Ходжа Насретдин взял у охотника двух живых зайцев. Одного он оставил у себя дома, а второго понем к баю. Ему надо было, обманув бая, взять у него побольше денег.

8) Кто оказался счастливым человеком во всей стране? Бедняк, который был доволен тем, что имел.

9) Лошадь ржет, корова мычит, собака радостно лает, а вот овца печально блеет. Почему? Потому что ее надо лучше кормить.

10) Глагол «идти» в этом предложенни стоит в основном значении.

5. Ү зегезнең этегез (мә чегез) турында инша языгыз.

Тридцатый урок

Алексей белә н Марина безгә таныш студентлар белә н бергә укыйлар. Алар татар телен ө йрә нә лә р. Бү ген алар Искә ндер белә н Марат янына килделә р. Аларның татар теле буенча бик кү п сораулары бар. Ә Марат белә н Искә ндә р шул сорауларга җ авап бирә лә р.

Марат: Сезгә татар телен ө йрә нергә бик кыен дип уйлыйм.

Алексей: Ә йе, бик кыен шул…

Марина: Безнең сезгә бик кү п сорауларыбыз бар.

Марат: Ә минемчә, татар теле – бик җ иң ел тел. Чө нки аны безнең ө ч-дү рт яшьлек балалар да белә.

Искә ндер: Ә сез хә зер нә рсә ө йрә нә сез?

Алексей: Ярдә мче фигыльлә рне. Татар телендә иң авыры шул дип уйлыйм.

Искә ндә р: Дө рес уйлыйсыз, чө нки ярдә мче фигыльлә р газет мә калә лә рендә дә, матур ә дә биятта да еш очрыйлар. Аллар телгә байлык, мә гънә лә ргә нечкә тө смерлә р кертә лә р. Аларны белергә һ ә м кулланырга ө йрә нергә кирә к. Шунсыз татар телен белеп булмый.

Марина: Менә без соң гы дә реслә рдә Хуҗ аның «акыллы» куяннары турында текст укыдык. Анда ярдә мче фигыльлә рне очраттык та аң лап бетермә дек.

Алексей: Ә йтик, «язып ала». Монда бит ярдә мче фигыль хә рә кә тнең тиз баруын һ ә м берлеген кү рсә тә. Ә «яза ала» дигә ндә «алырга» фигыле башка мә гънә дә алып килә.

Искә ндә р: Дө рес. «Алырга» фигыле хә л фигыльгә ияреп килгә ндә, мө мкинлекне кү рсә тә. Менә карагыз:

Алексей: Мин аң ладым. Мә сә лә н, «Ул машина сатып ала ала» – «Он может купить машину» дип тә рҗ емә ителә.

Марат: Хә л фигыльгә иярсә, «алырга» фигыле хә рә кә тнең ничек баруын гына кү рсә тә, ә гади хикә я фигыльгә иярсә – русчага – может яки умеет сү злә ре ярдә мендә тә рҗ емә ителә.

Марат: Тагын шулай ук «язарга» һ ә м «карарга» дигә н фигыльлә рне дә аң латасыз иде.

Искә ндә р: «Язарга» фигыле ярдә мче булып хикә я фигыльгә генә ияреп килә ала һ ә м хә рә кә тнең чак кына булмый калуыне кү рсә тә. Мә сә лә н:

«Карарга» фигыле дә, икенче фигыльгә ияреп килгә ндә, башка мә гънә не белдерә. Тә рҗ емә иткә ндә, попробовать фигыле ярдә мендә тә рҗ емә ителә. Менә шундый мисаллар китереп була:

Алексей: Алайса «язып карады», «карый яздым», «карап яздым» аерым ө ч мә гънә белдерә лә р. Хә зер тә рҗ емә итә м: беренчесе – попробовал написать, икенчесе – чуть не взглянул, һ ә м соң гысы – написал, глядя … Шулаймы?

Марат: Сез бигрә к акыллы студентлар икә н. Тагын нинди сорауларыгыз бар? Сорагыз. Искә ндә р сезнең бу сорауларыгызга шунда ук җ авап бирер.

Марина: Тагын бер соравым бар иде минем. Менә, мә сә лә н, рус телендә собака – кто? соравына җ авап бирә. Ә татарча эт – нә рсә? соравына җ авап бирә.

Марат: Ә йе, татар телендә «кем» дип кешелә ргә генә ә йтә лә р. Тагын, кешелә ргә якынлаштырып, гаилә дусты булган этлә рне, мә челә рне атыйлар.

КЕМ: Искә ндә р, Марина, укытучы, студент, бабай;

НӘ РСӘ: ө стә л, мә че, сыер, балык, бү ре;

КЕМ: Зө лфия апа, Актырнак (чө нки Зө лфия апа аны иң якын дусты итеп кү рә).

Марина: Бу инглиз телендә кебекме?

Марат: Нә къ шулай. Шуң а кү рә сезгә моң а иялә шергә кыен булмас дип уйлыйм.

Марина: Мин ә йткә н идем инде: без Хуҗ аның «акыллы» куяннары турында хикә я укыган идек. Ә кем соң ул – Хуҗ а Насретдин? Мин сү злек буенча карадым: Хуҗ а хозяин итеп тә рҗ емә ителә икә н…

Искә ндә р: Хуҗ а Насретдин – ул тө рки халыкларның җ ыелма образы. Ул Урта Азия тө рки халыкларына билгеле һ ә м шуннан татар халкына да килгә н. Һ ә р халык аны ү зенеке дип саный. Аның турында бик кү п хикә ялә р һ ә м мә зә клә р бар. Ул мә зә кче генә тү гел, ә халыкның акыл иясе дә.

Марат: Безнең ө йдә «Хуҗ а Насретдин мә зә клә ре» дигә н китап бар. Кызыксынсагыз, мин сезгә аны алып килә алам.

Марина: Тә рҗ емә итә ргә дә булышсагыз…

Марат: Бераз булышырбыз, шулай бит, Искә ндә р. Лә кин сез ү зегез аң ларга тырышыгыз.

Марина: Ә сез ү зегез дә безгә булышырга тиеш…

Ә хә зер Маратның «Хуҗ а Насретдин мә зә клә ре» китабыннан мә зә клә р укыгыз:

Хуҗ а ни ө чен хат язып бирмә гә н

Беркө нне Хуҗ аның кү ршесе: «Минем шә һ ә рдә ге туганыма хат язып бир ә ле», – дигә н икә н. Хуҗ а: «Зинһ ар, сорама, минем шә һ ә ргә барып йө рергә вакытым юк», – дип җ авап биргә н. «Хат язар ө чен шә һ ә ргә барырга кирә кми бит», – дигә ч, Хуҗ а:

– Минем язуымны ү земнә н башка беркем дә таный алмый. Шуң а кү рә ү зем язган хатны укыр ө чен шә һ ә ргә ү земә бармыйча булмый, – дигә н.

Хуҗ аның соң гы сү зе

Хан, Хуҗ аның батырлыгын сынар ө чен:

– Хә зер ү к асыгыз ү зен! – дип боерган.

Палачлар хуҗ аны асарга дип алып килгә ннә р. Хуҗ а бер сү з дә шмә гә н.

– Синең актык минутларың җ итте. Соң гы сү зең не ә йтеп кал, – дигә н хан.

– Бер сү зем юк, бары кечкенә генә бер ү тенечем бар.

– Нинди ү тенечең? – дигә н хан.

– Минем муеныма кагылсалар, кытыгым килә, билемнә н ассыннар, – дигә н Хуҗ а.