Ақша мен ақша айналымының эволюциясы

Ақ ша жү йесі деп елде белгілі бір тарихи жағ дайда қ алыптасқ ан жә не қ абылданғ ан заң дарғ а сә йкес, мемлекет-тің ақ ша айналысын ұ йымдастыру формасын айтады.

Ақ ша айналысыдегеніміз - айналыс қ ұ ралы мен тө лем қ ұ ралы қ ызметтерін атқ аратын ақ шаның ү здіксіз қ озғ алысы болып табылады.

Ақ ша жү йесінің элементтеріне жататындар:

1) ақ ша бірлігі, яғ ни елде қ абылданғ ан ақ ша ө лшемі (тең ге, сом, доллар жә не т.б.);

2) бағ а масштабы, яғ ни елде қ абылданғ ан ақ ша бірлігі мен оның қ ұ рамындағ ы ақ ша металының салмақ мө лшері (мысалы, бір сом 100 тиыннан қ ұ ралады, ал 1960-80 жылдары бір руб. 0, 987672 г. алтынғ а тең естірілді);

3) эмиссиялық жү йе, яғ ни ақ ша мен бағ алы қ ағ аздарды жасап шығ аратын мекемелер (мысалы, Қ азақ стан Республикасында - Ұ лттық банк, Ресейде - Орталық банк жә не т.б,);

4) ақ ша рә міздерінің тү рлері, яғ ни айналымда заң ды тө лем қ ұ ралы болып саналатын - несие қ ағ аз ақ шалар, айырбас монеталар жү йесі;

5) ақ ша жү йесінің ұ йымдары, яғ ни ақ ша айналысын реттейтін мемлекеттік жә не мемлекеттік емес мекемелер.

Металл ақ шалардың айналыс жү йесі ө зінің тарихи дамуында биметализм жә не монометализм дә уірін бастан ө ткерді.

Биметализм ақ ша ретінде екі металды - алтын мен кү місті (ХҮ І-ХІХ ғ.) пайдалануғ а негізделді.

Монометализм ақ ша ретінде тек қ ана алтынды пайдаланды жә не несие ақ шалар оғ ан еркін айырбасталатын болды.

Монометализмнің - ү ш тү рі қ алыптасты:

1) алтын монеталық стандарт (1821 жылдан бірінші дү ниежузілік согысқ а дейін) айналыста алтын монеталардың жү руімен сипатталады, қ ағ аз жә не несие ақ шалар алтынғ а еркін айырбасталды.

2) қ ұ йма алтын стандарты (бірінші дү ниежү зілік соғ ыс жылдары Англия мен Францияда қ алыптасты) алтын стандарты қ ұ ймасына сә йкес келетін, қ ұ н рә міздерін алтынғ а айырбастауды жү зеге асырды (мысалы, егер картинаның бағ асы бір грамм қ ұ йма алтынның бағ асына сә йкес болса, онда картина 1 грамм қ ұ йма алтынғ а айырбасталатын болды).

3) алтын таң балы (алтын девизі) стандарт (XX ғ. 20-30 жж.) алтынғ а алмастырылатын шетелдік валюталарды (девиздерге) банкноттарды айырбастауды жү зеге асырды.

1929-1933 жж. дағ дарыстан соң банкнотты алтынғ а айырбастау тоқ татылды, осылайша монометализм дә уірі келмеске кетті.

1930 ж. бастап алмастырылмайтын несие ақ ша жү йесі қ алыптасты. Оның белгілері: алтынның айналыстан шеттетілуі (алтынды демонетизациялау); банкноттарғ а алтынды айырбастаудан бас тарту жә не олардың алтын қ ұ рамын жою несие ақ шалардың беделін кү шейтіп, айналымдарда қ олма-қ ол емес есеп айырысуды кең ейту; ақ ша массасын кө бейту мемлекеттің қ ағ аз ақ шаларды шығ аруы мү мкіншілік берді.

Ақ ша айналысы мен ақ шалардың эволюциясы - тауар ө ндірісінің тарихи объективтік даму процесі болып табылады.

Айналыстағ ы ақ шалардың міндеті - алмастырылатын тауарлар қ ұ ндарының ө зара баламалы болуын қ амтамасыз ету болды, бірақ олардың ө здерінің қ ұ ны болуды қ амтамасыз ете алмады.

Алтынның несие ақ шаларды алмастыруы ақ ша қ ызметтерін атқ аратын несие карточкалардың (банкнот, вексель, чек) одан ә рі кү шейтіп жіберді.

Несие карточкалардың тө лем қ ұ ралы ретінде ақ ша қ ызметін атқ аратын тү рлері:

1. Қ айта жаң артылатын карточкалар. Бұ лар дү кен-дерде, мейрамханаларда жә не т.б. жерде қ олданылады. Қ арызды ө теген соң, бұ л карточкалар қ айта жаң артылады.

2. Бір айлық карточкалар, олар туристік фирмалармен есеп айырысу ү шін пайдаланылады. Фирмалық карточ-калар ә р айдың қ арыздарын міндетті тү рде тө леуі тиіс.

3. Фирмалық карточкаларды байланыстың ә р-тү рлі шығ ындарын тө леу ү шін тү рлі фирмалар шығ арады.

4. Сыйғ а тарту, немесе «алтын», несие карточкаларын тек қ ана жылдық табыстары жоғ ары клиенттер ү шін арнайы шығ арады. Қ азіргі таң да ақ ша эволюциясына электрондық ақ ша жү йесі тә н, олардың кө мегімен - банк шотынан ақ шаны алу, салымдарды, тө лемдерді қ абыл-дау, чек кітапшаларын, дебет-карточкларын беру жә не т.б. сияқ ты ақ ша операциялары жү зеге асырылады.