Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні және оны сипаттайтын ерекшеліктері

Кә сіпкер иелігіндегі мү лікті т.б. заң ды негізде пайдалану жө нінде, ө з бастамасы мен шешімін қ абылдауғ а жә не кез келген іс-қ имылдарды жү зеге асыруғ а қ ұ қ ылы, заң ды ұ йым немесе жеке азамат. Лицензиялауғ а тиіс қ ызмет тү рлерін жү зеге асыру ү шін, кә сіпкер белгіленген тә ртіппен жә не мемлекеттің қ олданылып жү рген заң ды талаптары негізінде лицензия алуғ а міндетті.

Экономикалық теорияда, кә сіпкерлік термин экономистердің ең бегінде ХҮ Ш ғ асырдың аяғ ы мен ХІХ ғ асырдың басында қ олданыла бастайды. Бірінші болып ағ ылшын экономисі Р.Кантильнон қ олданды. Оның анық тауынша «Кә сіпкерлік» - бұ л табыс табу, (жеке шаруашылығ ы, қ олө нершіремесленник, сатушы т.с.с.). Ол табыс табу ү шін, басқ аның тауарын белгілі бағ амен сатып алып, оны белгісіз бағ амен сатады, осы ү шін тә уекелге барады. Оның негізгі экономикалық қ ызметі тауар нарығ ында ә рбір тауарларғ а сұ ранысты сә йкестендіру. Тауар нарығ ында классикалық, экономикалық мектептің негізін салушы – А.Смит.

Нарық тық экономикада кә сіпкерлік қ ызметі француздың ұ лы ғ алымы Ж.Б.Сә йдің ең бегінде сипатталғ ан, ол адам ө зінің шоты ү шін кү реседі жә не белгілі бір ө німді ө ндіру оның айтуынша, кә сіпкерліктің белсенділік ролін арттырады, ол ү шін ө ндіріс факторларын қ иыстыру арқ ылы білімі мен тә жірибелік қ абілетін кө рсетеді.

Ж.Б.Сә й кә сіпкерліктің ө зіне тә н ерекшеліктерін жан-жақ ты бейнеледі, оның табысының бір бө лігі ерекше дарыны ү шін беріледі.

Кә сіпкерлік теорияны дамытуғ а неміс экономисі В.Зомбарт, кә сіпкер жә не австриялық экономист И.Шумпетер ү лкен ү лес қ осты (В.Зомбарттың айтуы бойынша ол «жаулап алушы» (тә уекелге дайын, рухани ойы бай, жігерлі жә не табанды) «ұ йымдастырушы» (кө п адамдар біріктіріп жұ мысқ а жұ мылдыру) жә не «сатушы» (шеберлік тек ө з тауарын ө ткізу емес, тұ тынушыларды қ ызық тыру негізгі мақ саттары).

Кә сіпкерліктің негізгі мақ саты - істің ө ркендеуіне жағ дай жасау деп анық тама берді Зомберт.

Зерттеуші И.Шумпетер кә сіпкердің ө ндірістік меншігі болуы міндетті емес, жеке адам капиталист – болуы мү мкін, банк басқ арушы не акционерлік қ оғ амның мү шесі жә не т.б.

Қ ұ ралдар тү рлерінің пайдалы қ ызмет ету уақ ыты кө п жағ дайда пайдаланғ ан мезгілінен артық болуы мү мкін. Ұ сыныс пен сұ раныстың жоғ ары болуына байланысты, кейбір қ ұ рал-жабдық тарғ а, ү кіметтің рұ қ саты арқ ылы амортизациялық пайызды ө сіруге болады. Ө з қ ұ нын жаң адан ө ндірген тауарларғ а толық аударлғ ан қ ұ рал-жабдық тар табиғ ат байлығ ы ретінде қ ызмет етеді. Фирмағ а, қ оғ ам ү шін де пайдалы.

Қ азақ стан заң ында кә сіпкер азаматтар мен бірлестіктердің пайда алуғ а бағ ытталғ ан жә не олардың тә уекел етуімен, сондай-ақ мү ліктік жауапкершілігі негізінде жү зеге асырылатын ынталы қ ызметі.

Барлық шаруашылық қ ызметі емес, тек тә уекелмен, ынтамен, іскерлікпен, дербестікпен, жауапкершілікпен жә не белсенді іздеумен байланысты шаруашылық қ ызметті жү зеге асыру кә сіпкерлік белгілері болып саналады.

Кә сіпкерлікте тұ лғ а жә не оның нысаны бө ліп қ аралады.

Жеке тұ лғ алар, ә р тү рлі ассоциациялар, акционерлік қ оғ амдар, жалгерлік ұ жым кооперативтері жә не мемлекет кә сіпкер тұ лғ алар бола алады.

Шаруашылық қ ызметтің кез келген тү рлері, коммерциялық делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кең ес беру қ ызметтері, бағ алы қ ағ аздармен операциялар кә сіпкерлік нысандары бола алады.

Қ ызмет мазмұ нына қ арай кә сіпкерлік мынадай тү рлерге бө лінеді.

Ө ндірістік кә сіпкерлік – тауарлар, қ ызметтер, ақ параттар, рухани қ ұ ндылық тар ө ндіретін кә сіпкерлік болып табылады. Кә сіпкерліктің бұ л тү рі ө ндіріс функциясының негізі.

Коммерциялық кә сіпкерлік – тауарлар мен қ ызметтерді қ айта сату бойынша мә мілелер мен операциялар қ ұ рамына енеді жә не ө нім ө ндірісімен байланыспайды. Кә сіпкер пайдасы тауарды сатып алу бағ асынан жоғ ары бағ ағ а сату арқ ылы жасалады. Егер бұ л операциялар заң шегінде болса, алыпсатарлық болып есептелмейді.

Қ аржылық кә сіпкерлік – коммерциялық кә сіпкерліктің бір тү рі болып табылады, сату-сатып алудың объектісі ақ ша валюта, бағ алы қ ағ аздар болып табылады.

Делдалдық кә сіпкерлік – бір мә мілеге ө зара мү дделі жақ тардың басын қ осатын қ ызметте кө рінеді. Бұ ндай қ ызметті кө рсеткені ү шін кә сіпкер табыс алады.

Сақ тандыру кә сіпкерлігі – кә сіпкер сақ тандырғ ан оқ иғ а болғ ан кезде ғ ана қ айтарылатын сақ тандыру жарнасын алып отыратын қ аржы кә сіпкерлігінің ерекше формасы. Жарналардың қ алғ ан бө лігі кә сіпкерлік табысты қ ұ райды.

Кө ріп отырғ андай, кә сіпкерліктің барлық тү рі табыс алуғ а бағ ытталғ ан. Бірақ ол ү шін шектеулі ресурстарды қ иыстырып пайдалануғ а ү йрену керек.

Ресурстардың ә р тү рлі комбинацияларын жасау – кә сіпкер қ ызметінің қ ажетті буыны. Олар Шумпетер кө зқ арасы бойынша бес бағ ытты қ амтиды.

1. Жаң а игілікті жасау немесе ескі игіліктің жаң а сапасын жасау;

2. Ө ндірістің жаң а ә дісін енгізу;

3. Жаң а ө ткізу нарығ ына шығ у;

4. Шикізат немесе жартылай фабрикаттың жаң а кө зін табу;

5. Ө ндірісті қ айта ұ йымдастыруды жү ргізу.

Ә рбір мерзім аралығ ында жаң а комбинациялар кө рінуі мү мкін. Кә сіпкерліктің бұ л қ асиетіне, кә сіпкерлікті ө ндіріс факторында комбинация жасайтын экономикалық агент ретінде анық тай отырып А.Смиттің тұ жырымын толық тырғ ан Ж.Б.Сей назар аударды.

Кә сіпкерлік қ ызмет тек бір ғ ана меншік формасымен (жеке, ұ жымдық, қ оғ амдық) байланысты емес. Оның ә р тү рлі варианттары мен ү йлесімдері болуы мү мкін. Бұ л кә сіпкерлікпен шұ ғ ылдану ү шін қ олданылғ ан капиталдың толық меншік болуы міндет емес деген сө з. Қ арыз капиталын қ олдануғ а болады. Сонда да, жеке сектор мемлекеттікке қ арағ анда бірқ атар артық шылық тарғ а ие:

- тү сімділігі жоғ ары қ ызмет аясын таң дау еркіндігі, мү мкіншілігі;

- бизнес кө лемінің шектелмеуі;

- қ атаң бағ амен шектелмеуі.

Кә сіпкерліктің ү ш тү рі бар:

- жеке тұ лғ алар;

- серіктестік (жолдастық);

- корпорация (акционерлік қ оғ ам)

Жеке кә сіпкерлік деп, бір адам ғ ана айналысатын бизнесті айтады. Оның жауапкершілігі шектелмеген жә не оның капиталы кө п емес – жеке кә сіпкерліктің кемшіліктері осында.

Оның артық шылық тары: ә р меншік иесі ө з пайдасына ө зі ие, кез келген ө згерісті ө зі жасай алады. Ол тек табыс салығ ын тө лейді жә не корпорация ү шін бекітілген салық тан босатылғ ан. Бұ л ұ сақ дү кендерге, қ ызмет кө рсету саласындағ ы кә сіпорындарғ а, фирмаларғ а, сондай-ақ заң герлердің, дә рігерлердің т.б. кә сіби қ ызметіне тә н бизнестің кең тарағ ан формасы.

Серіктестік деп – екі немесе одан да кө п адам бірлесіп айналысатын бизнесті атайды. Серіктестікке де табыс салығ ы салынады. Серіктестіктің артық шылығ ы сол, оны ұ йымдастыру жә не қ осымша қ аражат пен жаң а ойлар тарту жең іл. Кемшіліктер қ атарына капиталдың жаң а салымдарын тө мен ететін, дамып келе жатқ ан іс қ аржы ресурстарының тапшылығ ын, фирма қ ызметін, мақ саттарын оның қ атысушыларының бірдей тү сінбеуін, ә рқ айсысының фирма табысында немесе зияндағ ы ү лесін анық тау кү рделілігін кіргізуге болады. Серіктестік формасында делдалдық кең селер, аудиторлық кең селер мен фирмаларды, қ ызмет аяларын т.б. кіргізуге болады.

Корпорация деп бір кә сіпкерлік қ ызмет істеу ү шін бірлескен тұ лғ алар жиынтығ ын айтамыз. Корпорация меншігіне қ ұ қ ық акциялар бойынша бө ліктерге бө лінген, сондық тан корпорация иелері акция ұ стаушылар, ал корпорация акционерлік қ оғ ам деп аталады. Корпорация табысынан корпорацияғ а салынатын салық ұ сталады. Кә сіпкерліктің акционерлік формасы Қ азақ станда жиі кездеседі.

Корпорация артық шылық тарына мыналар жатады:

Кә сіпкерлік экономикалық ойлардың ерекше тү рі, кө зқ арас жиынтығ ы ретінде сипатталады жә не шешім қ абылдайды, онытә жірибелік қ ызметте іске асырады.

Кә сіпкер болудың мә ні біреудің істегенін істемеу дейді И.Шумпетер. Ескішілікті елестету, кө ріп білу, тұ рақ ты қ арсы тұ ру.Жаң аны табуғ а дайын болу жә не оның мү мкіншілігін пайдалану ү шін тә уекелге баруғ а ү йрену, қ орқ уды жең у жә не игілікті ық пал ету болып жатқ ан жағ дайғ а байланысты емес – бұ л процесті кә сіпкер анық тау керек.

Кә сіпкер ой ө рісі жағ ынан ө те тайыз, себебі оның кө зқ арасы ө те тар шең берге негізделген

Кә сіпкердің дамуы капитализм кезінде жоғ ары сатыда болады.

Біздің отандық ә дебиетте кә сіпкерлік шаруашылық ө нерінің призмасы ретінде қ арастырылады. Экономикалық жә не ұ йымдастыру шығ армашылығ ы ретінде еркін бастамашылық, новаторлық, тә уекелге бару табыс табу ү шін тә укелге бару болып табылады. Бұ л толық табиғ и мү мкіншілік: басқ арудың ө зі мү мкіншілік ө нері, ө ндірісті ұ йымдастыру, нақ ты шаруашылық жү ргізудегі жеке бейімділік, тапқ ырлық, ой жү йріктігі.

Кә сіпкердің қ аралып отырғ ан қ ызмет тү рі материалдық, ең бек, қ аржы ақ параттық ресурстарды пайдаланумен тығ ыз байланысты. Сондық тан да тә уекелділік бұ л ресурстарды толық тай немесе кейбір бө ліктерін жоғ алту қ аупі жө нінде болуы мү мкін. Бұ дан басқ а тә уекелдің апатты аймағ ы да болады. Мұ ндағ ы шығ ынның ең кө п мө лшері кә сіпкер мү лкінің қ ұ нына тең келеді. Бұ л жағ дайда кә сіпорын қ арызын тө леуге дә рмені болмай, кү йрейді.

Сондық тан да ол ө зі тө леуге дә рмені жетпей, мү лкін сатып, кә сіпорынды жабуғ а мә жбү р болады, оны кә сіпкерліктің формалары мен ерікті экономикалық тү рлерінен кө руге болады.