Келесі үйғарымдар дұрыс па?

а) 16 жә не одан жоғ ары жастағ ылар жү мыспен қ амтылғ андарғ а немесе жұ мыссыздар катарына жата ма?

б) жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі ә рдайым тұ рақ ты ма?

Ь) Жұ мыссыздық ты кү ту ө лшемінде есепке алынады;

с) енді жұ мыс кү ші кұ рамында есепке алынбайды

ё) ең тө мен жалақ ы тү рінде жә рдемақ ы алады

2. Аталғ андардың қ айсысы дұ рыс емес:

а) жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі кысқ а мерзімде; салыстырмалы тұ рақ ты жә не ұ зақ мерзімді уақ ытта ө згереді

б фрикциондық, қ ұ рылымдық жә не циклдік жұ мыссыздық ты қ амтиды

с) егер жұ мыссыздық дең гейі тең болса, нақ ты ЖҮ Ө ә леуеттілігіне тең

ё) ө лшемнің ө згеруі экономика қ ұ рылымындағ ы ығ ысуларды тудырады

е) ең тө мен жалақ ының кө терілуі АІКІІ ұ зақ мерзімді уақ ытта ұ лғ аю факторы болып табылады.

3. Жұ мыссыздық мынадай кезде пайда болады:

а) ең тө мен жалақ ы жуық арада кө бейетіні белгілі болса

б) жұ мыссыздық жө нінде мол сақ тандыру енгізілсе;

с) жұ мысшылар уакытша ауа-райы жағ дайына қ арай босатылса

е) нақ ты жалақ ы тепе-тең дік дең гейінен асқ анда

е) орта есеппен бір ай болды, фрикциондық жұ мыссыздық кө лемін есептең із

Осы жылы жұ мыссыздық тың табиғ и дең гейі - 5%, ал нақ ты дең гейі - 9% қ ұ рады делік. Оукен заң ын пайдаланып, ЖҮ Ө артта қ алу ө лшемін пайызбен анық таң ыз.

7 Тақ ырып.

КАПИТАЛДЫҢ АУЫСПАЛЫ

АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ

7.1. Кә сіпорын капиталының айналымы мен айналысы

7.2. Негізгі жә не айналыс капиталы

7.3. Негізгі капиталдың табиғ и жә не моральдық тозуы

7.4. Негізгі айналмалы қ орлар

7.1. Кә сіпорын капиталының айналымы мен айналысы

Қ оғ амның мақ саты: шектеулі ресурстарды қ олданып, игілктерді ө ндіру. Бұ л тақ ырыпта ресурстарды пайдалану мен олардың қ озғ алысын талдап, қ орытынды жасаймыз.

Кез келген елдің ұ лттық шаруашылығ ы бip жағ ынан ерекшеленген, екінші жағ ынан жеке ұ дайы ө ндіріс жасайтын ө зара байланыстың формальдық жиынтығ ы болып табылады.

Жеке ұ дайы ө ндіріс - тауар ө ндіру жә не табыс табу мақ сатында шектеулі факторлардың ө ндірістік бірігуінің ү здіксіз қ айталанатын процесі.

I сатысы П сатысы Ш сатысы

ЖК

А-Т …Ө … Т¹-А¹

Ж

Мұ нда:

А – ақ ша қ аражаты;

Т – тауар;

ЖК – жұ мысшы кү ші;

Қ Ж – қ ұ рал-жабдық;

Ө - ө ндіріс процесі;

Т¹- дайын ө нім;

А¹ – сатылғ ан ө німнен алынғ ан ақ ша қ аражаты

Ұ дайы ө ндірістің бастапқ ы кезең і капиталдың ауыспалы айналымынан басталады. Капиталдың ауыспалы факторларының ү ш сатысының ә рқ айсысы белгілі бip функцияны атқ арады:

А-Т - біріншісінде, ө ндіріс жағ дайлары қ алыптасады;

Ө - екіншісінде, тауар жә не қ ызмет ө ндірісі жү зеге асады; кә сіпкер сатып алғ ан тауарларын ө ндірісте қ олданады. Ол тауар шығ арушы ретінде ә рекет етеді. Оның капиталы ө ндіріс процесін іске асырады. Нә тижесінде оның шығ арғ ан тауары ү лкен қ ұ нғ а айналады, ө ндіріс элементінің қ ұ нына қ арағ анда нү ктелер процесінен ө ндіріс процесінің қ озғ алысын анық тайды.

Т¹-А¹ ү шінші сатысында дайын ө нім шығ арылады, оны сату арқ ылы табыс алынды.

Кә сіпорын іс-ә рекетінің негізгі қ орытындысы қ ордың айналымы - инвестициялық ресурстардың (ө ндірістік факторлар) қ ұ ндық қ озғ алысына ө ндіріс жә не айналыс факторлары арқ ылы ү ш сатылы жү йесі іске асады: ө ндірістік, ақ ша жә не тауар формалары жағ дайында.

Айналым мен айналыс бip-бipiмен экономикалық жағ ынан байланысты. Олар бір-бірімен тепе-тең емес. Айналым айналысқ а қ арағ анда кең, себебі ө ндірістік қ орлардың кейбір элементтері ө зінің қ озғ алысын ә р тү рлі жылдамдық та жасайды, алғ ашкы формасында авансталғ ан қ ұ нын қ айтарады. Біp бө лігі ә рбір кейін, мысалы: қ олданылғ ан шикізаттар мен материалдар бірнеше айналымнан кейін, мысалы: шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: ү й, ғ имараттар, қ ұ ралдар. Нә тижесінде барлық авансталғ ан кү н қ ұ рал жабдық қ а қ айталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс қ орын қ ұ райды.

Айналымды жү зеге асыратын - ө ндірістік капитал болып табылады (К.Маркс оны ө неркә сіп капиталы деп атады).

Томағ а тұ йық ө ндіріс циклінде қ ызмет ететін қ ұ ндық нышандары бар ө ндіріс факторларын ө ндірістік капитал деп айтады.

Ө здерінің натуралды - заттай қ ұ ндарын кө шірy тә сіліне байланысты қ олданылғ ан ө ндірістік капитал екі топқ а - негізгі жә не айналмалы капиталғ а бө лінеді.

Негізгі капиталғ а - ө ндіріс ү йлері, ғ имараттар, жабдық тар жә не т.б. жатады. Олар бірнеше ө ндірістік циклдерде пайдаланылады жә не ө з қ ұ ндарын ө німге бө лшектеп ауыстырады.

Айналмалы капиталғ а шикізаттар, материалдар, жұ мыс кү ші жатады. Олар бip ө ндірістік цикл кезең інде пайдаланылады жә не ө з қ ұ ндарын ө німге толық тү гелімен ауыстырады.

Қ ызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың ө з қ ұ нын жасалғ ан тауарлардың қ ұ нына ауыстыру процесін жә не оның шоғ ырланып, амортизациялық (ө телім) қ орғ а айналуын - амортизация (ө телім) деп атайды.

Амортизациялық мерзім - ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының қ ұ нын белінген амортизациялық қ аржы есебінен толық ө теуі қ ажет. Кө пшілік елдерде амортизациялық мерзімді мемлекет реттеп отырады.

Амортизациялық қ ор - негізгі қ орларды жай жә не кең ейтіп кө бейтуге арналғ ан ақ ша қ аражаты: экономикалық табиғ аты екі тү рлі, яғ ни тозғ ан негізгі қ орлардың орнын толтыру процесіне жә не оларды кең ейте отырып, кебейту процесіне біp мезгілде қ ызмет кө рсетеді.

Амортизация (лат. Amoctisatio - орнын толтыру) - негізгі қ орлардың қ ұ нын сол қ орлар арқ ылы ө ндірілетін ө німдер мен қ ызметтерге бірте-бірте кө шіру, ақ ша қ аражатының мақ саты -шоғ ырландыру жә не оларды тозғ ан негізгі қ орлардың орнын толтыру ү шін пайдалану, қ ұ нын жоғ алту. Ө ндірілген ө нім ө ткізілгеннен кейін алынғ ан кірістің бip бө лігі - негізгі қ орларды қ алпына келтіруге арналғ ан арнаулы амортизациялық қ орғ а аударылады.

Ө ндірістің негізгі қ орлары - ө ндірістік процеске тікелей қ атысатын жә не дайын ө німге ө зінің бағ асын біртіндеп кө шіретін материалдық қ ұ нды заттар жиынтығ ы. Бұ лар ең бек қ ұ ралдарының экономикалық формасы ретінде ө ндіріс процесіне ұ зақ уақ ыт қ атысады.

Физикалық тозу - ең бек ө ндірісі қ ұ ралдарының біртіндеп ө ндіріс процесінде ұ зақ уақ ыт қ олдануы арқ асында тозуы, тозу механикалық, металды зат болу жә не тозу деп металдың тозуы, майысуы жә не ғ имараттардың қ ирауын айтады.

Материалдық тозу деп - қ ұ нның екі себепке ө згеруіне қ арай, яғ ни:

1) ұ қ сас, бірақ арзан ең бек қ ұ ралдарын жасауғ а,

2) ө німділігі жоғ ары, бірак бағ алары бірдей ең бек қ ұ ралдарын жасап шығ аруғ а байланысты жаң артылуды айтады.

Табиғ и жә не материалдық тозуды есептеу ү шін амортизация нормасының маң ызы зор.

Амортизация нормасы - деп амортизацияғ а ұ сталғ ан жылдық соманың негізгі ө ндірістік капиталдың жылдқ ң орташа қ ұ нына қ атынасын айтады, ол пайызбен анық талады. Ол бірнеше жылдан кейін негізгі капиталдың қ ұ ны ө телетіндігін кө рсетеді. Ғ ылыми-техникалық прогресс жағ дайында жабдық тардың қ ызмет ету мерзімі қ ысқ арады, сондық тан да ө тімді жеделдету проблемасы пайда болады. Оны реттеу ү кімет қ ұ зырында.

Айналым қ аражаты - ө нім ө ндіру мен ө ткізудің жоспарлы жә не ү здіксіз процесін қ амтамасыз ететін ө ндірістің айналым қ орлары мен айналыс қ орларын қ ұ ру ү шін бірлестіктерге, кә сіпорындарғ а, ұ йымдарғ а арналғ ан ақ шалай қ аражатының жиынтығ ы. Қ осымша керек ететін қ аржы банк есеп шоты арқ ылы қ амтамасыз етіледі.

Айналыс қ орлары - ө ндірістің бip кезең інде тү гелімен пайдаланылатын ө ндірістік қ орлардың бip бө лігі.

Олардың қ ұ ны ө ндірілген ө німге толығ ымен ауысады. Айналым қ орларының негізгі элементтері - ең бек заттары. Ө ндірістік запастар (шикізат, негізгі жә не қ осымша материалдар, ыдыстар т.б.) тозатын ең бек қ ұ ралдары кә сіпорнының айналым қ аражаты есебінен алынады.

Айналым уақ ыты - ө ндіріс уақ ытына жә не айналыс уақ ытына бө лінеді. Айналым жылдамдығ ы белгілі бip уақ ыт кезең інде ресурстардың жасағ ан айналым санымен анық талады:

N = O/t

Мұ нда:

n - бip жылдағ ы айналым саны;

о - қ абылдағ ан уақ ыт ө лшемі (бip жыл);

t - белгілі ресурстардың айналым уақ ыты.

Айналмалы капиталғ а шикізаттар, материалдар, жұ мыс кү ші жатады. Олар бір ө ндірістік цикл кезең інде пайдаланылады жә не ө з қ ұ ндарын ө німге толық тү гелімен ауыстырады. Қ ызмет ету мерзімінде негізгі капиталдың ө з қ ұ нын жасалғ ан тауарлардың қ ұ нына ауыстыру процесін жә не оның шоғ ырланып, амортизациялық қ орғ а айналуын - амортизация деп атайды.

Амортизация қ оры ө ндіріс процесінде табиғ и жә не моральдық тозғ ан негізгі капиталдың элементтерін орнына келтіру ү шін қ ажет.

Негізгі капиталдың табиғ и тозуы деп- оның тұ тыну қ ұ нының жойылуын айтады.

Негізгі қ орларды пайдаланудың кең тарағ ан кө рсеткіші қ айтарым қ оры болып табылады.

ФО = П/Ф_{негізгі}

Мұ нда:

ФО – қ айтарым қ оры;

П - жасалғ ан ө нім;

Ф_{негізгі} -негізгі ө ндірістік қ орлардың қ ұ ны.

Айналмалы қ орларды (капиталдарды) пайдалану материал сыйымдылығ ымен (ME) анық талады:

ME – М. 100

Q

Мұ нда:

ME - материал сыйымдылығ ы, %

М – пайдаланғ ан шикізаттар, отын, энергия, материалдар жә не жартыдай фабрикаттар қ ұ ндары, тең

Q - ө ндірілген ө німнің қ ұ ны

Ф_{айналым}/П - айналмалы қ орлар;

П - жасалғ ан ө нім қ ұ ны;

Негізгі жә не айналмалы капиталдардан басқ а, ө ндіріс салаларында қ ызмет ететін, фирмалар ү шін сатып ө ткізу процесін жү зеге асыратын айналыс қ орлары кажет.

Айналмалы қ орлар мен айналыс қ орларына жұ мсалғ ан ақ ша қ аражаттары айналым қ аражаттарын қ ұ райды.

Айналым қ аражаттарын пайдалану тиімділігі, айналымдылық коэффициенті арқ ылы анық талады, ол бip жылда сатып ө ткізілген ө нім қ ұ нының айналым қ аражаттарының орташа қ алдығ ына қ атынасымен ө лшенеді.

2. Айналым - уақ ыт пен жылдамдық арқ ылы ө лшенеді.

Капиталдың айналым уақ ыты деп шектеулі ресурстардың ө ндіріс пен айналыс аясынан ө тіп, ө зінің бастапқ ы нысанасына қ айтып оралу кезең ін айтады.

Ө ндірістік қ ордың қ ұ рылымы оның айналыс жылдамдығ ына ү лкен ә сер етеді. Оны анық тау айналыс санын (N) белгілі бір кезең дегі жасалынғ ан (О) ә детте жыл, не бір айналыстың ұ зақ тығ ына байланысты.

N=; О=;

Ағ ындының айналыс уақ ыты (β _{айналым}) ө ндіріс уақ ыты (β _n) жә не айналыс уақ ыты, себебі ө ндірістік қ ор ө зінің қ озғ алысында ө ндіріс жә не айналыс сатысынан ө теді.

(β _об )= (β _n)+(β _o )

Ө ндіріс уақ ыты барлық кезең ді қ амтиды. Қ ұ ралдар мен ө ндіріс аясындағ ы ең бек заттары, кә сіпорнының қ оймағ а тү скеннен бастап дайын ө німді сатуғ а дейін болуында.

Айналыс уақ ытын қ оса есептегенде:

а) дайын ө німнің қ оймада болғ ан кезі;

б) оларды тұ тынушығ а тасымалдау уақ ыты.

Кесте