Баба Түкті Шашты Әзіз

Тү ркі елінде араб ә скерлері ислам дінін алғ ашқ ы кезде кө бінесе кү шпен енгізгендіктен, кө п қ арсылық қ а ұ шырағ ан. Сондық тан олар жергілікті халық тың «беделділерін» дінге бейбіт жолмен уағ ыздап тартқ ан. Қ аратау бө ктерін жайлағ ан сондағ ы елдің кө семі Қ ұ мар Атаның жалғ ыз ұ лын Ық ыласты араб ә скербасы Ысқ ақ баб уә зір етіп, жанына алады. Ық ылас арабтармен тіл табысып, қ ан тө кпей, елді аман алып қ алушы, қ орғ аны бола білген. Денесін қ алың тү к басқ андық тан халық «Тү кті Шашты» деп атап кеткен. Едіге батыр 1400 жылы бабаның басына сағ ана орнатып, ө зімнің бесінші ата-бабам деп айтқ ан кеткен. Тағ ы бір аң ыз бойынша, ө з қ олымен жерлегендер айтуы бойынша бабаның мойнында зауза қ оң ыздың асыл тасынан белгісі жә не бойтұ мары болыпты. Онда бү гін Орта Азия мекеніндегі қ алалардың ешкі терісінен жасағ ан қ ағ азғ а сызылғ ан картасы болғ ан. Кезінде Шың ғ ысханнан сә улетті кенттерді, қ алың елді сақ тап қ алудың неше тү рлі айла-тә сілдері жасалады. Соның бірі шолғ ыншы-барлаушылар. Оларғ а бойтұ мар тү рінде карта жасалып берілген, мойындарына бір-біріне ұ қ самайтын белгілер тағ ылғ ан. Бұ л да бір бабадан қ алғ ан қ ұ пия сырдың бірі. Кесенесі Қ аратаудың Қ ұ мкент елді мекенінде орналасқ ан.

7. Ә бдулә зізбаб (Балгерден баб)

Сайрам ө лкесіне 771 жылы Ысқ ақ баб бастағ ан араб ә скерлерінің қ олбасшысының бірі, ту кө терушісі болып, халық ты ислам дініне енгізу мақ сатымен жеткен. Сайыстың бірінде Ә бдулә зізбаб 70 жерінен жараланып, қ аза табады. Ислам жолында шейіт болғ ан ә улиенің басында айтқ ан тілегің «Алланың қ ұ лағ ына жетпей қ оймайды», – деп жергілікті халық сенеді. Мазары Сайрам қ аласында.

8. Қ арабура (ХI-ХII ғ.ғ.)

Оғ ыз-қ ыпшақ заманының ә йгілі тұ лғ асы, дуалы ауыз абызы, ық палды қ айраткері. Шық қ ан тегі Тама руынан, туып-ө скен жері, ғ ұ мыр кешкен мекені Шу, Талас, Сырдария, Еділ, Жайық ө зендерінің бойы. Қ арабура ә улие ө мір сү рген заман Орта Азияда ислам дінінің салтанат қ ұ ра бастағ ан кезі еді. Осындай ө тпелі кезең де қ айраткерлік, ойшылдық, саясаткерлік қ асиетімен ел тағ дырына белсене араласып, халық тың қ алыптасқ ан ө мір салтының шырқ ын бұ збастан ислам дінін жерсіндіруде ең бегі сің ген. Жұ рт жадында сақ талғ ан жаң ғ ырық тарды Ә зірет Сұ лтан ө мірден ө ткенде Қ арабура ә улие ақ жауып арулағ ан, жаназасын шығ арғ ан екендігін хабардар етеді. Топырақ бұ йырғ ан жері Қ аратау етегі, Созақ мекені.

9. Асан Қ айғ ы Сә битұ лы (ХY ғ.)

Ауылдағ ы жамандар,

Ел қ адірін не білсін?

Кө шіп-қ онып кө рмеген,

Жер қ адірін не білсін!

Алғ ашқ ы тә уелсіз Қ азақ хандығ ының рухани демеушісі ретінде танылғ ан, бү гінгі қ азақ мемлекетінің дербестігінің азаншысы болды. Аң ыз ә ң гімелерде Асанның бұ рынғ ы есімі Хасан қ оса аталады. Асанның азан шақ ырып қ ойғ ан аты – арабша Қ ұ рани – Хасан.

«Ә йтеуір бір заманда, бір мекенде бақ -ырыс келеді, кө птің ырысы болып келеді», – деп кө птеген болашақ туралы болжамдар айтып кеткен. Сондай-ақ, қ азақ жерінде жатқ ан қ азба байлық тардың да қ ай жерде жатқ анын білген, аса кө ріпкелдік қ асиетке ие болғ ан адам.

Асан замандастары оны ө з кезең інің бірден бір кең танымал ғ ұ лама тұ лғ асы деп бағ алайды. Ол халық сү йіспеншілігіне бө ленген ә з-Жә нібекпен, оның бауыры, жақ ын кө мекшісі Керей ханмен, атақ ты Жібек сұ лтанмен, Жиренше шешенмен, оның қ азақ Сапфосы іспетті, сұ лу да парасатты жұ байы Қ арашашпен болашақ билік иесі, кө зінің тірісінде-ақ «Қ азақ жерін кең ейтуші», «Екінші Жошы» атанғ ан Қ асым ханмен, «кө шпелі ө збектер» ханы Ә білхайырмен, оның немересі Қ азақ ордасының ата жауы Мұ хамед Шайбанимен жә не басқ а Орта Азия тарихының белгілі тұ лғ аларымен таныс-біліс болғ ан, ә рі халық пен мемлекет тағ дырын шешуде олармен жиі кездесіп отырғ ан. Асан Қ айғ ы саясаткер ретінде, қ азақ халқ ының келешегі ү шін, шығ ыстағ ы Қ ытай мемлекеті мен қ азақ хандары Ә з-Жә нібек пен Керейдің достық қ арым-қ атынаста болуына зор ық пал жасағ ан.

Асан Қ айғ ы кү мбезі Қ ызылорда обылысы, Шиелі ауданы, Қ азақ стан темір жолының 2-ші разьезінде орналасқ ан.

10. Қ арахан ә улие (944-1037 ж.ж.)

Қ арахан қ азақ тарихында ү лкен із қ алдырғ ан Қ арахандық тар ә улетінен шық қ ан ә рі хан, ә рі батыр, ә рі ә улие. Қ арахандық тар мемлекетінің негізін қ алаушы. Шық қ ан тегі мұ сылман тү ркі ә улиеті. Аң ыздың бірінде Мұ хаммед пайғ амбар Алламен жү здесуге келгенде, пайғ амбарлар арасында пайғ амбар емес бір адамды кө реді екен. Мұ хаммед пайғ амбар Жә бірейілден бұ л адам кім екенін сұ райды. Сонда Жә бірейіл бұ л адамның алдағ ы уақ ытта тү ркі жұ ртын ислам дініне кіргізетін Қ арахан ә улие рухы екенін айтады. Кесенесі Тараз қ аласында.