган, бә йрә м итә ргә керешкә н, җ ырлаган-биегә н, халык белә н бергә лә п алдагы җ ә ннә т мисалыдай тормышны сә ламлә п кү ң ел ачкан.

Шул кө ннә н халык арасында вә зир савыккан, элекке хә ленә кайткан икә н, дигә н хә бә р таралган. Бу хә бә рне элеп алган халык кү п еллар ү зенә хезмә т иткә н сө екле вә зиренең терелү е хө рмә тенә кабат бә йрә м иткә н. Йө рә клә рдә шатлык ташып торган, кызлар егетлә р кочагында эрегә н, хатыннар ирлә рдә н аерыла алмаган. Тик патша хә зрә тлә ре генә кайгыга бирелеп утырган, шундый уң ган вә зиренең акылдан язуын ул бик авыр кичергә н; хә тсез еллар буе дә ү лә т эшлә рен алып барган вә зиренең малай-шалай белә н җ ү лә р сатып, шыр тиленең дә башына килмә стә й тамашалар кылуын кү реп, патша хә зрә тлә ренең кү ң еле сыкраган. Шулай да аны иң рә нҗ еткә н нә рсә - кү рше мә млә кә тлә р арасында дан тоткан алыштыргысыз вә зиренең кө лке хә лгә калуы булган...

Карт хә ким моны да теркә п куйган.

Инде бу илдә һ ә ркем ү зенчә җ ү лә р сата икә н: бала-чага ү зен ө лкә ннә р белә н тигез куя, хезмә тчелә р ү зен тү рә, ярлы-ябагай ү зен бай, наданнар ү зен галим, зә гыйфь акыллылар ү зен акыл иясе дип исә пли, бә клә р ү зен вә зир дә рә җ ә сенә кү тә рә, ник дисә ң, боларның вә зире инде ү зен барлык вә зирлә ргә баш дип саный башлаган. Ул исең -акылың китә рлек ә ллә нинди ахмаклыклар уйлап таба, шуларны патша хә зрә тлә ренә җ иткереп, аның исеменнә н халыкка фә рман рә вешендә кире кайтаруны талә п итә икә н. Ә кө ннә рдә н бер кө нне патша янына шундый тә къдим белә н кергә н: янә се, башкала уртасыннан агып, дулкыннары ярга тө рле асылташлар вә тө сле мә рҗ ә ннә р кагып чыгаручы елганы, шә һ ә р читендә рә к урнашкан текә тауга таба борсаң, шул тарафка агарга мә җ бү р итсә ң ә йбә т иде. Вә зирнең бу тә къдимен ишетеп алган халык аны алкышлар белә н кабул иткә н. Иртә гесен вә зир ай кызы Зө һ рә не патшага хатынлыкка димлә гә н. Яң а кө н тугач, ул сә мруг кошка атланып биек таулар, киң дә рьялар артындагы билгесез мә млә кә ткә очып барырга һ ә м андагы халыкның илен яулап алырга карар кылган. Халык вә зирнең бу ниятен дә хуплап каршы алган. Патша исә моң а елмаеп кына җ авап бирә икә н.

Тик вә зир шыр тиле булуына карамастан, тә къдимнә ренең патша тарафыннан хупланмавын ничектер сизеп йө ргә н һ ә м акрынлап патша хә зрә тлә ре акылга җ иң елә йгә н ахры дигә н фикергә килгә н. Кү п тә ү тми бу хә бә р халыкка да барып җ иткә н, базарлардан ерак авылларга хә тле ияреп кайткан. Шулай итеп патшаның акылга җ иң елә юе ил халкына мә гълү м булган. Бу имеш-мимешлә рне вә зир дә кире какмаган, киресенчә гел шул сү злә рне раслап сө йли икә н.

- Андый патша дә ү лә т белә н ничек идарә итсен?

- Патшаны тә хетеннә н тө шерергә кирә к! – дигә н талә плә р торган саен ешрак ишетелә башлаган.

Патша белә н карт хә ким уйга калганнар, киң ә шергә тотынганнар.

- Ханым-солтаным, сиң а да халык эчкә н суны эчә ргә кирә к, - дигә н хә ким.

- Син дә шуны эшлә рсең ме? – дип сораган патша.

Моң а каршы хә ким:

- Юк, ханым, миң а суны эчә ргә ярамас, - дип җ авап биргә н. – Хак Тә галә миң а халыкның ничек акылдан язуын, аннан соң ра кылган гамә ллә рен, бу юлда нинди баскычлар ү тү ен кү зә теп барырга кушты. Бу хә ллә рне мин килә чә к буыннарга тапшырырга тиешмен. Аннан соң мин бит кечкенә кеше. Менә халык вә зиренең дә, падишаһ ның да ү зеннә н аерылып торуын кү рде, ү з арасында хә кимнең булмавы аның кү зенә ташланмаячак.

Шушы сү злә рдә н соң патша акылын ала торган суны эчеп җ ибә ргә н. Һ ә м дә шул мә лне иң еннә н идарә авырлыгының тө шү ен сизгә н. Ул ү зен утыз яшькә яшә ргә н кеби хис иткә н, бала-чага сыман уйный-шаяра, сә бә псез кө лә башлаган. Аннан соң ра ул халык алдына чыккан, халык аны, падишаһ буларак танып, зур шатлык вә сө енеч белә н кабул иткә н.

Карт хә ким моны да кә газьгә теркә п куйган.

Патшаның акылы җ иң елә ю дә нә къ патшаларныкыча булган: ул ү зен патшаларның патшасы, акыл иялә ренең иң акыллысы дип исә пли икә н. Халыкка җ иткерелгә н беренче фә рманында ук бө тен сү злә рне кире мә гънә сендә аң ларга боерган, ә моң арчы гамә лдә йө ргә н законнарны киресенчә ү тә ргә кушкан.

Яң а тә ртиплә р халык кү ң еленә бик хуш килә, тиз арада сү злә рнең мә гънә сен алыштыралар: инде акыллы урынына шыр тиле, галим урынына надан сө йли, закон урынына законсызлык хө кем сө рә, тынычлык белә н тә ртипне шау-шу, ыгы-зыгы алыштыра. Шулай итеп бар нә рсә дә бутала, тормышның асты-ө скә килә. Патшаның шушы фә рманы буенча бай бө леп хә ер эстә ргә керешә, кечесе – олы, наданы – галим булырга дучар ителә. Инде бала да гаилә дә баш санала, ата кеше аң арга буйсына, кыз-кыркын ана дә рә җ ә сендә йө ри.

Карт хә ким боларны да теркә п куя.

Акылсыз патша белә н шашкан вә зир яшә гә н җ ү лә рлә р сараенда ү зенең артык булуын карт тиз аң лый һ ә м качарга ниятли. Бервакыт тө н уртасы җ иткә ч, карт ү зенең камыш калә мен, камыштан сугылган намазлыгы белә н чиста сулы кувшинын алып, каладан чыгып китә дә якын-тирә дә ге бер мә гарә гә кереп яшеренә. Тик аның юкка чыгуына патша да, вә зир дә игътибар итмилә р. Халыкның да моң а ә ллә ни исе китми, элеккечә тилереп яши бирә...

Ә лбә ттә, патшасы белә н вә зире шашкан халыкның тормышы дө рес юлдан бара алмый. Ә мма табигать ү з-ү зенә тугры булып калган. Елгалар ә би-баба заманыннан сакланган арыкларга су койган, элек ясалган тү тә ллә рдә ә ле һ аман карбыз-кавын, кыяр, кишер кеби яшелчә лә р ү скә н. Адә ми затларның һ ә м акыллы, һ ә м ахмак гамә ллә рен кү зә тергә кү неккә н кояш, юмарт нурларын нә къ элеккечә сирпеп, йө зем, алма, шә фталу, айва ише җ имешлә рне ө лгертү ө чен җ ылысын кызганмаган.

Лә кин тилелә р илендә җ ү лә р сату дә вам иткә н: патша белә н вә зир ү зенчә, халык ү зенчә тө рле ахмаклыклар кылып торганнар. Халык ү з телә клә рен илнең тугры сү зе рә вешендә вә зиргә җ иткерә, тегесе патшага тапшыра һ ә м бераздан алар патша ә мере булып кире халыкка ә йлә неп кайта торган. Гомере авыр хезмә ттә узган халык кө ннә рдә н-беркө нне хезмә т дигә н нә рсә не гомумә н бетерергә дигә н карарга килгә н. Бу фикер вә зир аша патшага җ иткерелгә н һ ә м кү п тә ү тми хезмә тне бетерү турында фә рман игълан ителгә н. Кинә т иркенә еп, гамьсезлә неп калган халык тагын бә йрә м итә ргә тотынган.

Карт хә ким моны да теркә п куйган.

Ә мма халык тормышына имам, мә зин, табип, мө галлим ише затларның тә эсире булуын да онытып бетермик. Аларның берсе иртә н иртү к намазга чакырса, икенчесе: ”Шә ригать моны рө хсә т итми! ” дип, телә генә каршы тө шә, яисә: “Бу начар гадә т! ” дип яраткан берә р нә рсә ң нә н баш тартырга мә җ бү р итә. Ө ченчесе: “Бу зыянлы эш! ” дип тагын тормышың а тыгыла. Моның ише тыюлардан тә мам туйган халык бер заман иреккә чыгарга уйлаган. Вә зир аша телә ген патшага җ иткергә н. Бу юлы да патша ярлык яздырган, анда имам, мулла, мә зин, мө галлим, табип ише затларга моннан соң халыкны борчымаска боерган, шуң а ө стә п чыгарылган фә рманында халык иреген кыскан һ ә рбер адә мнең җ ә зага тартылачагын ә йткә н.

Ә лбә ттә, халык моны бик хуплап каршы алган. Шул рә вешле тә ртип сагында торучылар, кү пер, бина, канал тө зү че осталар, тө рле һ ө нә р иялә ре бетерелгә н. Шулай ук низаг, бә хә слә рне хә л итү че казыйлар, шә ригать кануннарының ү тә лешен кү зә теп торучы мө фтилә р дә урыннарыннан алынган. Ә мма бу чаралар халыкның тормышын барыбер бизә мә гә н. Электә н калган гадә тлә р ү злә рен гел сиздереп торган, халык ни чын иреккә, ни тулы гамьсезлеккә ирешә алмыйча интеккә н. Мә сә лә н, берә ү кү ршелек хакын даулаган, икенче берә ү нең ана хокукына ия буласы килгә н, ө ченче хатын хокукын талә п иткә н, дү ртенчесе угыл хакын сораган... Халыкны мондый низаглардан азат итү ө чен ө йлә нешү, гаилә кору кеби нә рсә лә р дә бетерелгә н, тора-бара ул сү злә р гомумә н кулланылыштан тө шереп калдырылган. Бу тә ртиплә рне ү тә мә ү челә р җ ә зага тартылган.

Шуң а да карамастан кайберә ү лә р иске гадә т буенча һ аман ә ле аз-маз сә ү дә итү кеби шө гыльлә рен ташлап бетерә алмаганнар; ә йтик, кемдер кавынны карбызга, ө рекне алмага, бодайны берә р тукымага, алтынны кө мешкә, келә мне башмак ише нә рсә лә ргә алыштырган. Ә мма бу эштә дә кү п кыенлыклар килеп чыга торган, чө нки кешелә р алма санап, алтын-кө меш ү лчә п, аршынга тукыма тарттырып иза чиккә ннә р. Һ ә м дә халыкны бу мә шә катьлә рдә н коткару ө чен патша хә зрә тлә ре: “Ошбу кө ннә н адә мнә р арасында алыш-бирешне туктатырга! ” – дигә н фә рман игълан иткә н, һ ә м бер очтан хисапның дү рт гамә лен юкка чыгарган.

Ә леге хә ллә рдә н соң патшаның хыялы тагын да ү сеп китеп, ул ү зен патшаларның патшасы, акыл иялә ренең иң акыллысы сыман тота башлаган: иң ә ү вә л ул кояшны тө ннә рен ерак таулар артында яшереп тотучы сихерчегә сугыш игълан иткә н; аннан соң ра кү рше мә млә кә т патшасына этлек эшлә ү ниятеннә н җ ир йө зендә ге барлык ишә клә рне су ташудан азат иткә н; бераз вакыт ү ткә ч, дошман мә млә кә т җ иренә ай нурлары тө шмә сен ө чен кү к җ исеменең сул ягына биек койма коярга кушкан. Кыскасы, патша хә зрә тлә реннә н кө н саен яң а ә мер-боерыклар явып кына торган. Аларны ү тә р ө чен тырышып, вә зир хә лдә н тайган. Ә шашкан халык яң адан-яң а фә рманнар талә п иткә н.

Карт хә ким бу ахмаклыкларны да теркә п куйган.

Бу дә вердә халык дү рт фирка-партиягә бү ленгә н булган: аң гыралар, ахмаклап, акылдан язганнар һ ә м дә камил акыллылар партиясе барлыкка килгә н. Дә ү лә тне идә рә итү патша фә рманы белә н акылдан язганнар партиясенә тапшырылган. Шуннан соң камил акыллылар дә ү лә т дошманы дип игълан ителгә н һ ә м дә кү бесенең башы кистерелгә н.

Аяныч хә ллә рдә н арыну, илдә тә ртип урнаштыру ниятеннә н патша фә рманы белә н җ итмеш мең акыллының башы чабылган....

Ә карт хә ким бө тен кү ргә н-белгә ннә рен кә газьгә терки барган.

Менә бер кө нне кү к кү крә п яшен яшьнә гә н, кө чле яң гыр коя башлаган. Кө н яуган, тө н яуган. Җ иде кө н, җ иде тө н буена койган; инешлә р киң елгага ә верелгә н, елгалар диң гез кеби җ ә елгә н, далалар, су астында калып, сазлыкка ә йлә нгә н. Беркем ө йдә н чыга алмаган, шул сә бә пле сугыш-ызгышлар туктап торган. Халык җ иде кө н, җ иде тө н буе йоклаган.

Кө не килгә ч, бө тен халык берьюлы уянып киткә н. Барысы да урамга ашыккан... Һ ә м шундый кү ренешкә тап булып, хә йран калган: шә һ ә р таланган, кая карама ачлык-ялангачлык, юллар эштә н чыккан, кү перлә р ишелгә н... Патша кайгыда, вә зир аптырашта; халык йө дә п эштә н чыккан, барысы да нидер эзли, як-ягына карана, гү яки бик кадерле нә рсә лә ре югалган диярсең. Тик нә рсә эзлә ү лә рен, ни югалтуларын, кайда югалтуларын берә ү дә ә йтеп бирә алмый икә н....

Кабат кө н туа, кояш кү ккү кү тә релә, халык тагын эзлә ргә чыга. Шул вакыт арадан берә ү:

- Җ ә мә гать, безнең хә ким кайда соң? – дип сорап куя.

Шунда халык ү з арасында акыл иясе булмавын кү реп ала. Барысы берьюлы:

Хә ким кайда, карт кайда? – дип кычкырып җ ибә рә лә р....

Лә кин шул вакыт берә ү нең карашы янындагы мә гарә гә тө шә, анда ул чал чә чле бө кре картны кү реп ала. Картның һ аман картаймаган кү злә реннә н хә ким икә нлеген таный.

- Таптым, таптым, хә кимне таптым! - дип кычкырып җ ибә рә.

Патша, вә зир, дин ә һ еллә ре, тү рә лә р, бә клә р, олысы-кечесе мә гарә авызына килә лә р, баш иеп, беравыздан сә лам бирә лә р:

- Ә ссә ламегалә йкем, мө хтә рә м хә ким! – дилә р. Тик мә гарә дә н җ авап ишетелми.

Картны тагын бер тапкыр сә ламлилә р. Җ авап юк. Алай да барып чыкмагач, патша, вә зир, дин ә һ еллә ре, тү рә лә р, бә клә р, бө тен халык тез йө генә:

- Ә ссә ламегалә йкем, хә ким! – дип тагын сә лам бирә лә р.

Ниһ аять, мә гарә дә н картның зә гыйфь тавышы ишетелә:

- Вә галә йкем ә ссә лам! – дип, ул сә ламне кабул итә.

Моны ишетү белә н патша башын ташка ора, вә зир чә члә ренә туфрак сибә, халык йө зен ерта-ерта елаша, кемнә рдер ялварырга, ү тенергә тотына. Барысы бергә:

- Мө хтә рә м хә ким, зинһ ар кичерә кү р! Без синең киң ә шлә рең не тотмадык, шуң а кү рә бә лагә тарыдык... Кичер һ ә м акыл бир: бу мә млә кә тне ничек идарә итә ргә, ничек аякка бастырырга? – дилә р.

Хә ким акрын гына урыныннан кү тә релә... Чә че, сакалы чал, ү зен картлык баскан, бө крә йгә н, йө зендә тирә н җ ыерчыклар, киемнә ре тетелгә н, намазлыгы тузган, тишелеп чыккан. Менә ул ташларга тотына-тотына якты дө ньяга чыга. Бер кулында калә м, икенчесендә калын китап – бар гыйлеме шунда тупланган.

- Мин, Хак Тә галә колы, сез тилереп, ни кыйлганыгызны ү зегез белми яшә гә н заманнарда саф акылымда калдым. Кү ргә нем-кичергә ннә рем һ ә ммә се ошбу китапка теркә лгә н. Бер ел мин кара белә н яздым – карам бетте. Икенче ел кү з яшьлә рем белә н яздым – алар да кипте. Ө ченче елны каным белә н яздым – каным да бетте.

Ул кө нне халыкта шатлыкның иге-чиге булмаган, гү я ул терек суы тапканмыни. Хә кимне кү тә реп алып, гыйлем тупланган китабын баш ө стенә куеп, халык шә һ ә ргә ә йлә неп кайткан. Акылсызлык дә верендә ул бар булган байлыгын ә рә м-шә рә м итеп бетергә нлектә н, хә зер аның ни ашарга ризыгы, ни кияргә киеме юк икә н.Ә мма халык бу тө нне беренче тапкыр тыныч вә гамьсез йокыга талган, - ул кабат акыл юлына баскан.

...

Менә тө н уртасы җ иткә н, шул мә лне ниндидер хә тә р бер тавыш ишетелгә н, халык уянып киткә н. Караса, башкалага дошман бә реп кергә н, ә леге тавыш сугыш шау-шуы икә н. Эзә рлеклә ү лә р заманында кала саклаучылар ү терелеп бетерелгә нгә, халык дошманга каршы тора алмаган, ө стә венә ул бик арыган, бетерешкә н дә булган. Шул сә бә пле дошман гаскә ре каланы җ иң ел алган, бар кешене кырырга, исә н калган сарайларны, биналарны җ имерергә тотынган.

Басып керү челә р тә ре йө ртү че кавемнә н булганга, алар җ ирле халыкның динен, гореф-гадә тлә рен, телен, ул табынган, бө ек вә гали дип санаган барлык нә рсә не дошман кү ргә ннә р, зиннә тле сарайларны дисең ме, хө кем йорты – мө хкамә лә рне, мә чет, мә дрә сә, китапханә кеби җ ә мә гать биналары дисең ме – берсен дә калдырмый вата-җ имерә башлаганнар. Изге Коръә н, башка китаплар, шулай ук мө хтә рә м хә кимнең бер ө леше кара, икенчесе кү з яшьлә ре белә н, ө ченчесе кан белә н язылган гыйлем китабы да утта яндырылган, кө лгә ә йлә нгә н. Патша, вә зир, хә ким, бә клә р, тү рә лә р, илнең олысы-кечесе – барысы да ү терелгә н, суга батырылган. Калалар, авыллар, гө лбакчалар, кырлар, тугайлар-болыннар да мә схә рә ителгә н, халыкның борынгыдан килгә н мә дә нияте аяк астына салып тапталган. Ә леге хә ллә рдә н соң кү п заманнар бу халыкның исеме телгә алынмаган, аның патшасы, вә зире, Локман хә ким кеби зирә к акыл иясе, аның хикмә тле китабы – барысы онытылган.

Аннан соң рак кү п заманнар кичкә н, кү п сулар аккан һ ә м халык, тә ре йө ртү че кавемне туган җ иреннә н куып җ ибә реп, аң а ү зе хуҗ а булган. Бервакыт башкаладагы иске биналарны чистартканда чү п-чар арасыннан бер кә газь кисә ге килеп чыккан. Ул кан белә н язылган булганга игътибарны җ ә леп иткә н, ү зе саргаеп беткә н, таралып китмичә кө чкә элә геп тора икә н. Карт хә ким язган китапның бер сә хифә се була бу. Кү п кө ч куеп тырыша торгач, анда тү бә ндә ге сү злә рне укыйлар:

“Хак Тә галә биргә н кояшның җ ылысы барыбызга да җ итә р.

Кеше иркен кысма. Изгелегең не кызганма.

Туган җ ирең ирекле булса, гомерең тыныч ү тә р.

Яхшы адә м фә рештә булмаган кеби, начар адә м дә шайтан нә селеннә н тү гел: кем дә булмасын, ул синең туганың – адә м баласы, аны хө рмә т ит.

Ир-атның бә хете намуслылык вә затлылыктан торыр. Мә млә кә т бә хете хакыйкать вә гаделлектә н торыр.

Гадел падишаһ заманында халык тыныч яшә р.

Ходайның хө кеме бер булыр. Аны монафыйк бә ндә лә р тө рлә ндерер.

Мә млә кә ттә тыюлар азрак булган саен, аларны кимрә к бозарлар...”

Кә газьдә моннан тыш та аерым сү злә р булган, тик аларны укый алмаганнар. Шул сә бә пле Локман хә ким кеби акыл иясе язып калдырган сү злә р адә мнә ргә барып җ итмә гә н. Аның бик кү п хикмә тле сү злә ре ә ле дә билгесез килеш кала...

(Урысчадан Солтан Шә мси тә рҗ емә се.)

СҮ ЗЛЕКЧӘ


алтын – золото

алыш-биреш – обмен

асылташ – драгоценность

бә к – бек

бә ндә - человек

бө лү – разориться

вә - и

гавам – народ, масса

гадә т – привычка

гамьсез – беспечный, беззаботный

гарип-гораба – инвалид

даулау – требовать

димче – сватающий, сводник

дучар ителү – подвергаться

дә рья – море, океан

дә һ шә т – ужас, бедствие

зиннә тле – роскошный

зират – кладбище

зиһ ен – разум

зә гыйфь – слабый, калека

идарә итү - управлять

иза чигү – мучаться

инеш – речка, ручеек

казый – духовное лицо,

совершающее суд по шариату

камил акыллы – умный

карлыгач – ласточка

кеби – кебек – как

кө меш - серебро

кү бә лә к – бабочка

кү к җ исеме – небесное тело

микъдар – мера, количество

мә млә кә т – государство

мә схә рә итү – насмехаться,

унизить

мә шә кать – забота, хлопоты

мө фти – муфти

мө хкамә - суд

мө хтә рә м – уважаемый, почтенный

намазлык – молитвенный коврик

низаг – ссора, конфликт

остаз – наставник

ошбу – бу - этот

пышылдашу – шептаться

савыгу – поправляться

сә гадә т – счастье, благоденствие

сә мруг кош – симург (сказочная птица)

сә хифә - страница

талә п – требование

теркә ү – регистрировать

терек су – живая вода

тилебә рә н орлыгы ашаган – белены

объелся

тургай – жаворонок

тустаган – ковшик, черпак

тыю – запрет

тә вә ккә ллә ү – решаться

тә ре – крест

тә хет - трон

тә эсир – влияние

тү рә - начальник

фә рештә - ангел

фә рман – приказ

хакыйкать – истина

хасил булырга – образоваться

хезмә тче – слуга

хикмә тле сү з – мудрое слово

хисап – счет

хуплау - одобрить

хә ер эстә ү – попрошайничать

хә йлә - хитрость, уловка

хә лфә - учитель

хә лә л – разрешенный, честный

хә рә м – запретный

хө рмә - финик

челә н – цапля

чү л – пустыня

шашкан – обезумевшый

шә ригать кануннары – законы

шариата

эзә рлеклә ү – преследовать

ярлык – ярлык, ханская грамота

ярлыкау – прощать

ә лә к – жалоба, донос

ә мер-боерык – приказ

җ асус-шымчы – сыщик

җ ыерчык – морщина

җ ә ллад-палач – палач

җ ә ннә т - рай




 

ГАБДУЛЛА ТУКАЙ (1886 – 1913)

Китап

Һ ич тә кү ң елем ачылмаслык эчем пошса,

Ү з-ү земне кү рә лмичә, рухым тө шсә,

Җ ә фа чиксә м, йө дә п бетсә м, бу башымны

Куялмыйча җ анга җ ылы һ ичбер тө шкә.

 

Хә срә т соң ра хә срә т килеп алмаш-алмаш,

Кү ң елсез уй белә н тә мам ә йлә нсә баш,

Кү злә ремдә кибеп тә җ итмә гә н булса

Хә зер генә сыгылып-сыгылып елаган яшь, -

 

Шул вакытта мин кулыма Китап алам,

Аның изге сә хифә лә рен актарам;

Рә хә тлә неп китә шунда җ аным, тә нем,

Шуннан гына дә ртлә ремә дә рман табам;

 

Укып барган һ ә рбер юлым, һ ә рбер сү зем

Була минем юл кү рсә ткү че йолдызым;

Сө йми башлыйм бу дө ньяның ваклыкларын,

Ачыладыр, нурланадыр кү ң елем, кү зем;

 

Җ иң еллә нә м, мә гъсумлә нә м мин шул чакта,

Рә хмә т ә йтә м укыганым шул Китапка;

Ышанычым арта минем ү з-ү земә,

Ө мид белә н карый башлый булачакка.

 

Һ АДИ ТАКТАШ (1901-1931)

Шагыйрь 1901 нче елның 1 январендә Тамбов губернасы, Спас ө язе, Сыркыды авылында туа. Башта Һ ади ү з авылларындагы мә ктә птә укый, аннары ө ч ел дә вамында Пешлә мә дрә сә сендә белем ала. 1919 нчы елда Такташ Оренбургта сә яси курсларда укый. Шушы елларда ук шагыйрь ә дә би эшчә нлеген башлый. Газеталарда аның шигырьлә ре, хә бә рлә ре басыла. 1921 нче елның язында Ташкентка кү чеп, анда университетта ә дә бият укыта. Шунда ул “Таң кызы”, “Урман кызы” шигырьлә рен, “Җ ир уллары трагедиясе”н яза. 1922 нче елны Такташ Казанга кайта һ ә м гомеренең соң гы кө ннә ренә кадә р шунда яши. Монда шагыйрь газета-журнал редакциялә рендә җ аваплы сә ркатип вазифаларын башкара һ ә м иҗ атын дә вам иттерә.

 






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.