Тақырып. Дүниетану пәнінің мазмұны, құрылымы, ерекшелігі.

Дә рістің мақ саты: Болашақ бастауыш сынып мұ ғ алімдеріне пә ннің мазмұ нын, тә рбиелік мә нін ашып кө рсету; бұ л пә ннің оқ у жоспарындағ ы орнын анық тау.

Дә ріске керекті қ ұ ралдар: Бастауыш сыныптардың «Дү ниетану» оқ улығ ы, пә н бағ дарламасы.

Дә рістің жоспары:

1. Оқ у пә нінің мазмұ нындағ ы негізгі принциптер.

2. Оқ у пә ні мазмұ нының басқ а пә ндерден ерекшелігі.

3. Дү ниетану пә нінің мазмұ нының ерекшелігі.

Дә рістің барысы:

Қ ай пә нді оқ ытқ анда да ең алдымен педагогиқ алық негізде оқ ытудың принциптерін жү зеге асыру кө зделеді. Оқ ыту принципі дегеніміз бұ л дидактиқ алық принциптер яғ ни білім беруге педагогиқ алык тұ рғ ыдан қ ойылатын талаптар. Дидактиқ алық принциптер (ғ ылымилық, жү йелілік, теорияның практикамен байланысы, саналы мең геру, нақ ты мен абстракті ойдың бірлігі, тү сініктілік, білімң ің беріктігі, жеке жә не ұ жымдык ә рекеттердің бірлігі т. б.) бірлікте, бірін-бірі толық тырып отырады.

Осы жоғ арыда аталғ ан принциптер тұ рғ ысынан қ арасақ, дү ниетанудың жалпы негізі тек ғ ылыми деректер арқ ылы беріледі. Бұ л пә н ә р зат пен қ ұ былыстың ғ ылымда айкындалғ ан тұ старын ғ ана оқ ушыларғ а ұ сынады.

Пә ннің ғ ылыми мазмұ нын оқ ушыларғ а мең герту мә селесіне байланысты бірнеше педагогиқ алык талаптар қ ойылады. Ең басты талап, оқ ушылардың ә леуметтік тә жірибесін дамытып, адам - табиғ ат - қ оғ ам арасындағ ы байланысты нақ ты мысалдар мен деректерге сү йене отырып материалистік тұ ргыда ұ ғ ындыру. Осының негізінде оқ ушылардың коршағ ан ортағ а деген дұ рыс қ арым-қ атынасын тә рбиелеу, дамыту.

Қ оршағ ан дү ние бағ дарламасы бірнеше дидактиқ алық принциптерді жү зеге асырады:

І. Кіріктіру принципі - ғ ылыми жаратылыстанулық білім мен адам ә рекетінің тү рлері жә не қ оғ ам туралы ұ ғ ымдар кіріктіріліп біртұ тастылық та беріледі. Адам, табиғ ат, қ оғ ам бө лек қ аралмай, адамның іс-ә рекеті ү немі табиғ и ортада, қ оғ амда (отбасында, мектепте, қ оғ амда, табиғ атта) бір-бірімен байланысты қ аралады. Заттар, нысандар, қ ұ былыстар туралы мағ лұ маттар беру кезінде адам ә рекеті солармен бірлікте, байланыста қ аралады.

2. Жас ерекшелігін ескеру принципі қ амтамасыз етіліп, бастауыш сынып оқ ушыларының ұ ғ ымына жең іл, психологиялық ерекшеліктеріне лайық ты, ө мір тә жірибесі мен білім дең гейлеріне сай материалдар қ амтылады.

3. Мә дениеттендіру принципі ескеріліп, оқ ушылардың жалпы мә дениетін кө теруге лайық ты, жеке бас гигиенасын сақ тауғ а, жергілікті мә дени орталық тармен таныстыруғ а, жалпы халық тық, ұ лттық мә дениетті тү сінуге лайыкты ә дебиет, сә улет, ө нер, ғ ылым адамдары туралы мә ліметтер қ амтылады.

4. Экологиялық принцип қ амтамасыз етіліп, ә р сынып сайын оқ ушының ө зін-ө зі бағ алауы, ө з ә рекетін басқ аның пайдалы ә рекет ө лшемдерімен салыстыруы, табиғ атқ а адамдарга, бү кіл қ оршағ ан ортағ а жағ ымды, мә дени, адами қ атынастар жасауғ а икемділіктерін дамытуғ а бағ ытталғ ан материалдар беріледі.

5. Ө лкетану принципін жү зеге асыру ү шін ә р тарау жә не ә р сыныпта оқ ылатын тақ ырыптар жергілікті материалдармен тығ ыз байланысты оқ ытуғ а мү мкіндік беретіндей қ ұ рылымда берілген.

6. Білімнің ғ ылымилық принципін жү зеге асыру мақ сатымен жоғ арғ ы сыныптарда оқ ытылатын жаратылыстану пә ндерінің негізін калайтын ғ ылым жү йесі қ амтылғ ан.

7. Бағ дарламалық талаптар негізінен басты мынандай мақ саттарды жү зеге асыруды қ арастырады: білімдік, тә рбиелік, дамытушылық пә наралық.

Ә р пә ннің бағ дарламасына сол пә ннің ғ ылыми мазмұ нымен қ атар ғ ылыми негізді мең геру барысындағ ы оқ ушылардың оқ у ә рекеттері жә не жекебас дамуының, тә рбие беру нормалары да (қ арым-қ атынас, этиқ алық. эстетиқ алық, адамгершілік) енеді. М. А. Данилов мектептегі пә н бағ дарламалары қ амтитын жалпы мә селелеріне тоқ тала келіп, «Программа фиксирующая содержание учебного предмета, определяет методы преподавания, характер дидактических пособий, сроки обучения и другие моменты учебного процесса» - деп кө рсетеді.

Тұ жырымдама ә р пә ннің жекебас дамуындағ ы алатын орнын айта келіп (ғ ылыми, интеллекті, мә дени, адами т. б.), «Қ оршағ ан дү ние» пә нін оқ ытудың басты мақ саты - айналадағ ы дү ние туралы оқ ушыда біртұ тас кө зқ арас қ алыптастыру жә не ондағ ы адамның орны мен рө лін тү сінуге кө мектесу - деп кө рсетеді. Пә н бағ дарламасы бір-біріне сабақ тас ү ш блоктан тұ рады.

Ол: адам, табиғ ат, қ оғ ам. Қ оршағ ан дү ниенің негізгі бө лігі ретінде «Адам» оның іс-ә рекеті жайында білім берудегі мақ сат - оқ ушыларғ а дү ниенің біртұ тастығ ын мең герту барысында адамғ а дү ниенің қ ұ рамдас бө лігі, табигат перзенті ретінде қ арау. Сонымен қ атар адамның табиғ атты ө згертудегі тиімді жә не тиімсіз ә рекеттерін ұ ғ ындыру. Табиғ аттың бір бө лігі бола тұ ра оның табиғ аттағ ы, қ оғ амдағ ы орнының ерекшелігін айкын кө рсету. Адамның қ оршағ ан дү ниені жақ сартуда не, оғ ан ойланбай жасағ ан ә рекет нә тижесінде зиян келтіруі де мү мкін екендігіне оқ ушылардың кө зін жеткізу. Сол арқ ылы олар ө з «менін» тү сініп ө зінің жеке тұ лгасының қ алыптасуына, ө з мү мкіндігіне сенімінің артуына жағ дай жасау. Білім тұ жырымдамасы ұ сынып отырғ ан мазмұ нның бү кіл мә ні қ ұ жатта келтірілген мына пікірден кө рінеді: «Дү ниетану пә нінің тағ ы бір ерекшелігі - бұ л пә н мазмұ ны қ азіргі заманғ ы ғ ылыми білімнің, мэдениеттің ә ртү рлі салаларынан (қ оғ амдық жә не жаратылыстану ғ ылымдары, экономика, этика, эстетика, қ ұ қ ық, ө нер т. б.) хабардар ету негізінде дү ниені танып білу ә дістерімен (бақ ылау, тә жірибе, эксперимент, модельдеу, талдау, синтез, салыстыру т. б.) оқ ушыны қ аруландыру арқ ылы оның ортамен сауатты қ арым-қ атынасын жан-жақ ты дамытып, тә рбиелеуді жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді».

Бағ дарлама «Адам», «Табиғ ат», «Қ оғ ам» деген ү ш блоктан тұ рғ анмен мазмұ н жә не идея тұ тастығ ы осы ү шеуін біріктіріп қ арауғ а негіз салады. Табиғ ат перзенті жә не оның қ ұ рамдас бө лігі ретінде табиғ аттағ ы, қ оғ амдағ ы орны жайындағ ы мағ лұ маттар сыныптан-сыныпқ а ө ткен сайын кү рделене тү седі де, олардың мазмұ ны терең деп, кө лемі кең ейіп отырады.

Оқ улық мазмұ ны оқ у материалының жү йелі берілуімен тікелей байланысты. Оқ улық қ а енген оқ у материалдарының жү йесіне сә йкес білім беру жү йесі жү зеге асады. Оқ ыту - оқ ушыларды дамытудың негізі. Білім берудің жү йелілігі, мазмұ нның пә н мақ сатына сә йкестігі, оның ө мірмен байланыстылығ ы оқ ушыларды дамыта оқ ыту мақ сатын жү зеге асырудың кепілі. Оқ улық материалдарының сыныптан сыныпқ а қ арай кү рделенуі, мазмұ н сабақ тастығ ы жә не оқ у ә рекеттерін ұ йымдастыруғ а қ олайлылығ ы оқ улық жү йесіне қ ойылатын талап. Оқ улық қ андай жү йемен берілсе де оның жазу тілі автордың ү лесіне тиеді. Осыны ескерген авторлар ә р уақ ытта оқ улық тілінің ғ ылыми баяндалуын, тү сінікті жазылуын кадағ лауғ а тиіс. В. Г. Бейлисон оқ у материалына біріншіден ұ ғ ым, екіншіден деректер, ү шіншіден белгіленген ә рекеттер (деректер мен ұ ғ ымдарды мең геру ү шін) енетіндігін кө рсетеді. Осы ү шеуінің оқ улық тағ ы ара қ атынасын айқ ындау арқ ылы оқ улық ты білім берудің кө зіне айналдыруғ а болатындығ ын дә лелдейді. ұ ғ ым, дерек жә не белгіленетін ә рекеттер ә р пә ннің мазмұ нына байланысты белгілі бір жү йелілікпен беріледі. Мектеп оқ улық тарының проблемаларын сө з еткенде бұ л мә селеге соқ пай кететін авторлар кемде кем. Солардың бірі Н. Сосницкий оқ улық тағ ы оқ у материалының берілуін бірнеше жү йеге бө леді. Олар - тізбекті не сызық ты, сатылық, мақ сатты жә не қ оршағ ан ортағ а байланысты жү йелілік т. б.

Оқ улық қ а енген материалдардың мазмұ нының сапасы оның жү йелілігіне тікелей байланысты. Материалды жү йелі беру арқ ылы берілетін білім жү йелілігін де қ амтамасыз етеді. Жү йесіз қ абылданғ ан білімді К. Д. Ушинекий айтқ андай-ақ, керек кезде тауып, ө мірде қ олдану да қ иынғ а тү спек.

Кілт сө здер: оқ у пә ні, мазмұ н, принциптер.

Тақ ырып. Оқ ушыларды жан-жақ ты тә рбиелеудегі оның тұ лғ алық қ асиеттерін дамытудағ ы оқ у пә нінің рө лі.

Дә рістің мақ саты: Дү ниетанымдық, эстетиқ алық, экологиялық, санитарлы-гигиеналық, ең бек тә рбиесі пә ннің тә рбиелік мү мкіндіктері екендігін тү сіндіру жә не оның оқ у пә нінің мазмұ нындағ ы мү мкіндігін кө рсету.

Дә ріске керекті қ ұ ралдар:.

Дә рістің жоспары:

1. Пә ннің тә рбиелік мү мкіндіктері.

2. Оның оқ у пә нінің мазмұ нындағ ы мү мкіндіктері.

Тә рбие - қ оғ амның негізгі қ ызметтерінің бірі, жеке адамды мақ сатты, жү йелі қ алыптастыру процесі, ағ а ұ рпақ тың тә жірибесін кейінгі буынғ а мең гертіп, олардың сана-сезімін, жағ ымды мінез-қ ұ лқ ын дамытушы. Ересек буын қ оғ амды тарихи ө мірде жинаң талғ ан тә жірибені, білімді жас буынғ а тә рбие процесі арқ ылы береді. Тә рбие материалдық игіліктерді ө ндіруге қ абілетті, іскер адамдарды дайындауғ а бағ ытталуы қ ажет. Басты ө ндіруші кү ш - жеке тұ лғ а. Адам жү йелі тү рде кү рделі қ атынастарғ а араласып, қ оғ амдағ ы қ алыптасқ ан идеяны, саяси жә не моральдық кө зқ арастарды, сенімдерді қ оғ амдағ ы адамдардық ө мір сү ру тә ртібін мең гереді.
Педагогика баланы оқ ыту, тә рбиелеу тә жірибелерін қ орытып, тә рбие жә не даму ү шін қ ажетті жағ дайларды анық тайды. Қ орыта айтқ анда, тә рбие - қ оғ амның тарихи ә леуметтік-экономикалық жағ дайларынан туатын объективтік процесс. Тә рбие процесінде бала ө зінің дамуына қ ажетті жағ дайларды пайдалануғ а тиіс. Табиғ и жә не ә леуметтік орта оның кө зқ арасын дамытады.

Мақ сат дегеніміз - бір нерсеге ұ мтылу, іске асыру. Бұ л тұ рғ ыдан алғ анда тә рбие мақ саты — жастарды ө мірге ә зірлеу мақ сатымен жү ргізілетін тә рбие жұ мыстарының нә тижесін ерте болжау. Тә рбиенің мақ саты мен жү йесі мемлекеттің саясаты мен экономикасына тә уелді. Тә рбие мен қ оғ ам бір мезгілде пайда болды. Тә рбие қ оғ амдық қ ұ былыс, онсыз қ оғ ам ө мірі ілгері дамымайды. Алғ ашң ы қ ауымдық қ ұ рылыста ересектер балаларды ең бекке дағ дыландыру ү шін қ ауымның ә дет-ғ ұ рпын, салтын ү йретті.
Таптық қ оғ амда тә рбие мақ сатын анық тау қ оғ амның ең негізгі мақ сатына айналды. Қ ұ л иеленуші қ оғ амдық қ ұ рылыста қ ұ лдар, ө ндіріс қ ұ ралдары (жер, ең бек қ ұ ралдары) - қ ұ л иеленушілерінің жеке меншігі болды. Тә рбиенің мақ саты қ ұ л иеленушінің мү ддесіне бағ ындырылып, балаларды басқ ыншылық соғ ыс ө неріне тә рбиеледі. Ә рбір мемлекетте балаларғ а білім беру мен тә рбиені ұ йымдастырудық нақ тылы мә селелері мен ә дістері қ арастырылады. Мұ ғ алім қ андай адамды қ алыптастыратынын дә л білуі керек. К.Д.Ушинский ө з қ ызметінің айқ ын мақ сатын кө рмейтін тә рбиешіні қ ұ рылыс материалдарын бір жерге ү йіп тастап, одан не алғ ысы келетінін білмейтін архитектормен салыстырады. Тә рбиеші жас ұ рпақ қ а берілетін білім, іскерлік, дағ дыны, тә рбиелейтін сезімді біліп, жоспарлы, мақ сатты тә рбие жұ мысын жү ргізеді. Я.А. Коменекий " Тә рбие мақ саты жә не міндеттері, маң ызы, жү зеге асыру жолдары адамның қ оғ амда алатын орнымен анық талу керек", " Келесі ғ асырдық қ андай болатындығ ы сол ғ асыр ү шін тә рбиеленген азаматтарғ а байланысты. Дү ние - даналардың кө птігімен бақ ытты" - деген ойлар айтты. Осы ойларын " Ана мектебінің " кіріспесінде ө рбітеді.

" Тә рбие - адамды қ алыптастыратын жә не жетілдіретін ү йлесімді процесс" - деп Коменекий тә рбие мақ сатын тө мендегі-дей негізгі элементтерге бө лді:

• адамғ а барлық заттарды білгізу - " ғ ылыми білім";

• заттардың жә не ө зінің қ ожасы ету - " адамгершілік";

• қ ұ дайғ а, заттарғ а қ ұ лшылық ету - " діни тә рбие";

• тә н саулығ ы - " дене тә рбиесі".

И.Г. Песталоцци тә рбиенің мақ саты балағ а бастауыш білім, ең бек, ақ ыл-ой, дене тә рбиесін беріп, жан-жақ ты жә не ү йлесімді дамыту деген.
Неміс педагогы А. Дистервег педагогикалық мә селелерді шешудегі сословиелік жә не шовинистік саясатқ а қ арсы кү ресіп, " Мектептің міндеті - адамзатты жә не ө з халқ ын сү йетін саналы азаматтарды тә рбиелеу" - деген.
К.Д. Ушинекий тә рбиенің мақ саты қ оғ амғ а пайдалы, адамшылығ ы бар адамды тә рбиелеу деген. Ол адамгершілік тә рбиесін ақ ыл-ой, ең бек тә рбиесімен тығ ыз байланысты қ арастырады. П.П.Блонекий тә рбие мақ саты балағ а жалпы адамзаттың жә не ұ лттың мә дениетті мең геруге кө мектесу, жеке тұ лғ аның жалпы адамзаттық идеалдарын қ алыптастыру деген.
1941-1990 жылдардағ ы педагогикалық ә дебиеттерде " жан-жақ ты даму" ұ ғ ымына ақ ыл-ой, политехникалық оқ у жә не ө ндірістік ең бек, адамгершілік тә рбиесі, дене жә не эстетикалық тә рбие салалары енгізілді. А.С.Макаренко тә рбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет қ ойып, педагогтардың жұ мысын бақ ылауғ а алуғ а болатындығ ын атап кө рсетті. Ол " Тә рбиенің негізгі мақ саты баланы жан-жақ ты дамыту" - деген ұ сынысты қ олдады, В.А.Сухомлинекий оны жү зеге асырды. Тә рбие мақ саты қ азақ тә лім-тә рбие тағ ылымына да қ ойылды. Ұ лы ұ стаз Ә бу Насыр ә л-Фараби " Адамғ а ең ә уелі білім емес, тә рбие берілуі керек. Онсыз берілген білім - адамзаттың қ ас жауы. Ол келешекте оның барлық ө міріне апат ә келеді" - деді.

Ы.Алтынсарин " ө мірдің негізгі мә ні — ең бек, ол адамның адамгершілік қ асиетін мә ртебелендіреді, ө мірдің шын қ адірін тек ең бексү йгіш адам ғ ана тү сіне алады. Мә нсіз ең бек, мағ ынасыз бейнетқ орлық адамның жігерін мұ қ алтады, ө з ең бегінің қ ызығ ын, рақ ат-лә ззатын кө ре білу - кісіліктің басты белгісі" - деген.

Абай Қ ү нанбаев талап, ең бек, терең ой, қ анағ ат, рақ ым сынды жеке тұ лғ алық жақ сы сапаларды қ алыптастыру мақ сатын қ ойып, ө сек, ө тірік, маң таншақ тың, еріншектік, бекер мал шашпақ сияқ ты зиянды ә деттерді жоюғ а шақ ырады.

М.Жұ мабаев " Кө ркем денелі, тү зу ойлайтын, дә л пішетін, дә л табатын ақ ылды болса, сұ лу сө з, сиқ ырлы ү н, ә демі тү рден.ляззат алып, жаны толқ ынарлық болса, баланың дұ рыс тә рбие алып шын адам болғ андығ ы" - деп жазды.

Мә тжан Мақ сымұ лы Тілеужанов ө зінің " Қ азақ тағ ылымы" атты монографиясында (1994) қ азақ тағ ылымының негізгі бағ ыттарын атап кө рсетті. Олар: ар-ождан тазалығ ын сақ тау; ақ ыл-ойлы, парасатты болу; барлық ә рекетінен, сө йлеген сө зінен, қ арым-қ атысынан, кө зқ арасынан ғ ибрат иісі аң қ ып тұ ру; ерте тұ рып, кеш жату; аз сө йлеп, кө п тың дау; иманды, инабатты, қ айырымды болу; жас ұ рпақ қ а тә рбие беруден жалық пау; халық дә стү ріне берікболу; оны жаң арту; ә дет-ғ ұ рыпта жоқ нерселерден алулақ болу; сегіз қ ырлы, бір сырлы болу; халқ ының рухына кір салмау; ел берекесін сақ тап, оның баюына ү лес қ осу. Сонымен дә стү рлі педагогикада жас ұ рпақ ты тә рбиелеудің негізгі мақ саты " жан-жақ ты ү йлесімді дамығ ан жеке тұ лғ аны қ алыптастыру" - деп жазылды. Қ азақ стан Республикасының 1995 жылғ ы " Мектеп жасына дейінгі жә не мектеп жасындағ ы балалардың тә рбие тұ жырымдамасы" халық аралық адам қ ұ қ ығ ы туралы нормаларғ а сә йкес жазылғ ан. Қ азақ стан Республикасында халық қ а білім, тә рбие берудің Негізгі мақ саты-Қ азақ станның егемендігін қ амтамасы ететін, оны бү кіл дү ние жү зіне мойындататын, онымен тең қ арым-қ атынас жасап, Қ азақ стандық патриотизмді, саяси бостандық ты қ амтамасызыз ететін нарық тың іргетасын қ алап, экономикалық бостандық қ а қ ол жеткізетін, жан-жақ ты дамығ ан адамдарды тә рбиелеу. Тә рбиенің мақ сатынан міндеттер туындайды.

Дү ниетаным - тә рбиенің маң ызды міндеттерінің бірі. Дү ниетаным - адамның табиғ ат пен ә леуметтік орта, қ арым-қ атынас, іс-ә рекетінің бағ ыты туралы кө зқ арастары. Дү ниеге кө зқ арас ғ ылым негізінде дү ниенің даму заң дылық тарын танып білу.

Ақ ыл-ой тә рбиесі - оқ ушылардың ойлау қ абілетін, дү ниеге ғ ылыми кө зқ арасын қ алыптастыру, ғ ылыми білім жү йесін мең герту. Ақ ыл-ой тә рбиесінің басты міндеттері: оқ ушыларды табиғ ат жә не қ оғ ам жайындағ ы ғ ылыми білімдермен қ аруландыру; ойлау қ абілеттерін жетілдіру арқ ылы (абстракттілі, ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақ тау, саралау, т.б.) таным іс-ә рекетін (іскерлік, дағ ды, бақ ылау, жазып алу, ө зін-ө зі бақ ылау, т.б.) дамытып, ғ ылыми кө зқ арасын қ алыптастыру.
Адамгершілік тә рбиесінің міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық, тө зімділікті қ алыптастыру; адамғ а сү йіспеншілік, қ ұ рмет, қ айырымдылық сезімін дамыту; оқ ушыларды ө з міндетіне, ө згенің мү ддесіне байыпты қ арауғ а ү йрету; ө з Отанын сү юге, ұ лттар достығ ын қ ұ рметтеуге тә рбиелеу;

Ең бек тә рбиесінің негізгі міндеттері: а) оқ ушыларды іскерлікке, ең бек дағ дысына ү йрету; ә) оқ ушыларды халық шаруашылығ ының басты салаларымен, ең бек тү рлерімен таныстырып, мамандық таң дауғ а тә рбиелеу;
б) озық ең бек дә стү ріне тә рбиелеу.

Эстетикалық тә рбие міндеттері:

• бейнелеу ө нері (кескіндеме, графика, мү сін) кө ркемө нер шығ армашылығ ы (кө ркем ә дебиет, музыка, театр, кино) арқ ылы баланың сезімдері мен талғ амдарын дамытып, сұ лулық туралы ұ ғ ымдарын қ алыптастыру.

• эстетикалық қ ұ ралдарды пайдалануғ а дағ дыландыру.

• ә семдікке ү лесін қ осуғ а тә рбиелеу.

Дене тә рбиесі міндеттері: оқ ушылар ағ засын дамыту; жастарды ең бекке, Отанды қ орғ ауғ а даярлау, тө зімділікке, батылдық қ а, ептілікке, іскерлікке, тә рбиелеу.

Тә рбие процесінің мә ні - баланың ұ жым жә не қ оғ аммен қ атынастарының жү йесін қ ұ ру, педагогикалық жағ дайлардың, тә рбиелік ә серлердің нә тижесін талдау, жоспарлау жұ мысын реттеу; Тә рбие процесінің жобасын қ ұ ру жә не жү зеге асыру; тә рбиелік ық палдарды реттеу жә не оларғ а тү зетулер енгізу; қ орытынды, есепке алу жә не бақ ылау. Тә рбие диалектикасы сыртқ ы ық палдық (объективті) адам санасына (субъективті) ө тіп, іс-ә рекет барысында кө рінетін қ ұ былыс. Адамның қ оғ амдық мә нінің қ алыптасуында ә леуметік іс жағ дай маң ызды рө л атқ арады. Тербие процесінде адамның қ оғ амдық мә нінің қ алыптасуына сыртқ ы жә не ішкі қ арама-қ айшылық тар ық пал етеді. Сыртқ ы қ арама-қ айшылық тар:

• Қ оғ амдық ережелер мен адамдардық тә ртібі арасындағ ы сә йкессіздік.
• Мұ ғ алімнің талабымен оқ ушының тә ртібінің арақ атынасы.

Ішкі қ арама-қ айшылық тар:

• Тә рбиешінің талабы мен тә рбиеленушінің мү мкіндігінің ара- қ атынасы.

• Тә рбиеленушінің қ ажеттіліктері мен қ анағ аттандыру тә сілдерінің ара қ атынасы.

Тә рбиенің негізгі зандылық тары. Педагогикалық қ ұ былыс пен ү рдіс арасындағ ы байланысты заң дылық тар деп атайды.

1.Тә рбиенің қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық жағ дайына, демократиялық принципті іске асыруына, адам қ ұ қ ығ ын қ орғ ау мә селелеріне тығ ыз байланыстылығ ы. Осы заманғ ы тарихи жағ дайларғ а байланысты халық аралық қ ауымдастық дү ниежү зі тарихында халық аралық стандарт болып табылатын жалпы адамзаттың қ ұ ндылық тар мен адамның негізгі қ ұ қ ығ ы, бостандығ ы ашылып кө рсетілген (" БҰ Ұ адам қ ұ қ ығ ының жалпығ а бірдей декларациясы" " Бала қ ұ қ ығ ының Конвенциясы") қ ұ жаттарын жасады. Олар осы заманғ ы тә рбие теориясы мен ә дістемесіне, тә рбие мұ раттары мен рухани қ ұ ндылық тарғ а жаң аша бағ ыт береді. Қ азақ стан Республикасының " Білім туралы" (1999) Зақ ына сә йкес бұ л қ ұ жаттар еліміздің білім саласындағ ы мемлекеттік саясатының негізі болды.

2. Тә рбиенің оқ ыту мен білім берудің сапасына байланыстылығ ы. Оқ ыту - тұ лғ аны қ алыптастырудық қ ұ ралы. Тә рбиенің мазмұ ны, тү рі жә не ә дісі тә рбиеленушілердің даму дө режесіне байланысты іріктеледі.

3. Тә рбие мен ө зін-ө зі тә рбиелеу бірлігі. Жеке адамның дамуы мен қ алыптасуында белсенділіктің рө лі зор. Іс-ә рекет барысындағ ы белсенділіктің тү рлері: қ арым-қ атынас белсенділігі, таным белсенділігі, ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі. Қ арым-қ атынас белсенділігі тұ лғ аның мінез-қ ұ лқ ын, жү ріс-тұ рысын қ алыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен қ ұ былыстардың мә нін, ғ ылыми ұ ғ ымдар мен заң дылық тарды терең тү сінуге, оны тә жірибеде қ олдана білуге ү йретеді. Егер ересек адамдар балалардың сұ рақ тарын қ остап, таным белсенділігінің дамуына бағ ыт беріп отырса, онда олардың талпынғ ыштық жә не бақ ылағ ыштық қ асиеттері қ алыптасады.
Ө зін-ө зі тә рбиелеу белсенділігі - тә рбиеші ө зін-ө зі тә рбиелеуге баланың ынтасын оята алғ анда тә рбие жұ мысы нә тижелі жү реді.

4. Педагогикалық процестегі ұ жым мен жеке адамның ө зара байланысы.Ұ жымның басты борышы - ә рбір адамның шығ армашылық ө суіне қ амқ оршы болу.

Тә риенің рө лі мен мә ні туралы. Чернышевский былай деді: “Ө мір сү ретіннің барлығ ы – материя, материясыз сана болмайды, болуы да мү мкін емес”. Тә рбие мә селелерін ол материалистік тұ рғ ыдан қ арады. Чернышевский жеке тұ лғ аның дамуында жә не қ алыптасуында басты, шешуші рольді ө мір жағ дайы, қ оршағ ан орта жә не тә рбие атқ арады деп тү сіндірді, бірақ толық тай тұ қ ым қ уалаудың рө лін жоқ қ а шығ армады.
Ол адам жақ сы немесе зұ лым, жексұ рын азамат болып тумайды, жағ дайғ а немесе алғ ан тә рбиесіне байланысты қ алыптасады. Чернышевский адам дамуында тұ қ ым қ уалаудың шешуші роль атқ аратындығ ы туралы кө зқ арастың дұ рыс емес екендігін айтты.

Тә рбиенің рө лін жоғ ары бағ алай отырып, Чернышевский тә рбие саласында қ алыптасқ ан қ олайсыз жағ дайды ерекше атап кө рсетті. Ол қ алыптасқ ан қ оғ амдық қ ұ рылыс жоғ ары идеялы адамды, қ ажырлы кү рескерді тә рбиелеуді қ амтамас ете алмайды. Ол тә рбие жү йесін тү бірімен ө згертуді талап етті.

Революцияшыл демократтар тә рбиенің мақ саты жаң а адамды азаматты, ө з отанының патриотын, революцияшыл кү рескерді тә рбиелеу деп есептеді. “Баланы тә рбиелегенде деп жазды Н.Г.Чернышевский, - ө мірде ол жан-жақ ты дамығ ан, адамгершілігі мол, таза адам болу. Бұ л бә ріне де маң ызды. Ең алдымен сө здің шын мағ ынасында сіздің тә рбиеленушің із адам болып шығ у ү шін қ амқ орлық жасаң ыз”.

Белинекий мен Герценнен кейін Чернышевский тә рбиенің мақ сатын бірден бір дұ рыс анық, тап берді. Адамның жан-жақ ты дамуы туралы талап Чернышевскийдің адам табиғ атына материалистік кө зқ арасынан туындайды.
Адамды жан-жақ ты даярлау жү йесінде Чернышевский басты орынды жалпы білім беруге арнады. Жалпы білім беру ө мірде алатын мамандығ ына қ арамастан ә рбір адамның болашақ қ ызметінің берік негіздерін қ алауы қ ажет. Ол – фундамент, оғ ан негізделмеген арнаулы білім беру берік жағ дайды ала алмайды. Чернышевский тә рбиенің жалпы мақ сатына сә йкес тө рт негізгі бір-бірімен ө зара байланысты жалпы білім берудің бө лімдерін атап кө рсетті: ақ ыл-ой, адамгершілік, дене жә не эстетикалық тә рбие, оның ішінде жетекші орынды шә кірттерді табиғ ат жә не қ оғ ам туралы терең де жә не жан-жақ ты білім негіздерімен қ аруландыру мақ сатын қ оятын ақ ыл-ой тә рбиесіне берді.

Чернышевский адамгершілік тә рбиесінің міндетіне оқ ушыларда жағ ымды сезімдер мен ұ мтылыстарды, барлық жақ сылық пен ә демілікке кү шті сү йіспеншілікпен қ арауды жатқ ызды. Адамгершілік тә рбиесі ол отанына жә не халқ ына сү йіспеншілік, адамғ а, ең бек адамына сү йіспеншілікпен қ арау, ең бекті сү ю, алдына мақ саттар қ оя білу қ абілеттілігі деп тү сінді.

Дене тә рбиесінің Чернышевскийдің пікірінше, ө зінің мақ саты оқ ушылардың дене кү штері мен денсаулығ ын дамыту жә не нығ айту болып табылады.

Эстетика туралы Чернышевскийдің материалистік ілімі тұ рғ ысынан эстетикалық тә рбие міндеттері жаң аша қ арастырылды. Ол негізінен оқ ушыларды ө мірде кездесетін сұ лулық ты кө ре білуге тү сіне жә не сезе білуге, ө нердің қ ұ ралдарын пайдалануғ а, бұ л сұ лулық ты толық жә не анық бейнелеуге ә келеді. Эстетикалық тә рбиенің міндеті қ ажетті қ ұ ралдарды пайдалана отырып, ө мірдегі жағ ымсызды жамандау болып табылады.
Тә рбие мен білім берудің мазмұ ны жә не ә дістері. Чернышевский жалпы білім беретін мектепте негізгі пә ндерге ана тілін, ә дебиетті, тарихты, шет тілдерін, математиканы, физиканы, жаратылыстануды жә не жағ ырафияны жатқ ызды.
Мектепте қ андай ма болмасын дінді оқ ытуғ а ол ү зілді-кесілді қ арсы болды. Жалпы білім беруді шектеуге бағ ытталғ ан кез-келген тенденцияны, оны мамандық қ а даярлаумен ө згертуді Чернышевский ө те зиянды, реакциялы деп бағ алады.

Дене тә рбиесінде Чернышевский кү нбе-кү нгі дене жаттығ уларына, сонымен қ атар серуендеуге ерекше мә н берді. Оның геройы Рахметов (“Не істеу керек? ” романында) белгіленген режмиді қ атаң сақ тады, біржү йелі дене жаттығ уларымен айналысты, ерікті жә не берік мінез-қ ұ лық ты тә рбиелейді – бұ л жеке адамның қ ұ нды белгілері. Дене тә рбиесінің ө те қ ұ нды қ ұ ралы Чернышевский біруақ ытта адамгершілік тә рбиесінің қ ұ ралы болып табылатын дене ең бегі деп есептеледі. “Не істеу керек? ” романында (Вера Павловнаның тө ртінші тү сі) Чернышевский болашақ қ оғ амның азаматтарының ерікті жә не қ уанышты ең бегінің суретін бейнелейді. Чернышевскийдің бұ л романында ең бек адамның моральдық бейнесін ө згертуге қ абілетті кү ш ретінде қ арастырылды. Оқ ытуды ұ йымдастыру, ә дістері жә не тә сілдері оқ ушылардың ә ртү рлі білім негіздерін жемісті мең геруге, рухани кү штері мен қ абілеттерінің жан-жақ ты даумына, дұ рыс сенімдерінің ө суіне жә не бекуіне кө мектеседі. Ол ү шін, Чернышевскийдің кө зқ арасы бойынша, тө мендегілер қ ажет: а) материалдық кө лемі мен сипатын анық тауда жә не оқ ытудың тә сілдерін, оқ ушылардың ерекшеліктері мен олардың кү шін жә не қ абілеттілігін қ атаң ескеру; ә) оқ ыту мен тә рбие ү рдісінде қ атаң бірізділікті сақ тау; Ә ртү рлі оқ ытудың ә дістері мен тә сілдерінің ішінде Чернышевский мұ ғ алімнің кө рікті сө зіне, ә ң гімеге жә не оқ ушылардың ө з бетімен істейтін жұ мысына ерекше орын берді. Ол кө біне оқ ушылардың ө з бетімен істейтін жұ мысына ерекше мә н берді. Чернышевский оқ у ү рдісін кө ң іл кө терудің қ ұ ралына айналдыруғ а қ арсы болды. Ол қ ызық ты сабақ беруді тек ғ ана қ ұ рал ретінде қ арады, ал негізгі мақ сат емес, оқ ытуда қ ызығ у баяндаудың кө ң іл кө теретін, тартымды тү рлері арқ ылы іске алады.

Кілт сө здер: тә рбие, мү мкіндіктер, оқ у пә ні, адамгершілік, ең бек, ақ ыл-ой, экология.