Білім беру ортасы» түсінігінің мазмұны

Білім беру ортасын тү сіну ү шін, біз бұ л феноменнің мағ ынасын ашуымыз керек. Кең інен пайдаланылуына қ арамастан «орта» тү сінігінің ғ ылым ә лемінде нақ ты анық тамасы жоқ. Жалпы мағ ынада «орта» тү сінігі «қ оршағ ан орта» деп қ абылданады.

«Жаратқ анның қ олынан пайда болғ анда барлығ ы керемет, бір адамдардың қ олында ол кереметтілік жоғ алады» - деген Ж.Ж.Руссоның педагогикалық кө зқ арастарында «орта» теориясы ерекше орын алады. Ж.Ж.Руссо бірінші болып ортаны жеке тұ лғ аның ө зіндік дамуының нә тижелі даму шарты ретінде қ арастырғ ан. Оның ойынша, ә р жеке тұ лғ ағ а ерекше даму ортасы қ ұ рылғ анда ғ ана баланың нақ ты мү мкіндіктері мен табиғ и қ ажеттіліктері арасында тең дік орнатылып, тә рбиелеу жү йесі нә тижелі болады. Мұ ндай ортада жеке тұ лғ а дайын білімдер алмайды, ол ө зінің тә жірибесі негізінде тірі табиғ атты бақ ылау процесінде білімдерді жинақ тайды. Мұ ндай жағ дайда, Ж.Ж.Руссоның ойынша, жеке тұ лғ а дамуының негізгі бұ лағ ы білімдерінің кө птігінде емес, оларды ө зіндік дең гейде пайдалана алу іскерліктерінде. Мұ ндай арнайы қ ұ рылғ ан ортада жеке тұ лғ аның қ асиеттері оғ ан іштей еркіндікті сақ тауғ а, қ оғ амның теріс пікірлерінен тә уелсіз болуғ а мү мкіндік береді.

Педагогика мен психологияда «орта» термині алғ аш рет 20 ғ асырдың 20 жылдары пайда болды, ол кезде жиі «орта педагогикасы» (С.Т.Шацкий), «баланың қ оғ амдық ортасы» (П.П.Блонский), «қ оршағ ан орта» (А.С.Макаренко) терминдері қ олданылды.

Д.Ж.Маркович ортаны адамның ө мірлік іс-ә рекеттері орындалатын табиғ и жә не жасанды жағ дайлардың бірігуі деп арық тады.

Адамның ортасын анық тауда Л.В.Максимова ортаны табиғ и жә не ә леуметтік мінезді ө зара байланыстағ ы бірқ атар компоненттерден тұ ратын кү рделі қ ұ рылым деп белгіледі.

Н.Б.Крылова «орта» деп - ә леуметтік-мә дени кең істіктің бө лігін, білім беру жү йелерінің ө зара байланыстар аймақ тарын, процестердің субъекттерін белгіледі. Мұ нда ортаның негізгі кө рсеткіштері болып қ арым-қ атынастар, қ ұ ндылық тар, белгілер, заттар жә не пә ндер табылады.

Сө здіктерде «орта» деп адамды қ оршағ ан ә леуметтік-тұ рмыстық жағ дайлар, заттық орта, сонымен бірге бұ л жағ дайлармен байланыстырылғ ан адамдар қ ауымы белгіленеді.

Л.И.Божович ортаны «даму жылдамдығ ын, жаң а сапалы қ ұ рылымдардың пайда болуын қ амтитын, дамудың ішкі жә не сырттай жағ дайларының ерекше бірігуі» деп анық тады. Автордың ойынша, ортағ а қ осылғ ан баланың уайымдарының, ортағ а деген қ атынасының мінезін тү сіну ө те маң ызды. Ғ алым баланың ортағ а ғ ана қ атынасын қ амтымай, сонымен бірге сол ортада оның белсенділігін арттыратын, рухани-кең істіктік жә не заттық -кең істіктік бағ ыттарды дамытуды қ ажет дейді.

«Білім беру ортасы» тү сінігін бірқ атар таяу жә не алыс шетел ғ алымдары зерттеуде (В.И.Слободчиков, В.А.Петровский, Н.Б.Крылова, М.М.Князева жә не т.б.). Олар «білім беру ортасы» тү сінігінің философиялық аспектілеріне, оны жобалау тә сілдері мен технологияларына назар аударғ ан. Оқ ыту мен тә рбиелеу тә жірибесінде білім беру ортасын қ ұ ру мә селелері О.С.Газманның, М.В.Клариннің, И.Д.Фруминнің, дамыта оқ ыту жү йесінің негізін қ алаушылардың жұ мыстарында қ арастырылғ ан (В.В.Давыдов жә не т.б.).

Кез-келген ә леуметтік-мә дени кең істік шең берінде жеке тұ лғ аның ретсіз немесе тү рлі дең гейде ұ йымдастырылғ ан даму процесінің іске асырылуы білім беру ортасы болып табылады.

Психологиялық тұ рғ ыдан Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин жә не т.б. пікірінше, білім беру ортасы - дамыта оқ ыту іске асырылатын, нақ ты тү рде реттелген білім беру кең істігі. Бала қ абілеттірек болады, егер ә леуметтік-заттық ортада ө зінің ә рекеттерін ү немі жетілдіруге мү мкіндігі болса.

Н.Е.Щуркова ортаны зерттеуде пә ндік-кең істік, іс-ә рекеттік, жағ даяттық жә не мә ліметтік-мә дени кең істік атты компоненттерді бө ліп қ арастырды.

Л.Н.Седова жеке тұ лғ аның қ алыптасу процесі ү шін дамыта білім беру ортасы маң ыздылығ ының негізгі ү ш параметрін қ арастырды: мақ сат қ ою; дамыта білім беру ортасын педагогикалық қ ұ былыс ретінде тү сіну; педагогикалық ғ ылым тұ рғ ысынан дамыта білім беру ортасын қ арастыруда танымдық белсенділікті қ алыптастыруда нә тижелі ә дістер мен тә сілдерді іздеу.

С.Л.Новоселова ортаны, баланың рухани жә не физикалық бейнесінің мазмұ нын модельдейтін, іс-ә рекетінің материалдық нысаналарының жү йесі ретінде анық тайды.

Білім беру ортасының ө зіндік қ ұ рылымы бар, бірақ оның компоненттерін қ арастыруда ғ алымдар бір ғ ана бағ ытқ а сү йенбейді.

Г.А.Ковалевтің пікірінше білім беру ортасының келесідей бірліктері бар: физикалық орта, адамдар факторы жә не оқ ыту бағ дарламасы.

1) Физикалық орта: мектеп ғ имаратының архитектуралық қ ұ рылымы, кө лемі жә не мектеп интерьерінің кең істік қ ұ рылымы; оқ ушылардың кең істікте қ озғ алу мү мкіндіктері.

2) Адамдар факторы: оқ ушылардың ү лгерімі мен жеке тұ лғ аның ерекшеліктері: ә леуметтік іс-ә рекетіне адамдардың ә сері; статустар мен ролдердің бө лінуі; оқ ушылар мен ата-аналардың ұ лттық жә не жасерекшелік, жыныстық ерекшеліктері.

3) Оқ ыту бағ дарламасы: оқ ушылардың іс-ә рекетінің қ ұ рылымы; оқ ыту бағ дарламаларының мазмұ ны; оқ ыту тү рлері мен бақ ылаудың мінездемесі.

В.А.Ясвин тө рт компонентті модельді ұ сынды:

1) кең істік компоненті – заттық компонент - ғ имараттың архитектуралық ерекшеліктері, қ ұ рал-жабдық тары, оқ у кең істігінің ерекше жабдық талуы.

2) Ә леуметтік компонент – балалар-ү лкендер ұ жымының мә дени қ алпы; педагог-студент - дамудың кө пқ ырлы субъекті.

3) Психодидактикалық компонент – білім беру кең істігінің мазмұ ны, студент мең геретін іс-ә рекеттің тү рлері, тә сілдері, оқ у процесінің ұ йымдастырылуы. Бұ л компонентте «Неге жә не қ алай оқ ыту керек?» сұ рағ ына жауап алынады.

4) Білім беру процесінің субъекттері – В.И.Слободчиков бойынша, мұ нда қ ұ рылатын мен қ ұ райтын процестер кездеседі. Бұ л ортаны біріккен іс-ә рекеттің пә ні де, ресурсы деп қ ұ растыруғ а болады.

Е.В.Коротаева бойынша «ортаның ә рбір компонентінің эмоционалды–дамытушы ә сері болуы керек». Ол компоненттердің эмоционалды–дамытушылық мінезділігін қ амтитын шарттарды бө ліп кө рсетті:

- біріккен іс-ә рекетке қ атысушылар арасындағ ы байланыс;

- кү н тә ртібінің сә ттері;

- бө лменің, кең істіктің сырт кө рінісі;

- сабақ тарғ а эвристикалық жаттығ уларды қ осу.

Жиі білім беру ортасы екі кө рсеткіштермен мінезделінеді:

- ресурстық мү мкіндіктермен;

- ұ йымдастыру тә сілдерімен.

Білім беру ортасы білім алушылардың жеке тұ лғ алық жә не мә дени

ө суіне ә сер етеді, егер «орнатылғ ан ә леуметтік-мә дени мазмұ н білім берудің мазмұ нына ауысса, яғ ни ө зіндік білім беру ортасына» (В.С.Слободчиков).

Сонымен, ғ алымдардың ойынша, білім беру беру ортасы дегеніміз, білім алу субъекттері ө зара байланысқ а тү су процесінде нақ тылайтын білім беру процесінің жә не тұ лғ ааралық қ атынастардың материалдық факторларының жиынтығ ы. Бірақ, ө згерудегі жағ дайларғ а адекватты, жаң а педагогикалық технологиялар негізінде инновациялық инклюзивті тә ртіп бойынша жұ мыс істейтін заманауи жалпығ а білім беру мектебіне, ә р оқ ушының білім алудағ ы ерекше қ ажеттіліктеріне сә йкес келетін, білім беру ортасы қ ажет. Ә р балағ а жынысына, ұ лтына жә не діни ұ станымдарына, денсаулық жағ дайына, даму дең гейіне, ата-анасының ә леуметтік-экономикалық статусына жә не басқ а да ерекшеліктеріне қ арамастан, білім алу кең істігіне қ осылуғ а жағ дай жасалуы керек. Инклюзияның басты шарты – мектептің балағ а бейімделуі, керісінше емес, бұ л жағ дай қ алыпты балалардан тұ ратын оқ ушылардың негізгі контингентіне жағ ымды ә сер етеді: балалар білім алуда ерекше қ ажеттіліктері бар сыныптастарын сыйлау мен бағ алауғ а ү йренеді; кө мек беру арқ ылы ө мірдің тү рлілігін қ абылдап, «біз ә ртү рліміз, бірақ тең қ ұ қ ылымыз» атты толерантты кең істікте қ алыптасады.