Адам және оның экономикалық қызметі

Экономикалық теория адамдардың мінез-қ ұ лқ ын зерттейді, адам ө зінің ең бегінің арқ асында қ оғ амдық тіршілік иесі болды деп анық тайды. Ең бек - адамның саналы тү рде жә не мақ сатты бағ ытталғ ан қ ызметі ретінде барлық жануарлар ә лемінен бө лектеп, адамғ а сана берді жә не оның ө мірінің қ оғ амдық сипатын анық тады. Қ оғ амдық ө ндірісті оқ ып-ү йрену кезінде, адам бір мезгілде ө ндіруші жә не экономикалық байлық тарды тұ тынушы болып саналады. Ол тек қ ана байлық ты жасап қ оймай, сонымен бірге техника мен технологияларды пайдалану тә сілдерін анық тап, оны іс-қ имылғ а келтіреді. Ө ндірістің бұ л қ ұ ралдары ө з кезегінде, ө ндірістегі адам факторларының физикалық жә не интеллектуалдық параметрлеріне жаң а талаптар білдіреді.

«Адам факторы» термині мен ғ ылыми тү сінігі, экономикалық теорияғ а ө те ертеде енген сияқ ты, алайда содан бері оның ә лі нақ ты анық тамасы жоқ. Себебі ешкім де кү рделі қ оғ амдық қ атынасты зерттеп-ү йренумен айналысқ ан жоқ деп ойлаймыз. Дегенмен, адам - қ оғ амның басты ө ндіргіш кү ші деген марксистік тезиспен барлық экономикалық мектептің ө кілдері: классиктер, неоклас­сиктер, кейсиандық тар, монетаристер, институционал­шыл­дық тар жә не т.б. келіседі. Адам ғ ана ө ндірістің заттық факторларын жандандырады: капитал мен жер ө ндіріс технологиясының ө те кү рделі жү йесін қ ұ рады, ө зіне жә не қ оғ амғ а қ ажеттерінің барлығ ын ө зі ө ндіреді. Адам - ө ндірістің басында тұ р, ол ө ндірісті мақ сатқ а жұ мыл­дырушы болып саналады, сол сияқ ты кез келген ө ндірістің мақ саты ретінде оның соң ында тұ р. Демек, адам капиталы капиталдың ө зге тү рлерімен қ атар экономикалық теория­ның басты, негізгі категориясы ретінде қ арастырылады. Соны­мен, адам капиталы - экономикалық қ ызмет объектісі ретінде, капитал салу объектісі ретінде, ө ндірістің кез келген ө зге факторына қ арағ анда пайда табу объектілері ретінде танылады жә не негізделеді. Философиялық жә не ә леуметтік тү сінік тұ рғ ысынан адам капиталы адам ө мірінің барлық аспектілерін қ амтиды, ө ндірістің барлық факторларымен қ осылады жә не оларды іс-қ имылғ а келтіре отырып, оларғ а ү стемдік етеді. Адам капиталының аспектісі: білім беру, денсаулық ты дамыту, ақ параттар алу, жұ мыс кү ші миграциясы шығ ындарынан тұ рады, осылар­дың барлығ ы қ оғ амдағ ы ең бек ө німділігінің ө суіне ә келеді. Адам ө ндіргіш кү штердің тірі таратушысы ретінде кө птеген қ асиеттер мен сапаларғ а ие, яғ ни алуан тү рлі қ ажеттіліктер мен қ абілеттердің жиынтығ ына ие. Адамның ө ндіргіш кү штерінің қ ұ рылымында екі қ асиет бар: жұ мыс кү ші немесе ең бекке қ абілет жә не тұ тыну кү ші (қ асиеті) немесе ең бекті тұ тыну қ абілеті. Мұ нан шығ атын қ орытынды, ең бек - жұ мыс кү шінің қ ызметі, ал тұ тыну - адамның тұ тыну кү шінің қ ызметі.

Сондық тан да, адамның ең бекке жә не тұ тынуғ а қ абілеттері ретінде адамның қ алыптасуы мен даму ә дістерін оқ ып-ү йрену қ ажет. Мұ ндай қ ажеттілік, қ оғ амдық ө ндірісті дамытудағ ы адам ролін сипаттау кезінде туындайды, қ азіргі экономика ғ ылымы: «экономи­калық адам», «ө ндірістегі жеке фактор», «басты ө ндіргіш кү ш», «адам капиталы» жә не т.б. тү сініктер мен анық тама­лардың тұ тастай арсеналын пайдаланады.

Экономикалық категориялардың ішінен, адам фак­торының анық тамалары мен атаулары кө п кездеспейді. Мұ ндай категория жоқ деп айтса да болады. Бұ л мынадай жағ дайлармен тү сіндіріледі: адам капиталы теориясы тү сінігі - экономикалық салымдар объектісі жә не пайда ә келуші экономикалық қ ызмет объектісі ретінде адамның негіздеуі мен тануы. Дегенмен, ө ндіріс қ ұ ралдарына жеке меншік пен адам факторына пайдалар мен инвестицияларды сің іру нарық тық форма­лары кезінде біліктілікті ө сіру, жұ мысшы денсаулығ ы, оның миграциясы ешқ андай мә нге ие болмайды. Тек соң ғ ы 40-50 жылдары ә лемдік экономиканың дамуымен, дамығ ан елдерде ә леуметтік проблемаларды шешумен, адам капиталы проблемалары пайда болды.

Адам капиталына салынатын инвестиция - бұ л ө мір жағ дайын жақ сартатын жеке адамның біліктілігін арттыратын, шығ аратын тауарлардың сапасын жақ сартуғ а ық пал ететін кез келген ә рекет. Ө ндіріс ү шін станоктар мен қ ұ рал-жабдық тар сатып алушы кә сіпкерлердің шығ ындары, ең бекке инвестиция ретінде қ арауғ а болады. Бұ л ағ ымдық шығ ыстар немесе шығ ындар, болашақ та ө сіп отыратын кірістермен кө п қ айтара ө теледі жә не адамның ә леуметтік-экономикалық жағ дайын кө теру ү шін, сондай есеппен жү зеге асырылады.

Жұ мысшыларды оқ ытуғ а арналғ ан инвестицияны жабдық тар­ды сатып алуғ а жұ мсалғ ан инвестициялармен салыстыру таң қ аларлық, тіпті мағ ынасыз болуы мү мкін. Дегенмен, нақ ­тысында екі кө зқ арас бір-біріне ө те ұ қ сас. Қ осымша білім алуғ а арналғ ан инвестициялар, сондай-ақ білімнің 7-8 жыл ішінде ескіріп қ алатындығ ынан, ал бұ л кезең де адам білімінің кө лемі екі еселенетіндіктен қ ажет болады. Сө йтіп, білім беру қ оры кө лемінің 6-7%-ы, екінші мамандық алу, біліктілікті кө теру, қ айта даярлық қ оғ амдық ө ндірістің ө су объективті қ ажеттілігіне жұ масалады.

Дамығ ан нарық тық елдерде соң ғ ы 30-40 жылдары адам капиталына қ ұ йылатын инвестициялар ө ндірістің мате­риал­дық -заттық факторларына қ арағ анда маң ызды тү рде тез ө суі туралы мә ліметтер «адам капиталы» маң ызын растайды. Мә селен, АҚ Ш-та білім факторы ұ лттық табыстың 14%-ын қ ұ райды.

Тұ тастай алғ анда адам капиталына салынатын инвес­тициялардың тө рт тү рі болады:

1. Білім беруге жұ мсалатын шығ ындар жұ мыс кү шін қ ұ райды, олар, неғ ұ рлым білікті жә не неғ ұ рлым ө німді бола тү седі

2. Денсаулық сақ тауғ а, аурудың алдын алуғ а, медициналық қ ызмет кө рсетуге, диеталық тамақ тануғ а жә не тұ рғ ын ү й жағ дайын жақ сартуғ а арналғ ан шығ ындар - осылардың барлығ ы ө мір сү руін ұ зартады, жұ мыс қ абілеті мен ең бек ө німділігін арттырады.

3. Солардың арқ асында жұ мысшылар ө ндірісі шектеулі орындардан ө ндірісі жоғ ары дамығ ан жерлерге қ оныс аударуына жұ мсалатын шығ ындар ең бек ө німділігінің ө суіне ә келеді жә не инвестицияны ақ тайды. Білім беру сияқ ты, географиялық миграция алдағ ы уақ ытта олардың ең бек қ ызметі мен нарық тық қ ұ нының ө суінен пайда табуғ а жағ дай жасайды.

4. Адам капиталы теориясына сә йкес ең бек ө німділігі мен ең бек қ ызметінің (ең бекақ ы) нарық тық қ ұ ны маң ызды дә режеде жеке адамғ а немесе оның отбасы жә не жалдаушығ а білім беруді, денсаулық сақ тауды жә не жұ мыс орнын кө бейтуді қ ажет деп санайды.

5. Экономикалық теория адам ө мірінде ғ ылыми талдау жасағ анда, оның жеке басының алуандылығ ын, жеке даралығ ын, алуан тү рлі экономикалық себептерін жә не мінез-қ ұ лқ ын ескере отырып, модель жасауғ а, ол жеке адамның экономикалық белсенділік мотивтерін, мақ саттарын сипаттайтын параметрлер негізінде қ ұ рылғ ан.

Экономикалық ғ ылым адам моделін жасай отырып, адам болмысының кө птеген белгілері мен сапаларын абстрак­циялайды. Экономиалық ғ ылымның шаруашылық ө міріне теория­лық талдау жасау кезінде нақ ты адамдар қ асиеттеріне сү йенуге болмайды, ө йткені олардың жеке басының мінездемесі тым кү рделі, қ арама-қ айшылық ты болып саналады.

Экономикалық теория адам моделін зерттеу инструменті ретінде немесе соның негізінде зерттеуші-теоре­тик­тер сұ раныс, ұ сыныс, бә секелестік, пайдаларды бө лу, тұ тынушылардың мінез-қ ұ лық тары сияқ ты теорияларын жасайтын белгілі бір теориялық алғ ышарт ретінде қ арастырады.