Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары

Ө ндіріссіз экономика жоқ жә не ә лемдік экономиканы талдамай тұ рып, оның негізі болып саналатын ө ндіріс туралы тү сінік болу керек. Материалдық игіліктерді ө ндіру - адам мен табиғ аттың ө зара ә рекетін, шаруашылық қ ызметі процесіндегі адамдар арасындағ ы ө зара ә рекетін кө рсететін адам ө мірі мен қ оғ амның негізі.

Ө ндіріс - адамдардың мақ сатты шектеусіз қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан қ ызметі. Бұ л адамдарды - материалдық, ә леуметтік, интеллектуал-дық ресурстарды пайдалануғ а итермелейді. Ресурстардың шектеулілігі адам­дар мен қ оғ амды қ анағ аттандыру қ ажеттілік­терін таң дауғ а итермелейді.

Таң дау экономикалық категория ретінде бұ л - ө ндіру, сату жә не сатып алу болып саналады. Бұ л міндет (таң дау) кез келген қ оғ амда оның ә леуметтік-саяси қ ұ рылысына қ арамастан қ арастырылуы тиіс.

Нені ө ндіру керек – яғ ни қ андай байлық, қ андай сапада жә не қ анша ө ндірілуі тиістігі шектеулі ресурстармен байланысты болады.

Қ алай ө ндіру керек - бұ л қ андай шектеулі ресурс­тар­дан жә не қ андай комбинациялардан, билікті қ андай техно­логияның кө мегімен ө ндіру керектігі туралы шешім қ абылдайды.

Кімге жә не қ анша ө ндіру керек - бұ л адам қ ажеттілігі шектеулі болғ ан жағ дайдағ ы кімге қ анша ө ндірілген материалдық игіліктерді бө лу проблемасы болып табылады.

Мұ ндай кү рделі проблемаларды шешу ү шін шаруа­шы­лық субъектілері ө зара байланыс пен комбинация негізінде ө ндірістің негізгі факторлары - жер, ең бек, капи­тал мен субъектілердің кә сіпкерлік қ ызметіне айналатын ө ндіріс ресурстарына, адамдардың ө ндірістік қ ызметі жә не табиғ ат жасағ ан байлық тар туралы деректерге ие болуы тиіс.

Ө ндіріс ресурстары - бұ л тауарлар мен қ ызметтер жасау процесінде пайдаланатын табиғ и, ә леуметтік жә не рухани кү штердің жиынтығ ы.

Ресурстар тө рт тү рлі болады:

1. «Табиғ и» - ө ндірісте қ олдану ү шін ә леуметтік, пайда­лы табиғ и кү штер мен заттар, олар «таусылатын», «қ ал­пы­н­а келтіретін» немесе «қ алпына келтірмейтін» болып ажыратылады.

2. Материалдық» - бұ л ө ндіріс нә тижелері болып саналатын, адам жасағ ан инструменттер, машиналар, сарқ ылатын шикізаттар.

3. «Ең бек» - «ә леуметтік-демографиялық, кә сіптік-біліктілік жә не мә дени білім беру» параметрлері бойынша бағ аланатын ең бекке қ абілетті халық.

4. «Қ аржылық» - қ оғ ам ө ндірісті ұ йымдастыру ү шін ақ ша қ аражаттарын бө луі болып табылады.

Кез келген қ оғ амғ а тә н табиғ и, материалдық, ең бек ресурстары «базалық» деп аталады. Қ аржылық ресурстар ө ндірістің экономикалық сатысында базалық ресурстарғ а қ осылады, сондық тан да кә сіпкерлік қ ызмет жә не ақ паратпен бірге туынды факторларды қ ұ райды.

Ө ндіріс факторлары - бұ л ө ндіріс процесіне ресурс­тардың алуан тү рлерін шынайы тү рде біріктіруді білдіреді. Ресурстар бір-бірімен ө зара байланысты, олардың комбинациясы жағ дайында ғ ана фактор­ларғ а айналады, сондық тан да ө ндіріс - алуан тү рлі фактор­лардың ө зара байланысты ә рекеттерінің бірлігі болады.

Ғ ТП-ның дамуымен байланысты ресурстардың саны ө сетіндігіне қ арамастан, экономикалық теория ө ндірістің тө рт негізгі факторларын: жер, капитал, ең бек, кә сіпкер­лікті бө ліп кө рсетеді.

Ө ндіріс факторларының нарығ ы ресурстарғ а деген сұ раныс ө ндірістік қ айталама сипатын білдірсе де, сұ раныс пен ұ сыныс ә ртү рлі субъектілер арасындағ ы шектеулі ресурстарды бө луді реттейді. Дегенмен, тү пкі тұ тыну ү шін ө нім неғ ұ рлым қ ажет болса, осы ресурстарғ а деген сұ раныстар да солғ ұ рлым жоғ ары болады. Барлық ресурстар ө ндіріске белгілі бір комбинацияларда, ө зара толық тыру жә не ө зара алмастыру тү рінде ғ ана қ атысады. Машинкалар мен қ ұ рал-жабдық тарды табиғ и (жанды) ең бекпен, оғ ан керісінше ауыстыруғ а болады, ал табиғ и материалдарды - жасанды ең бекпен ауыстыруғ а болады. Сондық тан да ресурстар бағ асының ө згеруі, ә рқ ашанда ө зге ресурстар бағ асының ө згеруіне ә келіп соғ ады. Жер ө ндіріс факторы ретінде ө ндірістік процесте бү кіл пайдаланылатын табиғ и ресурстарды білдіреді. Бірсыпыра салаларда (аграрлық пен ө ндіруші жә не т.б.) жер тікелей шаруашылық жү ргізу объектісі ең бек «заты» мен «қ ұ ралы» ретінде тү сіндіріледі. Одан ө зге, «жер» ө ндіріс факторы қ ызметінде меншік объектісі ретінде қ атысады.

Капитал - ө ндіріс факторлары жү йесіндегі материал­дық жә не қ аржылық ресурстар.

Ең бек - тікелей ө ндіріс процесімен айналысатын халық тың белсенді бө лігі.

Кә сіпкерлік - «ең бек» факторының бір тү рі, табысты ө ндіріс ұ йымдастыру қ абілеті, нарық конъюктурасын басқ ара білу, тә уекелге бару жә не экономикалық пробле­ма­­ларды шешу.

Нарық тық экономикада ө ндірістің ә рбір факторы оның меншік иелері арқ ылы кө рсетілген, сондық танда, ө ндіріс «қ оғ амдық процесс» саясатына ие болады жә не меншік иелері арасындағ ы қ арым-қ атынас арқ ылы ө ндіріс факторларын кө руге болады. Ө ндірістің ә рбір факторы ө зінің иесіне кіріс ә келеді: капитал-пайда, жер-рентағ а, ең бек-ең бекақ ығ а, кә сіпкерлік-кіріс алуғ а. Қ оғ ам­дық жиынтық ө нім мен табыс алудағ ы ә рбір фактордың қ осқ ан ү лесінен шығ ара отырып, оның иесі ө зінің орнын табады жә не қ оғ амдағ ы шектеулі ресурстарғ а иелік жасайды.