сет Ризаұлы Мұқашбеков

Ә сет Ризаұ лы Мұ қ ашбеков – 1951 жылы тамыз айының 21 жұ лдызында Бұ рынғ ы Семей облысы Ұ ржар ауданы, Науалы ауылында дү ниеге келген.

1970 жылы Алматы қ аласындағ ы Қ азақ ауыл шаруашылық институтының агрономия бө лімшесіне тү сіп, 1975 жылы ғ алым – агроном мамандығ ын алып шығ ады. 1975...2004 жылдар аралығ ында, қ аймағ ы бұ зылмағ ан қ азақ ауылдарында – бұ рынғ ы Семей облысының Ұ ржар, Мақ аншы аудандарында ө з мамандығ ы бойынша ә р тү рлі дә режедегі қ ызметтер атқ арады.

2006 жылы Қ азақ стан Республикасы Ұ лттық Ғ ылым академиясының академигі, биология ғ ылымының докторы, профессор, Рахым Алмабекұ лы Оразалиев, философ-ғ алым, теолог, техника ғ ылымдарының кандидаты Досым Қ айырбекұ лы Омаровтармен бірлесіп, ө зінің 50 кү ндік ашығ у тә жірибесінің негізінде жазғ ан, екі қ айтара басылыммен басылып шық қ ан 4000 дана «Жасару қ ұ пиясы», 2007 жылдың аралығ ында да, екі қ айтара басылыммен басылып шық қ ан 4000 дана «Аштық ты ұ стау – денсаулық тың кепілі!», 2000 дана «Рух пен тә ннің саулығ ы», бауыры Қ амбар Ризаұ лы екеуі жазғ ан 2000 дана «Жү йке жү йесінің тылсымы», Шымкент қ аласының «Базар» АҚ -ның президенті Серік Шалқ арұ лы Ұ зақ баевпен бірігіп жазғ ан, қ азір ө збек тіліне аударылғ ан жә не орта Азия тілдеріне жаппай аударылып жатқ ан 5000 дана «Ақ ыл есті билеп алғ ан жоқ шылық пен кедейшіліктен қ алай қ ұ тылуғ а болады?» деген 5 кітабы жарық қ а шық ты. Алғ ашқ ы тө ртеуі адам ө зінің денсаулығ ын ашығ у мен дұ рыс тамақ мә зірі арқ ылы қ алай ауру-сырқ аудан жазылуғ а болатыны, ал қ алғ ан кітаптары жоқ шылық пен кедейшіліктен қ ұ тылудың жә не молшылық пен бақ ытқ а жетудің қ ұ пияларын баяндайды.

2008 жылы ө здерінің жалындағ ан жастық, студенттік шақ тарын бірге ө ткізген досы Тілеуберді Қ ұ лиевпен бірігіп жазғ ан 4000 дана «Желілі бизнестің кө мегімен ақ ымақ тық пен жоқ шылық тан қ алай қ ұ тылуғ а болады?» жә не 2000 дана «Тибет медицинасының ө німдерінің негізінде – желілі жеке бизнесті қ ұ рудың қ ұ пиясы» деген кітабы шық ты. Осы жалпы тиражы 23 000 дана: 7 кітаптарының барлығ ы да, оқ ырмандарын тауып, олардың сү йіспеншілігіне бө леніп – «кү ндіз қ олдарына шам алып» іздеп жү ріп оқ итын, кө пшіліктің таным-тағ ылымды кітаптарына айналды.

Қ олдарың ызғ а ұ стап отырғ ан «Жаратушыны ә руақ тар арқ ылы тану немесе «Ақ ананың» тылсым дү ниелері» атты кітабы да шық пай жатып оқ ырмандардың орасан зор сұ ранысына ие болғ ан шығ арма.

Ақ сақ Темірдің қ арғ ысы немесе Кең ес ү кіметінде 1941 жылы Отан соғ ысының басталуы, Сталиннің Ақ сақ Темір ә руағ ын мазалауы

Ә руақ ө зіне қ астандық жасағ ан адамнан ө шін алып, оны жазалуғ а дейін бара алады. Ә руақ тың ө зіне керекті істерді адамғ а жасату ү шін қ андай ә рекеттерге баратынын тө менгі мысалдан кө ре аламыз.

1941 жылдың наурызында екінші дү ниежілік соғ ыстың жалыны Кең ес ү кіметінің батыс шекарасына жақ ындап қ алады. Барлық зауыттар, ө ндіріс орындары соғ ыс ө ндірісіне айналды. Бү кіл орталық газеттер, радио мен жарнамаларда жан-жақ тан қ оршағ ан жаулардан Социалистік Отанды қ орғ ау керек, елімізге ең іреп тұ рғ ан ерлер қ ажет деген ұ ран айқ айлап тұ рды. Сондай жариялардың бірі – Бізге адамдар емес, бізге идеология керек деген жария еді. Бұ рынғ ы орыс патшаларының (1-ші Пётр), қ олбасшыларының (Александр Невский, Суворовтың т.б.) ә руақ тарының ерліктері паш етіле бастады. Лениннің «Лев Толстой орыс революциясының айнасы» атты ең бегі жә не «Пушкин орыс революциясының хабаршысы» атты тақ ырыптарда мектептерде шығ армалар жазыла бастайды. Сол кездегі анекдоттан: 1-ші Пётр туралы киноны кө рген бала: «Ә кей! Кең ес ө кіметіне тағ ы да орыстың қ андай патшалары қ ызмет істеген?», – деп сұ рапты.

Олар туралы оқ улық тарда, киноларда, кітаптарда кең інен патриоттық тә лім-тә рбие жү ргізілді. Сталиннің тікелей басшылығ ымен ө ткен ғ асырлардағ ы тарихта аты қ алғ ан ұ лы адамдардың тізімі жасалып, «Жизнь замечательных людей» атты кітаптар сериясы басыла бастады, ол тізімге керемет адамдардың қ айсысын кіргізу керектігін Сталиннің ө зі шешетін. Жалпы халық қ а бұ рын ө мір сү рген керемет адамдардың арттарына қ алдырғ ан мұ ралары мен ерлік істері кең інен оқ ытыла бастады.

Солардың бірі 1937 жылы тізімге енген, ө зі пір тұ татын, ө зінің Сталин деген фамилиясын осығ ан орай алғ ан (Сталь – қ азақ ша мағ ынасы темір. Сталиннің ө зі де бір аяғ ының башпайлары алтау болғ андық тан сылтып басатын), оң аяғ ынан сылтып басып жү рген, дү ниені дү р сілкіндірген жаһ ангер, атақ ты қ олбасшы, Ә мір Темір ( 1333-1405жж.) еді.

Ақ сақ Темір туғ ан жеріндегі ө зара соғ ыстар кезінде жұ лқ ынып алғ а шық қ ан, ө мір бойы соғ ысып ө ткен, ерекше қ атыгездігімен атағ ы шық қ ан, бірақ тарихта аса мемлекеттік қ айраткер ретінде жә не «Барлық жаратылғ андардың бір ғ ана Қ ұ дайы болса, жерде де барлық адамдардың бір ғ ана патшасы болу керек» деген сө зі қ алғ ан. Оның ө мірлік ұ станымы – Ә ділдік кү ште, кү ш ә ділдікте. Ө кімет билігін ө з қ олына алып, Орта Азияны 35 жыл жалғ ыз ө зі басқ арып билеп тө стеген, астанасы Самарқ анд қ аласы болғ ан, ол осы қ алағ а бү кіл жаулап алғ ан жерлерінен шебер қ олө нершілерін ә келіп, оларғ а дү ниежү зі таң қ алатындай зә улім ғ имараттарды салғ ызғ ан. Ә мір Темір кө птеген мешіт, медресе соқ тырғ ан. Соның ең кереметі Тү ркістандағ ы Қ ожа Ахмет Иассауи ғ имараты. 26 жасында шайқ аста аяғ ынан жараланып – «Ақ сақ Темір» аталады. Иран, Ү ндістан, Кавказ еліне жорық жасағ ан. Жорық тарында мұ сылман қ ағ идасына қ арама-қ айшы болатын, ә руақ тармен тіл табыса алатын ә улие сопыларын, кө ріпкелдерін бірге алып жү ретін, сопылары шайқ ас алдында дұ ғ а оқ ып, жаудың бетін қ айтаратын. 1391 жылы Алтын Орда ханы Тоқ тамыспен шайқ асар алдында сопы жаудың алдына «Жау қ ашты», – деп ұ сақ тастарды лақ тырып еді, шайқ ас басталып, аяғ ында Темір ә скерінен кү шті жә не саны жағ ынан кө п болғ ан Тоқ тамыс ә скері ә руақ тардың ә серінен қ ашып, жең іліс табады. 1405 жылы 18 ақ пан айында Ақ сақ Темір 72 жасында Қ ытайғ а жорық қ а бара жатып жолда Отырар қ аласында қ айтыс болғ ан. Самарқ анд қ аласында ө зінің немересіне салғ ан Гү р-Ә мір мазарында жерленген.

1941 жылы Сталин Самарқ андқ а Темір ұ рпағ ына кө рме ашу мақ сатымен арнайы экспедиция жұ мсайды, ол экспедиция жаз басталысымен жұ мысқ а кірісу керек деген бұ йрық береді. Экспедицияның міндеті Ә мір Темірдің сү йегін тауып, оның Ақ сақ Темірдің сү йегі екенін дә лелдеп, бас сү йегінің бедерінен бейнесін кө рсету болды. 1941 жылы мамыр айының соң ына таман Самарқ андта экспедиция жұ мысын бастау ү шін бә рі ә зір болды. Экспедицияның тө рағ асы болып, академик Қ арниязов сайланды. Мазардағ ы тас плиталардағ ы жазу мен ө рнектерді оқ у ү шін ә лемге ә йгілі шығ ыстанушы ғ алым Мә скеуден Александр Семенов, бас сү йек арқ ылы адамның бейнесін қ алпына келтірудің ерекше ә дісінің авторы, антрополог Михаил Герасимов ө зінің кө мекшілерімен бірге Ленинградтан шақ ырылды. Кө не аң ыздар мен ертегілерді жинақ таушы, Тә жікстаннан келген жазушы Сариддин Айни де экспедицияғ а қ атысты, ол Ә мір Темір туралы роман жазуды армандап жү рген болатын. Сондай-ақ экспедицияғ а арнайы кинохроника тү сіру ү шін операторлар да бө лінді. Экспедицияның барлық кезең дерін тү гел таспағ а тү сіру ү шін келген ү ш оператордың бірі жас кинодокументалист Мә лік Каюмов болатын, ол былай дейді: «Біз ертерек, 5 кү н бұ рын ө зіміздің прожекторларымыз бен 5, 10 киловаттық шамдарымызды мазар ішіне жарық тү сіру ү шін алып, тас-тұ йнақ тай дайындалып, мазарғ а келіп алдық. 27-мамыр кү ні Самарқ андта қ ондырғ ыларымызды Гү р-Ә мір мазарының ішіне кіргізе бастадық, мазардың сыртынан сым ө ткізіп қ ойғ ан болатынбыз, Самарқ андтық тар қ ызық кө ріп қ аптап жинала бастады, жиналғ ан халық тіпті мың нан асып кетті. Олар не жә не қ алай болады екен деп жиналып, кө ріп қ ызық тап тұ рды».

1-маусымда академик Қ арниязов ресми тү рде экспедицияның мақ сатын жария етті – Темір ұ рпағ ының сү йектерін жә не Орта ғ асырдағ ы шығ ыс елінің мә дениетін зерттеу деді. Экспедиция тобының мү шелерінің арасында дау-дамай басталды, себебі ешкім де Темірдің қ ай жерде жерленгенін дә л білген жоқ болатын. Академик Қ арниязов «Ауғ анстанның солтү стігіндегі Герат қ аласына Темірдің ұ лы Шаһ рух апарып жерледі» десе, Айни «Темір Гү р-Ә мір мазарында жатыр» деп, ал шығ ыстанушы Семенов қ айтыс болғ ан жері Қ азақ стандағ ы Отырар қ аласында жерленді деген болжам айтты. Алайда араларындағ ы басқ а мү шелердің болжамы: туғ ан қ аласы – Шаһ рисябз қ аласында Темірдің ата-анасы жатқ ан мазарының жанына тірі кезінде ө зіне мазар салдыртқ ан болатын, ол сонда жерленген деген де жорамал бар еді.

1941 жылғ ы маусым айына дейін Ә мір Темірдің нақ тылы қ ай жерде жерленгенін ешкім білген жоқ. Гү р-Ә мірдің парсы тілінен аударғ ан мағ ынасы – патша зираты. Кө не жазулардың айтуы бойынша осы жерде Ақ сақ Темірдің туғ ан-туысқ андары: ұ лдары, немерелері, шө берелері жерленген.

Белгілі шығ ыстанушы академик Массон 1925 жылы Гү р-Ә мір мазары тылсым сә уле жарығ ымен нұ рланып тұ ратынын айтып, қ азба жұ мыстарын жү ргізуге рұ қ сат, қ аржы сұ рағ ан. Бірақ та жас Кең ес ү кіметінде зират қ азудан да маң ызды істер жетерлік болатын. Мазардың қ ұ пия тылсымы туралы сө здер халық арасында кең інен тарағ ан еді.

Сталиннің тікелей нұ сқ ауымен зерттеу жұ мысы 16 жылдан кейін 1941 жылдың 1-маусымында басталды. Жоспар жасалды: Герасимов Гү р-Ә мір мазарынан бастау керектігін жә не осы зиратта Ә мір Темірдің ү ш ұ рпағ ы жатқ анына баса назар аударды. Осылардың ішінде Ақ сақ Темір мү рдесі бар ма жә не де туыстардың ө зара ұ қ сас белгілері бар ма екен деген сұ рақ қ а жауап беріп, ғ ылыми тү рде дә лелдеу қ ажет болды. 2- ші маусым кү ні таң ғ ы сағ ат 8-де Шаһ рухтың бейітін ашудан жұ мыс басталып кетті. Шаһ рухтың мү рдесі нашар сақ талыпты, Герасимов Шаһ рухтың бас сү йегін жә не омыртқ асының бір бө лігін ерекше ыждағ аттылық пен алды. Қ алғ ан сү йектерін мұ қ ият ө лшеп, жазып, сызып, бө лек жә шікке салды. Бұ ғ ан 3 кү н уақ ыт кетті. 5-ші маусым кү ні Ә мір Темірдің немересі Ұ лық бектің зиратын ашты. Ұ лық бек Мырза-Мұ хаммед астроном, суретші, математик болғ ан. Ұ лық бек салғ ан аспан ә лемін зерттеуге арналғ ан обсерваторияның биіктігі қ азіргі замандағ ы он қ абатты ү йдің биіктігімен бірдей болатын. Қ азіргі заманда бізге жеткені жер астындағ ы орасан зор доғ а, осы аспаптың кө мегімен Ұ лық бек мың дағ ан жұ лдыздардың орналасқ ан аумағ ын (координаттарын) есептеп анық тағ ан. Қ азіргі заманғ ы астрономдар ө здерінің ашқ ан жұ лдыздарының орналасқ ан аумағ ын Ұ лық бектің есебімен салыстырады. Ұ лық бек кү ндіз-тү ні обсерваториядан шық пайтын, ол ғ ылымды бірінші орынғ а қ ойғ ан болатын, сол себепті ислам қ ағ идаларын толық ұ станбағ ан. Ислам дін басылары ғ алым Ұ лық бекті сиқ ыршы, бақ сы, кө ріпкел деп айыптап, басын шаптыртқ ызғ ан. Герасимов кө рді ашқ анда Ұ лық бектің шабылғ ан басы денесінен бө лек жатқ анын кө реді, басының шабылғ анын қ ылыш табының ізі дә йектеп береді. Зерттеушілердің бұ л мү рденің Ұ лық бек екеніне кү мә ндары болмады. Ұ лық бектің мү рдесімен екі жұ ма бойы жұ мыс істеді, киноғ а, фотоғ а тү сірді, мү рде жақ сы сақ талғ ан екен.

Гү р-Ә мірдегі мү рделерді салыстыру ү шін арнайы тізім, кестелер жасалды да, барлық мә ліметтер кү нделік дә птерге мұ қ ият жазылып отырды, Герасимов Мә скеуге материалдарды жіберу ү шін арнайы жә шіктерді дайындады. Мө лшермен Ақ сақ Темір мү рдесі жатқ ан табыт ашылуының уақ ыты таяды. Экспедиция басталысымен Семенов ү шінші табыттың бетіндегі мү рдені жә не ә руақ ты қ орлаудан сақ тау ү шін кө не араб ә рпімен жазылғ ан киелі мө р басылғ ан жазуларды оқ и бастады, 17-ші маусымда тарихшы Семенов табыт бетіндегі киелі мө р басылғ ан қ ұ пия жазудың мағ ынасын толық тай аударып бітеді. Табыт бетінде Темірдің 16 есімі жә не Қ ұ ран аяттары жазылғ ан екен. Жазбада былай делініпті: «Біз бә ріміз де о дү ниелікпіз, біз де кетеміз. Бізге дейін де ұ лы адамдар болғ ан, бізден кейін де бола береді. Егер де кімде-кім дандайсып, кө кірек керсе немесе ата-баба ә руағ ының мазасын алса, онда олар ең ауыр жазағ а ұ шырасын!».

Соң ғ ы «Жазағ а ұ шырасын!» деген ескерту сө йлемі қ атысушылардың зә ресін алды. Араларынан кейбіреулері жұ мысты тоқ татайық деп қ орқ ынышпен ұ сыныс жасады, бірақ жұ мысты тоқ тату мү мкін емес еді, себебі бұ л зерттеудің барысын бү кіл ә лем бақ ылап отырды, дү ниежү зі газеттеріне жарияланды жә не де Иосиф Виссарионовичтің тікелей нұ сқ ауы болатын. Бұ л жұ мысқ а жергілікті ақ сақ алдар қ арсы болды, олар ә руақ тардың киесі атады деп ескертті, бірақ олардың сө здеріне мә н берген адам болғ ан жоқ.

Ақ сақ Темір табытын ашатын кү н де келді, 21 маусым кү ні таң ғ ы сағ ат 7-де барлық қ атысушылар жиналып, жұ мыс басталды. Ә п дегеннен жұ мыс жү рмеді, жарты сағ аттан кейін тас плитаны кө теретін қ ондырғ ы істен шық ты, еріксіз тасты қ олмен сантиметрлеп отырып, итеріп жылжытты, астында мү рде болмады, тек топырақ жатты, қ олмен оларды шарпып алып тастады. Содан кейін адамдарды ү рей билеп, белгісіз бір иіс келді. Кү ндізгі сағ ат 1-де топырақ астындағ ы кө лденең салынғ ан тағ ы ү ш мә рмә р плита алынды. Жұ мыс барысы ү кімет басшыларының келуімен тоқ татылды, олар ғ алымдардан жең істі рапортты кү тті, бірақ ғ алымдарда мақ танатындай рапорт дайын болмады. Сол кездегі Ө збекстанның Орталық Комитетінің КП бірінші хатшысы Осман Юсупов, Министрлер Кең есінің тө рағ асы Ә бдірахманов, Жоғ арғ ы Кең ес Президиумінің тө рағ асы Ахунбабаев жә не жазушылар мен ғ алымдар келді. Олардың бә рін 5-ақ минутке кіргізді. Олар кеткеннен соң ары қ арай жұ мыс жалғ аса берді, қ ондырғ ы жө нделмеді. Ағ аш табыттың беті кө рінді, осы мезетте кенеттен жарық сө ніп қ алды, ү рейлі дауыстар шық ты. Ішінде ауа жетіспей, адамдар тұ ншығ а бастады, ү зіліс жарияланды.

Оператор Мә лік Каюмов ары қ арай оқ иғ аны былай ә ң гімелейді:

– Сағ ат кү ндізгі 2-ге тақ ау шай ішуге бардым. Шайханағ а барсам, ү ш

ақ сақ ал қ олдарындағ ы кітә бімен отыр екен. Сонда бір ақ сақ ал мағ ан:

– Балам, бұ л қ азбаларғ а қ атысың бар ма?

– Иә бар, бұ лар менсіз тү к те істей алмайды, – деп жартылай

қ алжың дап айттым.

– Темірді ашуғ а болмайды, ә йтпесе соғ ыс басталады.

– Бұ л қ айдан белгілі?

– Кітапта осылай жазылғ ан, – деп, қ олдарындағ ы ү лкен арабша

жазылғ ан кітә пті кө рсетті.

– Ә келің із, мен оқ иын.

– Сен арабша оқ и аласың ба?

– Иә.

Олар кітапты мағ ан берді, мен мұ қ ият оқ ып шық тым, кітапта «Ұ лы

қ олбасшының ә руағ ын қ озғ ауғ а болмайды, ә йтпесе соғ ыс басталады, ә руақ тың киесі атады» деп жазылыпты.

Осы сә тте Мә лік Каюмов табыттың бетіндегі ескертпе жазуларды жә не де серіктестерінің қ орқ ынышын есіне алады. Осы кө ріпкелдікті қ олма-қ ол серіктестеріне баяндайды. Қ арниязов осы кезде Семеновқ а айтады: «Жү р, барып кө рейік». Қ арниязов, Айни, Семенов, Каюмов тө ртеуі ақ сақ алдарғ а келеді. Қ арниязов:

– Ассаламуғ ә лә йкү м!

– Уә ғ ә лә йкү м-ассалам! – деп шалдар жауап берді. Сонан соң олар

жандарына отырып, шай ішуге жайғ асты. Алдындағ ы ә ң гіме қ айта басталды: Ұ лы қ олбасшының ә руағ ын қ озғ ауғ а болмайды, ә йтпесе соғ ыс басталады. Кітаптан Қ арниязов, Айни, Семенов ү шеуі де осы сө йлемдерді оқ ыды. Бірақ мә н берген жоқ, «Ә, жаза береді», – дегендей сың ай білдіреді. Айни оларды парсы тілінде кемсітіп, қ орлап, таяғ ымен соғ ып, қ уалай бастайды. Жә бірленген, қ орланғ ан ү ш ақ сақ ал Айниге «жылы» сө здерді айтып, кетіп қ алады. Шалдар жақ ын бұ рылысқ а барып, ғ айып болады. Каюмов тө беден ұ рғ андай тұ рып қ алады, есін жиып, іле-шала шалдардың артынан жү гіреді, бірақ ешкімді де, ештең ені де кө рмейді... Сө йтсе, бұ лар адам кейпінде ескертуге келген ә руақ тар екен.

Ә руақ тар ғ айып болғ аннан кейін жұ мыс қ айта жалғ асады, табытты ашқ анда табыт ішінде жатқ ан алып адамның мү рдесін кө реді. Мү рденің бойы 180-190 см, ұ лы тұ лғ а екені айқ ын кө рінеді, бас сү йегінің жаратылысы да ерекше. Бірер минуттен кейін ғ алымдар тізесінен жаралы болғ ан оң жақ тоқ пан жілікті қ олдан-қ олғ а аса бағ алы заттай ө ткізеді. Бұ л Ақ сақ Темірдің мү рдесі екеніне кү мә н қ алмады. Герасимов сондай кү мә н келтірмейтін тағ ы бір бұ лтартпас дә лел келтіреді. Алдындағ ы мү рделерден жасалғ ан сараптаманың қ орытындысы бойынша бұ л ә улеттің барлығ ының мойын омыртқ асының алтыншысында ерекше белгісі бар еді, сондай белгі Ақ сақ Темірде де болды. Экспедицияның кө здеген мақ саты толық тай орындалды, мү рде Ә мір Темірдікі екені дау туғ ызбайды.

21-ші маусым кү ні кешке дейін жұ мыс істелініп, кө терің кі кө ң іл-кү ймен қ онақ ү йге беттеп, нә тижелі бітірген істерін тойлату ү шін демалуғ а қ атысушылар кетеді. Олармен Ташкент киностудиясының директоры Николай Ким де болады, оның ү лкен радио қ абылдағ ышы бар еді. Николай Ким ағ ылшын тілін білетін, радиодан Кең ес ғ алымдарының Ақ сақ Темірдің мү рдесін тапқ аны туралы бү кіл ә лем радиолары ө з тілдерінде хабарлап жатты.

1941 жылы 22-ші маусымда таң ертең радио тың дап отырғ ан Николай Ким бір уақ ытта тү рі бозарып, сыбырлап соғ ыс басталды дейді. Гитлер Кең ес Одағ ына шабуыл жасады. Каюмовтың ә ң гімесі: «Біз бә ріміз сілтідей тындық, ә руақ ақ сақ алдарды жә бірлеген Айнидің ү ні мү лдем ө шті. Біз Қ арниязовқ а хабарладық, Қ арниязов Осман Юсуповке хабарды жеткізді. Ол бізге экспедицияны жауып, Ташкентке дереу қ айтың дар деп бұ йрық берді. Тез арада экспедиция жұ мысы бітіріліп, Темір ә улеттерінің мү рделері Мә скеуге жіберілді». Мә лік Каюмов хабарды ести сала, ө з еркімен майданғ а аттанады, оны ә скери кинооператор қ ылып майданғ а жібереді. Кетерде Мә лік ө зі куә болғ ан жә не кинотаспағ а тү сірген тылсым дү ниені Осман Юсуповқ а айтады, ол Қ арниязовты шақ ырып алып, мағ ан неге айтпадың дар дейді. Қ арниязов мен бұ ғ ан онша мә н бермеп едім деп ақ талады. Бірақ Осман Юсуповтың ө зі де Кремльге, ұ лы қ олбасшы Ә мір Темірдің киелі ә руағ ының қ арғ ысы туралы айтуғ а жү регі дауаламайды.

Майданғ а аттанғ ан Мә лік Каюмовты халық тың басына тү скен апатқ а ө зінің тікелей себепкер болғ ан сезімі тыным таптырмайды, ол қ айтсе де мемлекет басшыларына осы тылсым дү ниені жеткізуді ө з алдына мақ сат етіп қ ояды. Кинооператор Мә лік Калинин майданына тап болып, Ржев қ аласының тү бінде ұ зақ тұ рады. Кү ндердің кү нінде майдан қ олбасшысы Г.К. Жуковтың штабы сол жерде екенін біледі де, оның қ абылдауында болады. Қ олбасшы дұ рыс қ абылдап, мұ қ ият оны тың дайды да:

– Сіз расында да Ә мір Темірдің мү рдесін кинотаспағ а тү сірдің із бе? –

деп сұ райды.– Мағ ан егжей-тегжейін тү к қ алтырмай баяндаң ыз.

Мә лік Каюмов осы жағ дайды бү ге-шү гесіне дейін толық айтады,

Жуков бар ық ыласымен тың дайды. Мә лік майдан қ олбасшысына былай дейді:

– Ақ сақ Темір мү рделерін қ айта жерлемей, Кең ес сарбазы ешуақ ытта

жең іске жетпейді, – деп мә лімдейді. Осы жайды Сталинге толық тай жеткізуін Жуковтен сұ райды, Жуков бұ л мә лімдемеге ө те байсалды тү рде қ арап, Сталинге жеткіземін деп уә де береді.

1941 жылдың тамыз айынан 1942 жылдың қ азан айына дейін Темір ә улетінің мү рделері Мә скеуде болады. Герасимов ү кіметтік тапсырманы орындады: Ақ сақ Темірдің сұ сты бейнесін жә не оның ұ рпақ тарының бет-бейнесін жасап шығ арды.

1942 жылының тамыз айынан бастап майдан жағ дайы кү рт нашарлай бастайды. Қ ырымнан айырылып, жау Еділ ө зеніне(Волга) ентелей жақ ындады, Кубань аймағ ынан айырылу жә не майданғ а мұ най, азық -тү лік пен шикізаттар беріп тұ рғ ан Кавказбен байланыстың ү зілу қ аупі тө неді. 1942 жылы қ ыркү йек айында Сталинград тү бінде ауыр шайқ астар жү реді, Кең ес ү кіметі жең у мү мкіншілігінен кү дерін ү зеді. 1942 жылдың қ азан айында Мә лік Каюмовтың майдан қ олбасшысы Г.К. Жуковпен қ айта тілдесуге мү мкіншілігі туады. Жуков Сталинмен кездескенде тылсым дү ниені баяндағ анын айтады. Сталин Ө збекстанның Орталық Комитеті КП бірінші хатшысы О. Юсуповқ а:

– Ақ сақ Темірді ұ лдарымен қ айта ө з қ абірлеріне жерлеші! – деп айтады.

1942 жылдың 15 қ арашасында Мемлекеттік комиссия Ақ сақ Темір ә улетін қ айта жерлеу туралы шешім қ абылдайды. Ақ сақ Темірдің қ айта жерлеуі бір айдан кейін Самарқ андта екінші экспедицияның кө мегімен жү зеге асырылды.

Осы аралық та мү рделермен не болғ аны туралы ешқ андай деректер жоқ, халық арасында кө птеген ә ң гімелер шығ а бастады. Соның бірі кө сем ұ йымдастырғ ан қ орғ аныс операциясы деп аталғ ан сө з: Ақ сақ Темір ә улетінің мү рделері тиелген соғ ыс ұ шақ тары майдан шебін айналып, бірнеше тә улік ұ шқ ан, мақ сат біреу-ақ – ұ лы қ олбасшы Ақ сақ Темірдің ә руағ ынан кө мек. Сондай-ақ Ақ сақ Темір ә руағ ы Орта Азияда жасақ талғ ан мұ сылман дивизиялардың жауынгерлік рухын кө теру ү шін ә келінді деген сө з бар. Бұ л ә ң гімелерді майданнан қ айтқ ан қ арт жауынгерлер айтады. Бұ л ә ң гімелерге сенбеуімізге негіз жоқ.

1942 жылдың 20-желтоқ санында Ақ сақ Темірдің жә не ұ рпақ тарының мү рделері ө з зираттарына Гү р-Ә мірде қ ұ рметпен қ айта жерленеді. Бұ л туралы ғ алымдар жә не жерлеген комиссия тө рт тілде: ө збек, парсы, орыс, ағ ылшын тілдерінде жә не Самарқ андта ХVІІ-ғ асырда жасалғ ан жұ қ а қ ағ азғ а қ ытай сиясымен мұ қ ият акт жазып, комиссия мү шелерінің қ олдары қ ойылып, актінің бір данасын арнайы су, ауа ө тпейтін қ обдишағ а салып, мү рдемен бірге жерлейді. Қ ұ дайдың қ ұ діретімен, тылсым дү ниенің ә серімен ұ лы қ олбасшы Ә мір Темірді жерлегеннен кейін екі кү н ө тісімен – Сталинград тү біндегі майданнан жең іс туралы хабар келеді. Жаудың 17 дивизиясы қ ұ ртылып, 60 мың сарбаз тұ тқ ынғ а алынады. Сталинград тү біндегі бірінші жең іс Ә мір Темірді қ айта жерлегеннен кейін сенсең із де, сенбесең із де ұ лы қ олбасшының ә руағ ының қ олдауымен келеді. Тылсым дү ние бұ нымен тоқ тап қ алмайды.

Орта Азияны 35 жыл жалғ ыз ө зі басқ арып билеп тө стеген ұ лы қ олбасшы Ақ сақ Темірдің ә руағ ынан қ орық қ ан Сталин: «Ө зің нен зор шық са, екі кө зің нен сор шығ ады» дегендей 1943 жылдың жазында Курск шайқ асы кезінде ү кімет қ аулысына қ ол қ ойып, Самарқ андқ а ү шінші экспедиция жарақ талынып, жіберіледі. Бұ л жолы ү кіметтің арнайы қ аулысымен Ә мір Темір жерленген Гү р-Ә мір мазарын қ айта жаң артуғ а(реставрация) 1 миллион сом(рубль) бө лінеді. Сол кездегі 1 миллион сом ақ ша 16 танк жасап шығ аруғ а немесе 1 дивизияның (дивизия қ ұ рамында он мың адам болады) бір айлық тамағ ы мен киіміне жететін.

Бұ л Сталиннің киелі Ә мір Темірдің ә руағ ының алдындағ ы кешірім сұ рауының кө зге кө рінетін бір кө рінісі ғ ана еді. «Кү н кө семнің» иманы келсаптай болып, тә убасына тү сіп, кө зге кө рінбейтін тылсым дү ниеден жалынып қ аншама кешірім сұ рағ аны бір Жаратушығ а жә не Ақ сақ Темірдің ә руағ ына ғ ана мә лім болар...

Санасы бар адам болашақ та 1941 жылдың 21-маусымында болғ ан қ ателікті қ айталауғ а тиіс емес!

Пенде баласы, есің ізде болсын! Тек ұ лы адамдардың ғ ана емес, қ андай да болмасын адамның ә руағ ын қ орлап, мазасын алуғ а болмайды, себебі ә руақ тың киесі атады, қ арғ ысына ұ шырайсың!

«Проклятие Темерлана» атты документтік кинотаспадан қ азақ шағ а аударып, кітапқ а тү сірген Жомарт Рафикұ лы Жанұ зақ ов