Осылған құнға салынатын салықтың экономикалық мазмұны

Осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық тың экономикалық мазмұ ны

С есептеу мен тө леу механизмінің қ ұ рылу ерекшеліктері

осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық тың экономикалық мазмұ ны

Жанама салық тар мемлекеттің фискалдық мү ддесін білдіреді. Олардың дұ рыс
қ олданылуы бағ аның қ алыптасуы мен тұ тынудың қ ұ рылымына ә сер етеді.
Сонымен қ атар салық тө леушіге салық салынатын табыстың ө суінен гө рі, салық
салынатын шығ ыстың ө суі қ олайлы. Жанама салық тар - тауар бағ асына жә не
қ ызметтің тарифіне қ осылатын салық тар.

Жанама салық тардың ішіндегі ең маң ыздысы- қ осылғ ан қ ү н салығ ы (Қ Қ С) болып табылады. Салық тө леуші мемлекетке оны тө леу нө тижесінде шеккен шығ ысының орнын бағ аны кө теру жолымен толық тырады жө не салық ты тө леуді сатып алушығ а аударады.

КҚ С - тауарларды (жұ мыстарды, қ ызмет кө рсетулерді) ө ндіру жә не олардың айналысы процесінде қ осылғ ан, оларды ө ткізу бойынша салық салынатын айналым қ ұ нының бір бө лігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қ Р-ның аумағ ындағ ы тауарлар импорты кезіндегі аударым.

Бұ л салық тың ерекшелігі - оның салық салынатын объектісі сатудан (ө ткізуден) тү скен бү кіл тү сім емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қ амтитын қ осылғ ан қ ұ н болып табылатындығ ында.

Қ Қ С салық жү йесіндегі жаң а салық тың бірі болып есептеледі. Бұ л салық Қ азақ станда 1992 жылдың 1 қ аң тарынан бастап енгізілген. Қ Қ С алғ аш рет Францияда пайда болғ ан. Қ осылғ ан қ ұ н салығ ын француз экономисі П.Лоре 1949 жылы ұ сынғ ан болатын, бірақ француз Ү кіметі бұ л салық тық экономикалық мазмұ нын зерттей келе, оны тауар тапшылығ ы, ө ндіріс қ ұ лдырауы мен гипертрофты экономикамен сипатталатын тарихи сә тте енгізуді жө н санамады жә не бірнеше жыддар ө ткен соң елдегі экономикалық жағ дай жақ сарғ аннан соң бұ л салық ты қ айта қ арап, 1954 жылы енгізді. Ол Францияда енгізілген кезінен бастап 40 жыл ішінде бү кіл ә лемді жаулап алды. Қ Қ С-ның қ олданылуы ЕЭО-қ а енудің міндетті шарты болғ андық тан, оны " Европалық салық " деп атайды. Экономикалық қ ауымдастық жө не даму ұ йымының 24 елінің 19-ы қ осылғ ан қ ұ н салығ ын қ алады. 1992 жылы Қ азақ станда енгізілген кезінде Қ Қ С ә лемінің 40 елінде табысты қ олданылды. Бү л салық тың ерекшілігі мынада: біріншіден, ол жаң а қ ұ н жасалынғ ан орын бойынша салық тө леушілердің ү лкен тобынан алынады; екіншіден, тө леушілер ү шін де есептеудің салыстырмалы қ арапайымдылығ ымен ерекшеленеді жә не ү шіншіден, бағ аның ө згеруіне, тө леушінің қ аржылық жағ дайына, инфляция дең гейіне қ арамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қ алыптастырудың сенімді жә не тү рақ ты базасын қ амтамасыз етеді.

Ө з маң ыздылығ ы жағ ынан Қ Қ С-ә мбебап салық. Ол тауардың сатылу бағ асына енгізіледі жә не бұ рын тауарды ә келушіге тө ленген қ осылғ ан қ ұ н салығ ы сомасын алып тастап, оны бюджетке аударады. Сондай-ақ, Қ Қ С берілген ө ндірістік кезендегі тауарғ а қ осылғ ан қ ұ нды ғ ана қ озғ айды. Қ Қ С нақ ты салық болып табылады. Оның тө ленуі жасалынғ ан келісім шарттың сипатымен ғ ана анық талады да, салық субъектісінің қ аржылық жағ дайын есепке алмайды.

Қ Қ С мемлекет мү ддесін ойлайды. Мемлекет оның кө мегімен таза табысты алу мү мкіндігі ү шін сауда жә не ө ндіріс делдаддарынан сол таза табыстың бір бө лігін алып отырады. Қ алғ ан барлық жанама салық тар тә різді Қ Қ С фискалдық рол атқ арады, оның енгізілуі барысында мемлекетік бюджеттің табыс кө зінің сенімді жө не тиімді тү рімен қ амтамасыз ету мақ саты кө зделді. Ол бюджеттік қ аржының инфляциялық қ ұ нсыздануын тоқ татудың тиімді қ ү ралы болып табылады, ө йткені ол салық тү сімдері мен бағ аның ө суін тікелей байланыстырып отырады. Қ осылғ ан қ ү н салығ ының кө мегімен тұ тыну аумағ ы реттеледі жө не оның ө ндірісі дамығ ан еддерде қ олданылу мақ саты " экономиканың қ ызып кетуін" болдырмас ү шін тө лем қ абілеті мен сұ ранысты тө мендетуге ұ мтылу болып табылады. Сө йтіп, қ қ с артық ө ндіру дағ дарысымен кү ресудің сенімді қ ұ ралы, экономиканы мемлекеттік реттеудің тетігі бола алады. Мұ нымен қ оса, нарық тық экономикасы дамығ ан мемлекеттерде қ қ с, ә деттегідей, тауарлардың барлық тү рлерін қ амтитын жалпы шара ретінде енгізілген. Қ Қ С-ның экономикалық мазмұ нындағ ы басқ а маң ызды бір сә т, оғ ан жоғ ары салық тық тә ртіп, ө зін-ө зі реттеу, ө ндірістік шығ ындар салығ ынан автоматты тү рде босану тә н.

Тұ тынымғ а салынатын салық пен ө ткізуге салынатын салық тан гө рі, Қ Қ С қ олайлы, ө йткені:

- олардан бас тарту қ иын;

- олармен байланысты экономикалық заң бұ зушылық сирек кездеседі;

- табыс табуғ а деген ынтаны аз тө мендетеді;

- тауар тапшылығ ы болмағ ан кезде, оны алмастыратын тауарларды
қ осқ анда, олар тұ тынушыларғ а тандау мү мкіндігін береді.

Қ Қ С-ты қ олданушы елдер бірнеше мақ сатты ескереді:

- мемлекеттік кірістердің кепілдігін жоғ арылату (қ амтамасыз ету);

- салық ауыртпалығ ын соң ғ ы тү тынушығ а аудару;

- салық ты тө леуден жалтарушыларғ а бақ ылауды кү шейту;

- ө ндірістік циклдің ә р кезең інде табыс алудың мү мкіндігі.

Қ Қ С артық шылық тары:

1/ Қ Қ С салық тү сімдері мен бағ аның ө суін тікелей байланыстырып отырады;

2/ Бағ аның ө суі кезінде, қ қ с ставкасы ө згермегеніне қ арамастан салық тық тү сім дең гейі тө мендемейді жә не бюджеттің қ аражаттарының инфляциялық процесінің алдын алуды ең тиімді тетігі болып табылады;

3/ Қ Қ С ставкаларын саралау арқ асында мемлекетке тұ тынушылық сұ ранысты реттеуде елеулі еркіндік береді;

4/ Қ Қ С фискалдық қ ызмет атқ арады жә не бағ а мен инфляцияны ырық тандыруда мемлекет мү ддесімен табысты ұ штастырылады;

5/ Қ Қ С экономиканы мемлекеттік реттеу қ ұ ралы, сондай-ақ артық ө ндіру дағ дарысымен кү ресу тетігі болып табылады;

6/ Қ Қ С ставкалары ә лемдік практикада тек дең гейі бойынша ғ ана емес, сондай-ақ санымен де ерекшеленеді, тө мендетілген ставкалар-азық -тү лікке, жоғ ары ставкалар-сә н-салтанат заттарына қ олданылады;

7/ Ә лемдік практикада рыноктан ә лсіз ө ндірушілерді тездетіп ығ ыстыру, артық
ө ндіру дағ дарысын болдырмау мақ сатында жү ргізілетін ө ндірісті тежеу
саясатының элементі болып табылады.

Қ Қ С кемшіліктері:

1/Қ осылғ ан қ ү н салығ ының жоғ ары ставкасы халық тың тұ тынушылық қ абілетін тө мендетеді жә не тауар ө ндірушілер ү шін ө ткізу нарығ ын тарылтады, сондай-ақ тауар ө ндірушілердің тұ тынушылардың шектеулі мү мкіндіктеріне байланысты ө з ө німдерін тез ө ткізуіне мү мкіндік (кедергі келтіреді) бермейді;

2/ Қ осылғ ан қ ұ н салығ ы регрессивті жанама салық болып табылады, ө йткені толығ ымен соң ғ ы тұ тынушығ а жү ктеледі;

3/ Шикізат пен материалдар бойынша жеткізушілерге қ қ с тө леу мерзімі (сә ті), ө ткізілген ө нім бағ асында тұ тынушылардан қ қ с-ын алу уақ ытымен сә йкес келмейді;

4/ Салық есебінде есептеу ә дісін қ олдану салық тө леушілерді қ қ с тө леу ү шін меншікті айналым қ аражаттарын ө ндірістен алуына итермелейді;

5/ Қ осылғ ан қ ұ н салығ ының жоғ ары ставкасы бағ а дең гейін ө сіріп, ө зін-ө зі қ аржыландыру процесін қ амтамасыз ете алмайды;

6/ Қ осылғ ан қ ұ н салығ ының реттеушілік мү мкіндіктері мен ішкі мазмұ нын дұ рыс қ олданбау кә сіпкерлік қ ызметке, ә сіресе ө ндіріс саласына жағ ымсыз ә сер етеді.

Қ осылғ ан қ ұ н салығ ының қ ұ рылу негізі. Қ осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық ты тө леушілер Қ Р-да қ осылғ ан қ ұ н салығ ы бойынша тіркеу есебінде тұ рғ ан жеке кә сіпкерлер, мемлекеттiк мекемелердi қ оспағ анда, резидент – заң ды тұ лғ алар, қ ызметiн Қ азақ стан Республикасында филиал, ө кілдік арқ ылы жү зеге асыратын резидент еместер, сенімгерлікпен басқ ару қ ұ рылтайшыларымен не сенімгерлікпен басқ ару туындайтын ө зге жағ дайларда пайда алушылармен сенімгерлікпен басқ ару шарттары бойынша тауарларды, жұ мыстарды, қ ызмет кө рсетулерді ө ткізу бойынша айналымды жү зеге асыратын сенімгерлікпен басқ арушылар болып табылады.

Қ азақ стан Республикасының кеден заң намасына сә йкес Қ азақ стан Республикасының аумағ ына тауарларды импорттаушы тұ лғ алар қ осылғ ан қ ұ н салығ ын тө леушiлер болып табылады.

Қ осылғ ан қ ұ н салығ ының салық салу объектісі болып Қ Р шегінде жү зеге асырылатын тауарларды, атқ арылатын жұ мыстарды немесе қ ызмет кө рсетулерді ө ткізу жө ніндегі салық салынатын айналым жә не импортталатын тауарлар бойынша салық салынатын импорт табылады.

Қ Қ С тө леушінің тауарларды (жұ мыстарды қ ызмет кө рсетулерді) ө ткізу бойынша жасағ ан айналымы салық салынатын айналымы болып табылады. Оғ ан:

1/ қ қ с-нан босатылғ ан;

2/ ө ткізу орны Қ Р болып табылмайтын айналым қ осылмайды.

Тауарга қ атысты ө ткізу бойынша айналым:

1/ тауарғ а меншік қ ұ қ ығ ын беруді, оның ішінде:

- тауар сатуды;

- тауарды тиеп жө нелтуді, оның ішінде басқ а тауарларғ а алмастыруды;

- тауар экспортын;

- тауарды тегін беруді;

- жарғ ылық капиталғ а жарна тө леуді;

- жұ мыс берушінің жалдамалы қ ызметкерге жалақ ы есебінен тауар беруін;

2/ тауар тө леу мерзімін ү зарту шартымен тиеп жө нелтуді, оның ішінде қ аржы

лизингіне беруді;

3/ комиссия шарттары бойынша тауарды тиеп жө нелтуді;

4/ қ арызды тө лемеген жағ дайда кепіл берушінің кепіл ұ стаушығ а кепілге

қ ойылғ ан мү лкін (тауарын) беруін;

5/ кә сіпкерлік қ ызмет мақ саты ү шін сатып алынғ ан тауарды кә сіпкерлік

қ ызметке жатпайтын шараларды ө ткізу ү шін, сондай-ақ қ қ с тө леушінің не оның

жалдамалы қ ызметкерлерінің, қ атысушының немесе басқ а да тұ лғ аның жеке

тұ тынуы ү шін пайдалануын білдіреді.

Жұ мыстарды, қ ызмет кө рсетулерді откізу бойынша айналым кез-келген
жұ мыстар орындауды немесе қ ызмет кө рсетуді, оның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауарды ө ткізуден ө зге сыйақ ы ү шін кез-келген қ ызметті,
оның ішінде:

1/ мү лікті уақ ытша иелікке беруді жө не мү лікті жалдау шартымен пайдалануды;

2/ санаткерлік меншік объектілеріне, оның ішінде жарғ ылық капиталғ а салым ретінде берілетін қ ұ қ ық тар беруді;

3/ жұ мыс берушінің жалдамалы қ ызметкерге жалақ ы есебінен жұ мыстар орындауын, қ ызметтер кө рсетуін білдіреді.

Тауарды, қ ызметті немесе жұ мысты ө ткізу бойынша Қ Қ С салынатын айналымды есептеу ү шін міндетті тұ рде бағ а мен Қ Қ С қ алыптасу тө ртібін білу қ ажет. Қ Қ С жанама салық ретінде, оғ ан қ алыптасудың ерекше тә ртібі тә н, нақ ты Бір тауардың ө ндірілу кезең інен бастап осы тә ртіпті қ арастырайық.

№ 1 " Лесхоз" кө сіпорны тілінген тақ тайларды 10 мың тең геге сатады. Қ Қ С – 1 200 тең ге. Ол бюджетке - 1200 тең гені аударады.

№ 2 кө сіпорын -" Жиһ аз фабрикасы" осы тақ тайдан тү стік столдар дайындап, оны 22 мың тең геге сатты. Қ Қ С - 264 0 тең ге. Бюджетке 1440 (2640-1200) аударады.

№ 3 кә сіпорын - " База" осы столдарды 36 мың тең геге сатып адды. Қ Қ С - 4320 тг. Бюджетке - 1680 тг (4320 - 2640) аударылады.

№ 4 кә сіпорын - " Дү кен" базадан осы столдарды 40 мың тең геге сатып алды. Қ Қ С – 4800 тг. Бюджетке - 480тг (4800-4320) аударылады.

Сонымен, тауарды ө ндіру мен оны сатып алушығ а жеткізгенге дейінгі кезең дерде, бюджет барлық осы процеске қ атысушы-кә сіпорындардан 4800 тең ге (1 200 + 1 440 + 1 680 + 480) сомасында тө лем алады. Бұ л сома шот бойынша дү кен тө лейтін салық сомасына тең, ө з кезегінде оны сатып алушы дү кенге тү стік столдың сатып алу қ ұ нын тө леу кезінде тө лейді.

Қ Р-ның кеден заң дарына сө йкес декларациялануғ а тиісті, Қ Р аумағ ына ә келінетін немесе ә келінген тауарлар салық салынатын импорт болып табылады.

Салық салынатын импорт мө лшеріне Қ Р кеден зандарына сә йкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік қ ұ ны, сондай-ақ қ қ с қ оспағ анда, Қ Р-на тауарлар импорты кезіндегі салық жә не бюджетке қ қ с Қ азақ стан аумағ ына импортталатын тауарларғ а салынады.

Тауар импорты - Қ Р кеден заң дарына сә йкес Қ Р-ң кеден аумағ ына еркін айналыс ү шін тауарлар шығ ару.

Салық салынатын импорт мө лшеріне:

1. Тауарлардың кедендік қ ұ ны (ТКҚ);

2. Кеден рә сімі ү шін кедендік алым (КА);

3. Импорттық кедендік баж салығ ы (БС);

4. Тауарларды импорттау кезінде тө ленетін акциз (А);

Тауарлар импорты кезің де қ қ с-ның сомасы келесі формуламен есептелінеді:

а/ Кедендік баж салығ ы жә не акциз салынатын тауарлар бойынша:

Қ Қ С=(ТКҚ +КА+БС+А)*12%;

б/ Кедендік баж салығ ы салынатын, бірақ акциз салынбайтын тауарлар бойынша:

Қ Қ С=ТКҚ +КА+БС)*12%;

в/ Кедендік баж салығ ы мен акциз салынбайтын тауарлар бойынша:

Қ Қ С=(ТКҚ +КА)*12%.

Қ Қ С ставкасы салық салынатын айналым мө лшерінің 12%-не тең болады. Салық салынатын импорт бойынша қ қ с ставкасы салық салынатын импорт мө лшерінің 12%-не тең болады.

Қ Қ С бойынша кейбір салық салынатын айналымдарғ а нө лдік ставка бойынша салық салынады. Нө лдік ставка бойынша салық салу дегеніміз нө лге тең мө лшерлі қ қ с есептеу. Тауарларын нө лдік ставка бойынша ө ткізетін салық тө леушінің сатып алынғ ан тауар-материалдық қ ұ ндылық тар бойынша кә сіпкерлік қ ызметте пайдаланылатын жұ мыстар немесе қ ызметтер бойынша салық сомасын есепке алуғ а (бюджетке тө лемдерді азайтуғ а) бюджетке ө теуге қ ұ қ ығ ы бар.

Нө лдік ставка бойынша салық салынатын айналымдарга:

- Тү сті жө не қ ара металдар сынығ ының экспортын қ оспағ анда, экспортқ а тауарлар ө ткізу бойынша айналымғ а нө лдік ставка бойынша салық салынады;

- Халық аралық тасымалдарғ а байланысты орындалатын жұ мыстарғ а, кө рсетілген қ ызметтерге нө лдік ставка бойынша қ қ с салынады.

Қ Р кеден зандарына сә йкес жү зеге асырылатын Қ Р кеден аумағ ынан тауарлар ә кету тауарлар экспорты болып табылады.

Мыналар:

1/ экспортталатын тауарларды беруге жасалғ ан келісім-шарт;

2/ тауар шығ аруды экспорт режимінде жү зеге асырғ ан кеден органының белгісі соғ ылғ ан кедендік жү к декларациясы тауарлар экспортын растайтын қ ұ жаттар болып табылады.

3/ Қ Р-ның кеден шекарасындағ ы ө ткізу пунктінде орналасқ ан кеден органының белгісі соғ ылғ ан тауардың ілеспе қ ұ жаттарының кө шірмесі тауарлар экспортын растайтын қ ұ жаттар болып табылады.

Халық аралық тасымалдарғ а байланысты жү зеге асырылатын жұ мыстарғ а қ ызмет кө рсетулерге мыналар жатады:

1/ Қ Р-ның аумағ ынан экспортталатын тауарларды тасымалдау, тиеу, тү сіру, қ айта тиеу, жө нелту жө ніндегі жұ мыстар, қ ызмет кө рсетулер, сондай-ақ Қ Р-ның аумағ ы бойынша транзит арқ ылы жіберілетін тауарлар;

2/ Қ Р-ның шегінен тыс жерлерге поштаны, жолаушыларды, жү к тасымалдауғ а байланысты жұ мыстар, қ ызмет кө рсетулер;

3/ Халық аралық рейстерге техникалық, коммуналдық, аэронавигациялық, ә уежайлық қ ызмет кө рсету.

Қ Қ С бойынша есепке қ ою жә не есептен шығ ару

Кез-келген (12 айдан аспайтын) кезең нің қ орытындысы бойынша тауарларды (жү мыстарды, қ ызмет кө рсетулерді) ө ткізу бойынша айналым мө лшері белгіленген ө ткізу бойынша ең тө менгі айналымнан асатын болса, тұ лғ а осы кезең аяқ талғ ан кү ннен бастап 15 кү нтізбелік кү ннен кешіктірмей қ қ с бойынша есепке қ ою туралы салық органына ө тініш беруге міндетті.

Ө ткізу бойынша айналымды анық тау кезінде салық тан босатылатын ө ткізу бойынша айналым, сондай-ақ жеке тұ лғ аның жеке мү лкін ө ткізу бойынша айналым, егер ондай мү лік кө сіпкерлік қ ызмет мақ сатында пайдаланылмаса, есепке алынбайды.

Ө ткізу бойынша айналымның ең тө мен дең гейі (12 айдан аспайтын) кезең нің соң ғ ы айына белгіленген АЕК-тің 30 000 еселенген шамасын қ ұ райды.

Қ Қ С бойынша есепке қ ойылуғ а жатпайтын, бірақ қ қ с салуғ а жататын тауарларды (жұ мыстарды, қ ызмет кө рсетулерді) ө ткізуді жү зеге асыратын немесе жү зеге асыруды жоспарлағ ан тұ лғ а қ қ с бойынша есепке қ ою туралы ө тінішті салық органына ерікті тү рде бере алады.

Тұ лғ а мемлекеттік тіркеуден ө ткеннен кейін он жү мыс кү нінен кешіктірмей қ қ с бойынша есепке қ ою туралы салық органына ө тініш берген жағ дайда, мұ ндай тұ лғ а салық органы оғ ан қ қ с бойынша есепке қ ою туралы куә лік берген кү ннен бастап қ қ с тө леушіге айналады. Тұ лғ аны қ қ с бойынша есепке қ ойғ ан кезде, оның есепке қ ойылғ ан кү ніндегі тауарлар (негізгі қ ұ ралдарды қ оса алғ анда) қ алдығ ы бойынша қ қ с сомасын есепке жатқ ызуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

Қ Қ С бойынша есепке қ ойғ ан кезде салық органы тү лғ ағ а оның қ қ с тө леуші ретінде есепке қ ойылғ аны туралы куә лік беруге міндетті, онда:

1/ тұ лғ аның атауы жә не оның деректемелері;

2/ салық тө леушінің сә йкестендіру нө мірі;

3/ тү лғ а қ қ с тө леуші болғ ан кү н кө рсетіледі;

Қ Қ С бойынша есепке қ ою туралы куә ліктің бланкісі қ атаң есеп беру бланкісі болып табылады жә не салық тө леушіге ақ ша тө летпей беріледі.

Қ Қ С бойынша есепке қ ойылғ аны жө ніндегі куә лік қ қ с тө леушіде сақ талады. Қ Қ С бойынша есептен шығ арылғ ан жағ дайда куә лік салық органына қ айтарылуғ а тиіс. Егер қ қ с тө леушінің соң ғ ы 12 айлық кезендегі салық салынатын айналым мө лшері салық салынатын ең тө мен айналым мө лшерінен аспаса, ол тіркелген жеріндегі салық органына ө зін қ қ с бойынша есептен шығ ару туралы ө тініш беруге қ ү қ ылы. Қ Қ С тө леуші мұ ндай қ ұ қ ық ты ө зін қ қ с бойынша есепке қ ойғ ан кезден бастап, кем дегенде 2 жыл ө ткеннен кейін пайдалана алады. Егер Қ Қ С тө леуші болып табылатын тұ лғ а салық салынатын айналымдарғ а байланысты қ ызметі тоқ татқ ан жағ дайда, мұ ндай тұ лғ а қ ызметі тоқ татылғ ан салық кезең інен кейінгі 6 айдың аяқ талуынан кешіктірмей, ө зін қ қ с бойынша есептен шығ ару туралы ө тініш беруге міндетті.

Тұ лғ а қ қ с бойынша ө зін есептен шығ ару туралы ө тініш берген кезең нен кейінгі салық кезең інің алғ ашқ ы кү нінен бастап қ қ с тө леуші болуын тоқ татады.