Лекция №4

Дә ріс №1. Кіріспе. Негізгі анық тамалар мен тү сініктері. Ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарының негізгі этаптары мен жіктелуі. Ғ ылыми мекемелер жә не кадрлар.

Жалпы ғ ылым дегеніміз - табиғ ат, коғ ам жә не ойлау процестерінің объективті заң дылығ ымен зерттелетін, ү здіксіз дамып отыратын білімдер жү йесі. Осы заң дар мен заң дылық тар негізінде ө ндірістік қ ұ м пайда болып, адамзат қ оғ амының даму процессі орын алады.

Фактілер дегеніміз- жекеленген бір-бірімен логикалық байланысқ ан заң дылық тарды сипаттайтын белгілі бір жү йеге багынатын мә ліметтер. Жалпы фактілерді жинау негізінде жә не олардың арасында белгілі бір талдау, зерттеу жү ргізу арқ ылы ғ ылым дамып отырады. Фактілерді жекелеген тү сініктердің немесе анық тамалар негізінде топтастырып бір жү еге келтіреді.

Тү сініктер немесе анық тамалар - ғ ылымның аса маң ызды қ ұ рылымдық мә ліметтері болып табылады. Кең інен қ олданылатын тү сініктер мен анық тамалар категориялар деп аталады. Ғ ылыми білімдердің аса маң ызды тү рлерінің бірі постулаттар мен аксиомалар.

Постулаттар ғ ылымның белгілі бір саласының бастапқ ы жағ дайы болып табылады жә не осы саладағ ы білімдерді жинақ таудың бастапқ ы формасы болып есептеледі.

Ғ ылыми білімдердің ішіндегі аса маң ыздысы болып есептеледі. Ғ ылыми заң дар табиғ аттағ ы, коғ амдағ ы жә не ойлау процессіндегі аса маң ызды тұ рақ ты жә не қ айталанып отыратын ішкі байланыстарды сипаттайды. Ғ ылыми заң дар- тү сініктер мен категориялардың белгілі бір қ атынасы негізінде қ ұ ралады. Ғ ылыми білімдерді топтастырудың жә не бір жү йеге келтірудің ең жоғ арғ ы дең гейі болып теория болып табылады.

Теория дегеніміз- ғ ылыми принциптер мен ә дістерді жалпыланғ ан тә жірибе негізінде сипаттайтын жә не соның арқ асында табиғ аттағ ы, қ оғ амдағ ы жә не ойлау процессіндегі процестер мен қ ұ былыстарды тү сінуге мү мкіндік беретін ілімдер жү йесі. Ғ ылымның ү здіксіз дамып отыруы зерттеу ә дістеріне тікелей байланысты.

Зерттеу ә дістері дегеніміз- белгілі бір кұ былыстарды немесе процесті практикалық іске асыру немесе теориялық зерттеудің арнайы ә дісі. Зерттеу ә дістері табиғ аттағ ы, коғ амдағ ы жэне ойлау процестегі объективті заң дар мен заң длылық тарды ашудың негізгі кұ ралы. Зерттеу ә дістері негізінде, индукция мен дедукцияның анализ бен синтездеудің теориялық жә не тә жірибелік зерттеудің қ ажетті орындары анық талады.

Ғ ылыми зерттеу дегеніміз- ғ ылыми ә дістердің кө мегімен кұ былыстар мен процестерді зерттеу, оларғ а ә р тү рлі факторлардың ә сер етуін анық тау жә не осының негізінде ғ ылым мен тә жірибеге кажетгі дә лелденген шешімдер кабылдау. Ғ ылыми зерттеудің негізгі максаты белгілі объектінің ішкі кү рылымын, қ асиеттерін жә не байланысын ғ ылыми тә жірибеде қ олданылатын принциптер мен заң дар негізінде талдау, зерттеу жә не осының арқ асында Ғ ылыми зерттеу методологиясы негізделеді.

Методология дегеніміз- ғ ылыми зерттеу барысында колданылатын ә дістердің жиынтығ ы. Жалпы айтқ анда методология ғ ылыми зерттеу мә селесін шешудің басты жоспары жә не негізгі шешу жолдары. Ғ ылыми зерттеу барысында кө п жағ дайда танымдық мә селелері шешуге тура келеді. Танымдық мә селелердің ішінде эмпирикалық жә не теориялық мә селелер орын алады.

Эмпирикалық мә селелер зерттеліп жататын қ ұ былыстар мен процестердін ә р тү рлі факторлардың зерттеу ү шін нақ ты сипаттарғ а жә не толық зерттеулерге бағ ытталады. Ғ ылыми зерттеу барысында эмпирикалық мә селелер екі жолмен шешіледі: байқ ау жә не эксперимент.

Байқ ау дегеніміз- объектінін ішкі кұ рылымында араласпайтын зерттеу ә дісі. Байқ ау барысында оның сыртқ ы ө згерістері зерттеледі.

Эксперимент дегеніміз- жалпыланғ ан эмпирикалық танымдық зерттеу ә дісі эксперимент барысында сыртқ ы байқ ау мен ө лшеулерден баска объектінің ішкі кұ рылымында орын алмастыру арқ ылы бір фактордың екінші факторғ а ә сер етуін зерттейді.

Теориялық мә селелер объектінің ішкі қ ұ рылымдарын, қ асиеттерін, ғ ылыми принциптер мен таным ә дістері арқ ылы зерттей отырып, оғ ан тиісті тә уелділіктерді жә не заң дылық тарды анық тау болып табылады. Ә детте, теориялық мә селелері кейінгі сатыда эмпирикалық ә дістермен тексеруге мү мкін болатындай етіп қ ұ растырады.

Ғ ылыми зерттеу ә р тү рлі сипаттары бойынша жіктеледі:

1. Қ оғ амдык ө ндіріспен байланысы бойынша:

а) жаң а процестерді, машиналарды жә не конструкцияларды қ ұ растыру;

б) ө ндірістің жалпы тиімділігін арттыру;

в) ө ндірістік орындарды жақ сартуғ а жә не ө ндірісті ұ йымдастыруды жақ сарту;

г) қ оғ амдық гуманитарлық жә не басқ а ғ ылыми салалардағ ы теориялық жұ мыстары;

2. Ғ ылыми зерттеу жұ мысының ауыл-шаруашьшығ ына қ ажеттілік дең гейі бойынша:

а) мемлекеттік тапсырыс бойынша орындалатын аса маң ызды жұ мыстар;

б) жекеленген министрліктер мен ведомствалардың тапсырысы;

в) жеке ғ ылыми мекемелердің ө з иницативасы негізінде орындалатын жұ мыстар;

3. Қ аржыландыру кө здеріне байланысты ғ ылыми зерттеу жұ мыстары:

а) мемлекеттік бюджеттік жұ мыстары. Мемлекетік бюджеттен қ аржы

б) шаруашылық келісім шарт негізгі жұ мыстар, тапсырыс беретін мекеменің қ аржыландыруы негізінде жү ргізіледі

в) мемлекеттік немесе шетелдік қ орлардың қ аржыландыруы негізінде жү ргізілетін жұ мыстар

Орындалу ұ зақ тығ ына байланысты ғ ылыми зерттеу жұ мыстары ұ зақ мерзімдік жә не қ ысқ а мерзімдік болып екіге бө лінеді. Ұ зақ мерзімдіккоғ амғ а кажетті нә тижелер алу.

жұ мыстар бірнеше жыл ішінде орындалады, қ ысқ а мерзімдік жұ мыстар бір- екі жылда орындалады.

5. Мақ саттық арнаулы бойынша ғ ылыми зерттеу жұ мыстары ү ш бағ ытта жү ргізіледі:

а) теориялық

б) қ олданбалы

в) қ ұ ралмалы

Теориялық зерттеулер-жаң а ғ ылыми принциптерді қ ұ растыруғ а арналғ ан іргелі зерттеулер болып табылады.

Қ олданбалы зерттеулер- жаң а ә дістер кұ растыру арқ ылы жабдық тардың, машиналардың, ө німдердің, технологиялардың жаң а тү рлерін кұ растыруғ а арналғ ан. Қ ұ растырудың негізгі мақ саты зерттеу барысында алынғ ан нә тижелер негізінде техникалық қ ұ ралдар мен технологияларды қ ұ растыру болып табылады. Қ ұ растырулар тә жірибелік, конструкциялық бө лімдерде қ ұ растырылады жә не бұ л теориялық жә не қ олданбалы зерттеудің нә тижесі ө ндірістің негізгі сатысы болып есептелінеді.

Теориялық жә не ғ ылымдық зерттеу жұ мыстары алты сатыдан тұ рады:

1. Тақ ырыпты тұ жырымдау, бұ л сатыда жалпы кө терілген мә селемен танысу қ ажетті ә дебиеттерді таң дау, аса маң ызды бағ ытгарды топтастыру, зерттеудің тақ ырыбын белгілеу, қ ысқ аша жоспарын қ ұ растыру, техникалық тапсырманы қ ұ растыру, кү нтізбелік жоспарды жә не алдын ала кү тілетін экономикалық тиімділікті есептеу секілді жұ мыстар атқ арылады.

2. Ғ ылыми зерттеудің мақ сат мә селелерін тұ жырымдау бұ л сатыда зерттеу барысында қ ажет болатын ғ ылыми техникалық ә дебиеттің библиографиялық тізімі қ ұ растырылады, осы тақ ырып бағ ытында жү ргізілген басқ а мекемелердің ғ ылыми-техникалық есептеріне шолу жасалынды, тақ ырып бойынша реферат қ ұ растылады. Ә рбір талданғ ан ақ парат кө зіне ө зіндік қ орытындылар шығ арылады жә не жалпы ақ паратты ө ң деу негізінде атқ арылатын ғ ылыми зерттеу жұ мысының негізгі мақ саты белгіленіп, осы мақ сатқ а жету ү шін орындалуы қ ажетгі мә селелер тізімі белгіленеді.

3. Теориялық зерттеу барысында зерттелетін нысанның физикалык маң ызы анық талады. Зерттеу бойынша гипотеза тұ жырымдалып, қ ажетті физикалық модель таң дап алынады. Физикалық модель негізінде математикалық модель қ ұ растырылады. Алынғ ан модельдерді теориялық талдау жасалынады.

4. Эксперименттік зерттеулер бұ л сатыда алдымен орындалатын эксперименттік мақ сат сипаттамасы белгіленеді, эксперименттің жоспары қ ұ растырылады, экспериментті жү ргізу бағ дарламасының ә дістемесі қ ұ растырылады ө лшеу қ ұ ралдары таң дап алынады, қ ажетті жағ дайда эксперимент жү ргізілетін қ ұ ралдардың конструкциясы таң дап алынып қ ұ растырылады. Ө лшеу ә дістеріне негіздеме жасалынады, зертханада тә жірибелік алаң дарда, зауыттарда эксперимент жү ргізіледі.

Эксперименттін нә тижелері ө ң деледі:

Ғ ылыми зерттеудің нә тижесін талдау жә не ө ң деу. Бұ л сатыда теориялық эксперименттік зерттеудің нә тижесіне жалпы талдау жасалынады. Эксперимент нә тижені теориямен салыстырады, эксперимент пен теория арасындағ ы алшақ тық анық талады, экспериментті қ осымша жү ргізу қ ажеттілігі анық талады, гипотеза толығ ымен теорияғ а айналдырылады, ғ ылыми жә не ө ндірістік қ орытындылар шығ арылып, ғ ылыми техникалық есеп кұ растырылады, есепке басқ а мекемеден лицензия алынады. Ғ ылыми есеп негізінде баяң дама қ ұ растырылады.

6. Зерттеулердің нә тижесі ө ндіріске ең гізіліп, экономикалық тиімділік анық талады.

Қ ұ растыру жұ мыстары ғ ылыми зерттеу жұ мыстарының соң ғ ы бө лігі болып табылады, бұ л бө лімде негізінен тә жірибенің конструкторлық жұ мыстары атқ арылады.

Қ ұ растыру жеті сатыдан тұ рады:

Бірінші сатыда- тақ ырыпты тұ жырымдау қ ұ растыру жұ мысының мақ сат мінездемесін белгілеу;

Екінші сатыда- ә дебиеттерді талдау қ ажетті жағ дайда зерттеулер жү ргізу жә не эксперименттік ү лгіні технологиялық жобалауғ а дайындау;

Ү шінші сатыда- технологиялық жобалау, техникалық жобаның ә ртү рлі нұ скауларын қ ұ растыру, техникалық есептерді орындау, техникалық сызбаларды дайындау, жекеленген тораптармен блоктарды дайындау олардың жұ мыс істеуін тексеру технологиялық жобаның қ ажетті вариантын таң дап алу жә не оны бекіту, жобағ а техникалық экономикалық негіздеме жасау;

Тө ртінші сатыда- жұ мыстық жоба кұ растыру, жобанын барлық бө лшектерін қ қ ұ растыру негізінде жұ мыстық жобаны дайындау;

Бесінші сатыда- тә жірибе ү лгісін дайындау, технологиялық қ ұ жаттарды талдау жә не тексеру, технологиялық процестерді жобалау, жұ мысты ұ йымдастыру жобасын қ ұ растыру тә жірибелік ү лгінің жекелеген бө лшектерін тораптарын дайындап, оларды жинақ тау, тә жірибелік ү лгіні сынақ тан ө ткізу;

Алтыншы сатыда- тә жірбиелік ү лгіні жетілдіру, ө ндірістік сынақ негізінде тә жірибе ү лгісінің жұ мыс істеуіне толық талдау жасау, қ ажетті жағ дайда бө лшектерді қ айта дайындап жетілдіру;

Жетінші сатыда- тә жірибе ү лгісін мемлекеттік сынақ тан ө ткізу. Тә жірибе ү лгісін мемлекеттік сынақ тан ө ту ү шін арнайы комиссияғ а тапсырылады

Дә ріс №2. Тақ ырыпты таң дау, ғ ылыми зерттеу жұ мысының мақ саттары мен тапсырмаларды қ ою. Ғ ылыми зерттеу тақ ырыптарын таң дау жә не бағ алау ә дістері. Ғ ылыми-техникалық ақ парат.

Ғ ылыми зерттеу жұ мыстары барысында ғ ылыми бағ ыт, ғ ылыми мә селе жә не ғ ылыми тақ ырып деген мә селелер орын алады.

Ғ ылыми бағ ыт деп белгілі бір іргелі теориялық эксперименттік мэселенің шешуге арналғ ан ғ ылымның жеке саласының белгілі бір ғ ылыми топтың атқ аратын зерттеу жұ мысының жиынтығ ы. Жекеленген ғ ылыми топтар ү шін олардың ғ ылыми жұ мыстарының тиімділігі ғ ылыми бағ ытта дұ рыс таң дап тікелей байланысты болады. Ғ ылыми бағ ыттардың қ ұ рылымдық бірліктері ретінде кешенді мә селелер, жеке мә селелер тақ ырыптар жә не сұ рақ тар есептелінеді. Кешенді мә селе бірнеше жекеленген мә селелермен қ ұ ралады.

Жеке мә селе дегеніміз болашақ та маң ызы зор белгілі бір зерттеулер шенберін қ амтитын кү рделі ғ ылыми мә селе. Ғ ылыми мә селе бірнеше тақ ырыптан қ ұ растырылады. Ғ ылыми тақ ырып ғ ылыми зерттеудің белгілі бір шең берін қ амтиды жә не кө птеген ғ ылыми зерттеу сұ рақ тарына негізделеді. Ғ ылыми сұ рақ тар ғ ылыми зерттеу жұ мысының кішігірім жә не нақ ты мә селелерін шешуге арналады.

Ғ ылыми зерттеу жұ мыстары барысында аса маң ызды болып ғ ылыми мә селелерді жә не ғ ылыми тақ ырыптарды қ ою жә не негіздеу. Бұ л бірнше сатыдан тұ рады.

4. Ғ ылыми мә селе тұ жырымдалады Зерттеліп жатқ ан ғ ылыми бағ ыттың қ арама-қ айшылық тың талдау негізінде алынатын нә тиже анық талады.

5. Ғ ылыми мә селенің қ ұ рылымдық бө ліктері белгіленіп тақ ырыптар жә не сұ рақ тар белгіленеді. Осы қ ұ рылыстық бө ліктер негізінде немесе кешенді ғ ылыми мә селесінің мә селер тізбегі қ ұ растырады. Ә рбір ғ ылыми тақ ырып бойынша орындалуы қ ажет, зерттеулер шең бері белгіленеді.

6. Ғ ылыми ө зектілігі анық талады. Басқ аша айтқ анда бұ л сатыда орындалатын зерттеудің ғ ылыми техниканың дамуы ү шін қ ұ ндылығ ы негізделеді. Ғ ылыми мә селенің ө зектілігін анық тау ү шін арнайы талдау негізінде сатылық жуық тату ә дісін пайдалана отырып, таң дап алынғ ан зерттеулер шенберінің аса маң ызды тұ стары корсетіледі. Ғ ылыми мә селе негізделгеннен кейін жә не оның қ ұ рылымдық бө ліктері белгіленген соң, ғ ылыми топ жә не оның ішіндегі ә рбір ғ ылыми қ ызметкер ө зіне тиесілі ғ ылыми тақ ырыптарды таң дап алады. Ғ ылыми такырыптарды таң дау барысында алғ а бір қ атар талаптар қ ойылады

1. Ғ ылыми тақ ырып ө зекті бө лу керек- яғ ни, ғ ылыммен техниканың дамуы ү шін дә л қ азіргі кезде аса маң ызды болу керек.

2. Ғ ылыми тақ ырып жаң а ғ ылыми мә селені шешетін болуы керек, басқ аша айтқ анда тақ ырып осығ ан дейін орындалмағ ан ғ ылыми зерттеулер жү ргізу қ ажет. Осының негізінде тақ ырыптың озіне тиісті ғ ылыми жаң алығ ы болатын болуы керек.

3. Ғ ылыми тақ ырып экономикалық тиімді болуы керек. Кез-келген ғ ылыми тақ ырып ә сіресе, қ олданбалы ғ ылыми зерттеулер ауыл шаруашылығ ы даму ү шін жоғ арғ ы экономикалық тиіміділік кө рсету қ ажет. Ғ ылыми тақ ырып таң дау барысында кү тілетін экономикалық тиімділік есептеме зерттеу нә тижелері енгізілген соң нақ тылы экономикалық тиімділік анық талады. Осы экономикалық кө рсеткішті салыстыру арқ ылы жалпы ғ ылыми зерттеудің мақ сат міндеттері орындалғ ан орындалмағ аны анық талады.

4. Ғ ылыми тақ ырып ғ ылыми топтың профиліне сә йкес келу қ ажет. Ғ ылыми топ ө зің е тиесілі дә стү рлі бағ ыттарды, ғ ылыми зерттеу жұ мыстарын жү ргізеді. Сондық тан, олардын атқ аратын кезектік жаң а ғ ылыми тақ ырыптары осы дә стурлі бағ ыттарғ а негізделуі қ ажет.

Ғ ылыми зерттеу нә тиженің ө ндіріске енгізу дең гейі. Кезік ғ ылыми зерттеу жұ мысының ә сіресе қ олданбалы зерттеу жұ мысының басты мақ саты ғ ылыми зерттеудің жаң а нә тижелері негізінде ө неркә сіптік ө ндірісті жетілдіру. Сондық тан ғ ылыми тақ ырыптың негізгі мақ саты болып алынган ғ ылыми нә тижесінде, ө ндіріске енгізу болып табылады.

4. Теориялық зерттеулерді талдау жә не тоериялық қ орытындылар шығ ару.

Теориялық қ ұ растыру жұ мыстарының негізін қ ұ былыстардың немесе процесстің фихзикалық маң ызын зерттеу қ ұ райды.мұ ндай зерттеу физика, химия, механика жә не басқ ада ғ ылым салаларына заң ымен принципіне негізделу қ ажет.

Лекция №4