БИРЕМНӘР. 1. Переведите глаголы. Определите их вид.

1. Переведите глаголы. Определите их вид.

Телидер, юнә лтергә, ия булырга, тырышырбыз, ишетә сездер, кызыксынып, карап барсагыз, кабул ителә, башланганчы, белә сегез килсә, артырмы, барып җ итә, тотыла, кулланыла, керсә гез, кабул итмә слә р, хис итә ргә.

2. Тә рҗ емә итегез.

а) Мин бу тукталышта тө шә м. Сө ембикә манарасы Кремльдә урнашканмы? Билет унбиш сум торамы? Милли китапханә гә барабыз. Кичә Тукай музеенда булганнар. 89 нчы автобус бу тукталышта туктамый.

б) Счастливого пути. Вам надо сесть на 8 автобус. Где здесь остановка? Тебе надо доехать до остановки “Молодежный центр”. Где здание банка? Вижу здание банка. Мечеть Кул Шариф расположена на территории Кремля. Встретились на выставке. Как доехать до железнодорожного вокзала?

3. Диалогны укып тә рҗ емә итегез:

-Исә нмесез, дуслар. Рә хим итегез, исә н-сау килеп җ иттегезме?

-Хә ерле кич, бик ә йбә т килдек, сезнең районга транспорт, гомумә н, ә йбә т йө ри. Лә йсә н ханым, туган кө негез белә н сезне! Бу чә чә клә р сезгә.

- Бик зур рә хмә т сезгә. Бигрә к матур чә чә клә р. Ә йдә гез ә ле, тү рдә н узыгыз. Мин сезне ү зебезнең туганнарыбыз белә н таныштырам.

-Хә ерле кич барыгызга да.

-Кадерле туганнар, таныш булыгыз, болар Лә йлә белә н Илдар. Безнең гаилә нең якын дуслары. Без Лә йлә белә н институтта бер группада укыдык, хә зер бергә эшлибез. Илдар укытучы, музыка мә ктә бендә укыта. Кадерле дуслар, бу минем каенанам.

-Исә нмесез, Ә лфия апа. Сезне кү птә н ишетеп белә м.

- Бу минем каенсең лем – Гө лнар, аның ире Марат, аларның уллары – Ленар.

- Танышуыбызга ихлас шатбыз.

- Минем апам, ә нинең сең лесе – Мә рьям апа, без аны матур апа дип йө ртә без. Матур апаның кызы – Гө лназ. Илдар белә н коллегалар. Гө лназ педуниверситетның музыка факультетында укый, соң гы курста. Болар минем бертуган сең лем Лә йлә һ ә м энем Гаяз. Лә йлә гаилә се белә н Бө гелмә дә яши, Казанда командировкада, ү зе яшь булса да, аның инде ике зур кызы бар. Гаяз быел медицина университетын тә мамлый, булачак хирург. Таныштырып бетердем шикелле. Ә йдә гез ә ле, хө рмә тле кунаклар, ө стә л янына рә хим итегез.

4. Дополните диалоги.

а) - Исә нмесез. Мин кү чеп утырмыйча Ә лмә т шә һ ә ренә бара аламмы?

-....

- Автобус ничә дә кузгала? Билетлар бармы?

-....

- Ай-яй, ике сә гать кө теп утырырга туры килерме икә нни? Бик озак бит.

-....

- Ярый, алайса. Ә Чаллыга кадә р билет кү пме тора?

-....

- Ә йе, мин студент. Кө ндезге бү лектә укыйм. Менә документым.

-....

- Бик зур рә хмә т.

б) - Гафу итегез, миң а Кремльгә барырга кирә к иде. Ничек барырга икә нен ә йтмә ссезме икә н?

-....

- Тукталышны да кү рсә тегез инде, зинһ ар.

-....

- Кондуктор, миң а бер билет бирегез. Сез миң а “Цирк” тукталышын ә йтә алмассызмы икә н. Мин сезнең шә һ ә регездә беренче тапкыр һ ә м шә һ ә регезне бик начар белә м.

-....

- Бик зур рә хмә т. Сез кире шушы маршрут буйлап кайтасызмы?

-....

- “Цирк” тукталышыннан “Мә скә ү базары” тукталышына кадә р сезнең маршруттан башка тагын нинди дә булса автобус йө риме?

-....

5. Переведите диалоги.

а) - Где вы живете?

- В центре Казани. На улице Тукая.

- В честь кого так названа ваша улица?

- Габдулла Тукай – знаменитый татарский поэт. Хотя он и умер очень рано (в 27 лет), успел многое сделать для развития татарской литературы. В его честь и названа наша улица. Это одна из самых старинных улиц города.

- На вашей улице есть достопримечательности?

- Да, у нас есть музей Тукая, кинотеатр.

б) - Вы живете в центре?

- Да, а вы?

- Я тоже. В центре удобно жить. Здесь много магазинов и кинотеатров. И транспорт хорошо ходит.

- Да. Согласен, но очень шумно и воздух не чистый.

в) - Простите, пожалуйста. Как добраться до улицы Кирова?

- На маршрутке № 37 или на трамвае № 21.

- Там находится ЦУМ?

- Да. До ЦУМа вам удобнее будет добраться на маршрутке.

г) – Если я не ошибаюсь, в вашем городе раньше не было метро.

- Да, это так. Совсем недавно у нас начали строить метро. Но пока станций не много. Пока работают станции “Родина”, “Аметьево”, “Кольцо”, “Кремль”. Скоро в эксплуатацию будут переданы еще две станции. Это “Проспект Победы” и “Козья слобода”.

- Я рад за вас.

6. Прочитайте текст.

Казанда тарихи урыннар бик кү п. Шуларның берсе – Кремль. Аның XVI гасырда тө зелгә н диварлары XVII һ ә м XIX гасырларда реконструкциялә нә. Сө ембикә манарасы – шә һ ә рнең иң борынгы манарасы. Аның турында легендалар да бар.

Борынгы архитектура ү рнә клә реннә н XVI гасырга караган Благовещен соборы XVIII гасырда тө зелгә н Мә рҗ ә ни һ ә м Апанай мә четлә ре, Петропавловск соборы, XIX гасырда тө зелгә н Борнай мә чете, Ә җ ем мә чете, Казан университеты комплексы, ХХ гасыр башында Шамил йорты, Дә ү лә т банкы бинасы һ.б. бар. 90 нчы еллардан башлап шә һ ә рнең тарихи урыннарын тө зеклә ндерү буенча эш җ ә елдерелде. Соң гы елларда Казан шә һ ә ре ү зенең йө зен шактый ү згә ртте, ул тагын да матурланды.

***

Найдите примеры на спрягаемые личные и непрягаемые неличные формы глагола.

Со словами тө зелгә н и караган составьте по 2 предложения. В одном они должны быть причастием, в другом – глаголом в изъявительном наклонении.

Знаете ли вы легенды о Сююмбике? Расскажите.

7. Текстны укыгыз. Татарча эчтә леген сө йлә гез. Эчтә леге буенча 3 сорау тө зегез.

2005 нче елның 24 нче январенда Республика фә нни китапханә се ачылуга 140 ел тулды. Ул Татарстанда гына тү гел, хә тта бө тен илдә иң зур, иң бай, иң борынгы китапханә лә рдә н санала.

1844 нче елда Казан университеты галиме Второв Н.И., Петербургка кү чеп киткә ндә ә тисенең китапханә сен губерна идарә сенә бү лә к итеп калдыра. 903 исемдә ге 1908 китаптан торган бу китапханә дә рус һ ә м дө нья классиклары ә сә рлә ре, тарих һ ә м география буенча хезмә тлә р, тө рле журналлар саклана.

8. Прочитайте текст.Ответьте на вопросы.

Татарстан дә ү лә т музее

1920 нче елларның башында Казанның мә дә ни тормышында тарихка кереп калырлык истә лекле вакыйгалар шактый кү п була.

Татар музеен булдыру хыялы җ ә мә гатьчелек кү ң елендә бик иртә уяна. 1912 нче елда казанлылар Леон Осипович Склярның (1858-1922) татар тарихына нисбә тле гаҗ ә еп бай коллекциясе белә н танышалар. Казан университетының география кабинетында профессор Б.Р.Адлер тарафыннан оештырылган кү ргә змә бик кү плә рдә кызыксыну тудыра, татар җ ә мә гатьчелеге исә милли тарихыбызның барлык дә верлә рен дә яктырткан музей оештырырга кирә клеген яклап чыга, ә Б.Р.Адлер ә леге мә сьә лә не уң ай хә л итү не ү тенеп шә һ ә р хакимиятенә мө рә җ ә гать юллый. Кызганычка каршы, галимнең ү тенече кире кагыла.

Ә мма ө мет сү нми, 1917 нче елгы вакыйгалардан соң ул яң ара гына. Казанның кү пмиллә тле җ ә мә гатьчелеге татар музее хакындагы фикернең гамә лгә ашып чынбарлыкка ә верелү е ө чен кү п кө ч куя. Шә рык халыклары мә дә нияте кү ргә змә сен оештыру - ә леге юнә лештә ясалган ә һ ә миятле адымнарның берсе. Кү ргә змә Казан университетының география, этнография кабинетларында урнаша һ ә м алты бү лекне (болгар, татар, фарсы, Тө ркестан һ ә м Идел буе халыклары, Себер, Ерак Кө нчыгыш бү леклә ре) ү з эченә ала. Ул 1920 нче елның сентябрь аеннан алып 1921 нче елның февраленә кадә р эшли. Кыска гына вакыт эчендә аның белә н 20 мең лә п кеше таныша. Шул ук вакытта борынгы тарихи һ ә м этнографик истә леклә рне, материалларны барлау һ ә м туплау киң ү сеш ала. Эш барышында Л.О.Склярның революциядә н соң Мә скә ү гә озатылган коллекциясенең бер ө леше Казанга кайтарыла. Бик кү п галимнә рнең гаҗ ә еп бай археологик, этнографик, нумизматик җ ыелмалары булачак музей фондына тапшырыла. Озакламый Б.Р.Адлер ә леге музейның директоры итеп билгелә нә. Татар музеен оештыру эшенең яң а чоры башлана.

***

1) Переведите выражения. Составьте с ними предложения.

Тарихка кереп калырлык истә лекле вакыйгалар; шактый кү п; хыял уяна; тарихка нисбә тле; гаҗ ә еп бай коллекция; кызыксыну тудыра; барлык дә верлә рен яктырткан музей; шә һ ә р хакимияте; мө рә җ ә гать юллау; шә рык халыклары мә дә нияте кү ргә змә се; материалларны барлау һ ә м туплау; Мә скә ү гә озатылган коллекциянең бер ө леше.

2) Сезнең нинди музейларда булганыгыз бар?

Ү зегез булган бер музей турында сө йлә гез.

9. Правильно определите названия исторических и знаменитых мест Татарстана:

Тукай музее; Милли Мә дә ни ү зә к; Кол Шә риф мә чете; Салих Сә йдә шев музее; Сө ембикә манарасы; Бө ек Болгардагы Кара Пулат

1 2 3

4 5 6

10. Прочитайте и переведите текст.

Дин – хә зер иске, аварга торгучы чергә н дивар,

Аз гына, уйнап кына бармак белә н тө ртсә ң – авар.

Билгеле, һ ә рбер агачлар да корырга башлыйлар,

Былбыл урнына оя тоткач башында каргалар!

Мин бу турыда кү п уйландым. Тукай табигатьнең бу серле закончалыгын каян белгә н? Башына карга оя коргач, мә сә лә н, каеннар ү лә. Ө янке чыдый – каен ү лә. Менә безнең яктагы кечкенә генә бер авыл гасырлар буена каен урманы эчендә, табигать кочагында яшә гә н. Бер урам икенче урамны кү рмә гә н – авыл уртасында каен урманы. Менә шунда сиксә ненче еллар башында каргалар килеп оя корган. Халык моң а ә йбер ә йтмә гә н. Ә мма ике-ө ч ел узуга затлы каен урманы корып кисә ү гә ә йлә нгә н. Хә зер ул авыл дошман оккупациясеннә н ә ле генә азат ителгә н бә хетсез хуторны хә терлә тә. Корган каеннар кү ң ел каралтып утыра. Ике җ ирдә туктап ике карчыктан сорыйм.

- Ни ө чен бу каеннар корыды?

Берсе ә йтә:

- Карга каенның бө ресен ашый. Бө релә нмә гә ч каен ү сә алмый.

Икенчесе:

- Оя ясаганда карга каенның иң очындагы иң нечкә чыбыкларын ө зә. Очы ү сә алмагач, каен корый.

Шә һ ә ргә кайткач биология фә ннә ре докторы булган бер профессордан сорыйм:

- Карга оялагач каен ник корый?

Профессор ә йтә: “Минем бу турыда уйлап караганым юк. Каен агачы – минем ө лкә тү гел, минеке – чыршылар, наратлар”.

Вә т сиң а мә дрә сә белемле Тукай! Тә мам зиһ енне чуалтып бетерде бит шул шигыре белә н…

(М.Мә һ диев)

11. Прочитайте сказку. Перескажите. Определите основную идею.

Беркө нне Сыер белә н Кә җ ә янына Тавык белә н Ү рдә к тукталганнар да яң а хә бә р ә йткә ннә р.

- Иртә гә йорт хайваннары һ ә м кошларының һ ө нә рлә ренә ярыш булачак. Кем ү зенең һ ө нә рен иң яхшы кү рсә тә, шуң а бү лә к бирә чә клә р, - дигә ннә р.

Иң беренче булып Кә җ ә акыра башлаган:

- Мин шундый матур җ ырлый белә м, бө тенесе гаҗ ә плә нер, - дигә н.

- Ә мин йө герергә телим, - дигә н Сыер мө гри-мө гри.

- Мин инде сә хнә дә кү п җ ырладым, хә зер бии башлыйм, - дигә н Тавык.

- Мин белмә гә н эшемне эшлә мим. Сә хнә гә чыгам да бак-бак дип бакылдап кү рсә тә м, шул җ итә р, - дигә н ү рдә к.

Менә икенче кө нне комиссия килгә н. Аю бабай кү злеген киеп бик игътибар белә н карап торган, ә тө лке язып барган. Кә җ ә акыра да акыра икә н. Бө тенесе шаркылдап кө лгә ннә р.

- Бу тавышың белә н абзарда гына акырып ятарга кирә к, - дигә ннә р.

Сыер йө герә башлаган икә н, абынып егылган. Тавык та биергә телә гә н, ул да таеп егылган. Ә Ү рдә к ү з телендә матур итеп шигырь сө йлә гә н. Аң а барысы да гө рлә шеп кул чапканнар һ ә м сулы ванна бү лә к иткә ннә р.

***

Найдите по тексту примеры на звукоподражательные слова, частицы, послелоги и союзы.

12. Прочитайте тексты.

а) Икмә кне кешелә р тир тү геп табалар. Икмә к ү стерү е - авыр эш, бик кү п хезмә т, тә җ рибә, белем һ ә м тырышлык сорый. Мең еллар дә вамында игенчелек эшендә кеше икмә к ү стерү нең зур тә җ рибә сен туплаган: орлыгын яхшырткан, яң аларын чыгарган, җ ирен эшкә рткә н, чә чкә н, урган. Лә кин шулай да икмә к – табигать җ имеше, аның уң ышы хә зер дә ә ле елның ничек килү енә, явым-тө шемгә бә йле.

б) Урманчы бабай белә н оныгы кө зге урманны аеруча яраталар. Урманда тә мле җ илә клә р, тө рле-тө рле гө мбә лә р ө лгерә. Урманчы бабай оныгына агачлар һ ә м ү семлеклә рне кү рсә тә.

в) Татар халкы борынгы заманнарда ук каз асраган. Каз мамыгыннан йомшак мендә р ясаганнар. Каз итеннә н тә мле аш-су ә зерлә гә ннә р.

Каз ө мә лә ре авылның иң кү ң елле вакыйгасы булган. Бу кө нне бер йортта каз суялар. Авыл кызлары шул йортка җ ыелалар һ ә м каз мамыгы йолкыйлар.

г) Һ ә р һ ө нә рнең ү зенә генә хас сү злә ре яши. Ү злә ренең авылындагы һ ө нә рлә р турында М.Мә һ диев болай яза:

Һ ө нә рлә р болай бү ленә:

Такта яручылар, балта осталары...; манылган йоннан ә йбер бә йлә ү;...тегү челек: ак тегү челә р, кара тегү челә р; кирпеч сугу; итек басу (бө тен Казан губернасына йө реп);... базарга утын, такта; чабата, миллек, мунчала, шалкан, милә ш, ылыс (урысларның пасхасына), кипкә н җ илә к, кипкә н шомырт чыгару; лесхозга гө мбә, чә чә к таҗ ы, дару ү лә не, чыршы, нарат кү ркә се, куак чиклә веге, гө лә п җ имеше җ ыеп тапшыру. Менә болар барысы да безнең авылда башкарыла”.

***

1) Найдите из текстов синонимы к следующим словам:

Хезмә т, җ илә к, ү лә н, мамык.

2) Расскажите, чем еще могут заниматься сельские жители? Есть ли профессии, свойственные только для сельской местности? Расскажите об одном.

13. Переведите тексты.

а) Каюм Насыйри һ ә р язны ү зенең туган авылына кайтып, анда гади халык белә н бергә кырда эшлә гә н. Җ ә йлә рен тө рле авылларда тарихи истә лекле урыннарны карап, тикшереп йө ргә н. Менә шул вакытта халык белә н якыннан аралашкан, аның сө йлә м телен ө йрә нгә н, авыл картларыннан фольклор материаллары җ ыйган. Каюм Насыйри акыл хезмә те белә н беррә ттә н, кул хезмә те белә н дә шө гыльлә нгә н. Ял вакытларында ул физик эш эшлә ргә тырышкан, агач эшлә ргә тырышкан, агач эшен бик яраткан, рә сем ясаган, карта сызган.

***

Преобразуйте глаголы прошедшего неопределенного времени в настоящее время.

б) Бө ек шагыйрь Габдулла Тукайның туган авылына мә хә ббә те чиксез зур була. Бу авылның челтерә п аккан чишмә лә ре, яшел чирә мле урамнары – барысы да шагыйрь кү ң елендә тирә н эз калдырган. Шуның ө чен ул аны сагынып искә ала:

Тау башына салынгандыр безнең авыл,

Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;

Авылыбызның ямен, суы тә мен белә м,

Шуң а кү рә сө ям җ аным, тә нем белә н, - ди.

***

Ответьте на вопросы.

К.Насыйри һ ә м Г.Тукай кем ул?

Аларның туган авылларына мө нә сә бә тлә ре нинди булган?

Сезнең авыл җ ирендә булганыгыз бармы?

Ошыймы сезгә анда? Ни ө чен?

Авылда ү ткә ргә н 1-2 кө негез турында кыскача гына сө йлә п кү рсә тегез.

14. Прочитайте текст.

Ике-ө ч айдан колыныбыз зерә дә чаяланып китте. Ул хә зер инде, элекке шикелле, тә ртә гә ышкылып йө рми, эт ө ргә ннә н дә курыкмый. Кая ул! Хә зер инде ул башын аска иеп, “салып егам! ” дигә ндә й, алгы аяклары белә н яный-яный, пыр туздырып, этлә рнең ү злә рен куып йө ри. Капка ачылдымы, иң элек ул чыгып чаба. Колынның, сабыйлык җ иң еллеге белә н, койрыгын-ялын тузгытып, сикергә лә п, уйнап йө рү ен карап тору ү зе бер рә хә т була. Ә й бер заман муенын кә крә йтеп, койрык чә нчеп, тө п-тө з тояклары белә н тып-тып басып юыртып китә, агай! Колаклар шә мә ргә н, кү злә рендә ут! Бераз барган саен: “Кү рдегезме мине! ” – дигә н сыман бө тен гә ү дә сен катырып, ә ле бер якка борылып карый, ә ле икенче якка. Ул да тү гел, дә ү айгырлар шикелле, гайрә т белә н борынын киереп, пошкырып куйган була, йә борынын кү ккә чө еп, алтын ялларын җ илфердә теп, кешнә п җ ибә рә. Кө меш кың гыраулар чың лый диярсең!

(Г.Бә широв “Туган ягым – яшел бишек”).

***

1) Вместо многоточий вставьте существительные:

... чаяланып китте,... куып йө ри,... чыгып чаба,... карап тора,... пошкырып куя,... кешнә п җ ибә рә.

2) Со словами в двух столбиках составьте правильные словосочетания:

Сабыйлык чың лый

ә ле бер якка рә хә т

кың гыраулар тузгытып

ялларын борылып

койрыгын-ялын җ иң еллеге

карап тору җ илфердә теп

3) Сез нинди йорт хайваннарын белә сез?

15. Вместо многоточий вставьте прилагательные.

Яң а йортлар һ ә рвакыт минем кү ң елдә ниндидер... бер куаныч,... бер шатлык уята.... йортларга мин, ү зем дә сизмичә, сокланып карап узам. Тә рә зә лә ренә... пә рдә лә р корылган. Тә рә зә тө плә рендә... гө ллә р ү сеп утыра. Кайберлә ре... чә чә к аткан. Капка тө плә рендә чирә мдә... балалар уйнап йө ри. Ә ишек алдында... ө йнең хуҗ асы, кулына балта тотып,... кыяфә т белә н нә рсә дер эшли. Аның... балтасы астыннан тирә -юньгә... йомычкалар оча. Мондый... йортларның хуҗ алары миң а бик эшлекле, бик булдыклы булып тоелалар. Бу... кешелә рнең ө йлә реннә н пакълек, чисталык һ ә м муллык аң кып торадыр кебек.

16. Составьте диалоги по данным ситуациям:

а) На улице Баумана иногородец спрашивает вас, где находится улица Карла Маркса. Объясните ему как доехать до этой улицы;

б) Вы собираетесь в командировку в город Альметьевск. Позвоните в гостиницу и забронируйте себе одноместный номер на пять дней;

в) Вы в незнакомом городе. Вам нужно узнать где расположен банк (магазин, ближайшая гостиница);

г) Вы гостю из другого города показываете достопримечательности вашего города;

д) Вы в автовокзале чужого города. Вам надо попасть в центр. Узнайте у прохожего, на каком транспорте и до какой остановки вам надо ехать;

е) В справочной железнодорожного вокзала узнайте когда и куда прибывает поезд “Уфа-Москва”. Сколько будет стоять;

ж) Позвоните в предварительную кассу авиабилетов. Узнайте, можно ли заказать билет по телефону. Узнайте как. И закажите два билета на рейс “Казань-С.Петербург”. Узнайте когда и где нужно будет подойти за билетами;

з) Вы приехали в гости в деревню к своему другу (подруге). Он (она) знакомит вас с деревней.

17. Сделайте сообщение о городском транспорте; об одном достопримечательном месте вашего родного города или села; о домашних животных.

СҮ ЗЛЕКЧӘ

айгыр – жеребец

аң кып торырга – благоухать, пахнуть

балта остасы – плотник

бистә - слобода

бә йлә ргә - вязать

гайрә т – сила

гө мбә - гриб

гө лә п җ имеше – плоды шиповника

дивар – стена

диярсең – будто, словно

йомычка – стружка, щепка

итек басу – валять валенки

кем хө рмә тенә - в честь кого

кешнә п җ ибә рергә - заржать

койрык – хвост

колын – жеребенок

кың гырау - колокольчик

кү ркә - шишка (сосны, ели)

кү чеп утырмыйча – без пересадки

манара – минарет

манылган йон – крашенная пряжа

миллек – веник

милә ш – рябина

муенын кә крә йтеп – согнув шею

мунчала – мочалка

мө гри – мычит

нарат – сосна

орлык – семена

пыр туздыру – разогнать (разнести) в

пух и в прах

суялар – режут

такта яру – распиловка

таҗ – лепесток цветка

тегү че – портной

тир тү гү – проливать пот

тояк – копыто

тузгытырга – растрепать

тә ртә - оглобля

тө п-тө з – очень стройный

утын – дрова

чабата - лапти

чаяланып китте – стал бойким

куак чиклә веге – лесной орех

чирә м – трава

чыршы – ель

чың лый – звенит

шалкан – репка

шә мә ргә н – в значении: встать на

дыбы

ылыс - хвоя

ышкылу – тереться, обтереться

юыртып китә - скакать рысью

ял – грива

яный-яный – угрожая

җ илфердә тергә – развевать

җ ә елдерергә - развивать