Интегративті процестердің халықаралық және отандық нормативті-құқықтық негіздері

Мү мкіндігі шектеулі балалардың тең қ ұ қ ық тарын білім жү йесінде іске асырудың инициаторы Біріккен Ұ лттар Ұ йымы болып табылады. БҰ Ұ қ ұ рылғ ан кү ннен бастап (1945 ж.) мемлекеттердің назарын мү мкіндігі шектеулі адамдардың сапалы білім алуы мен білім алудың қ олжетімділігі мә селесіне назарын аударды. Бұ л мә селелер БҰ Ұ бірқ атар қ ұ жаттарында бейнеленген: адам қ ұ қ ық тарының Декларациясы (1948 ж.), білім саласында дискриминациямен кү рес туралы Конвенция (1960 ж.), бала қ ұ қ ық тарының Декларация (1959 ж.), ақ ыл-есі кем тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары туралы Декларациясы (1971 ж.), мү гедектердің қ ұ қ ық тары туралы Декларация (1975 ж.). Алғ ашқ ы рет мемлекеттер халық аралық дең гейде адамның білім алуғ а қ ұ қ ық тарын 1948 жылы қ абылданғ ан адам қ ұ қ ық тарының Жалпығ а бірдей декларациясында мойындады. Бұ л қ ұ жатта білім берудің гуманисттік қ ұ ндылығ ы мен ә мбебаптылығ ы алдың ғ ы қ атарғ а қ ойылғ ан: «....Білім беру адам жеке тұ лғ асының толық дамуына жә не адамның қ ұ қ ық тары мен негізгі еркіндіктеріне сыйластық ты арттыруғ а бағ ытталуы тиіс. Білім беру ө зара тү сіністікке, тө зімділікке жә не барлық халық тар мен діни топтар арасындағ ы достық қ а негіз болып, БҰ Ұ бейбітшілікті қ олдауғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекетіне кө мек беруі керек.....» Адам қ ұ қ ық тарының Жалпы декларациясының 26 бабында айтылғ ан: «Ә р адам білім алуғ а қ ұ қ ылы...Техникалық жә не кә сіби білім беру жалпығ а қ олжетімді болуы керек, ал жоғ ары білім ә ркімнің қ абілеттер негізінде барлығ ына қ олжетімді болуы тиіс». Бұ л декларацияда мү гедектер (қ оғ амның басқ а да ә леуметтік категориялары сияқ ты) тікелей аталмағ анына қ арамастан, олар басқ а да азаматтар қ атарында білім алу қ ұ қ ығ ына ие. 1959 жылдың 20 қ арашасында Біріккен Ұ лттар Ұ йымының Генералды Ассамблеясының резолюциясында қ арастырылғ ан негізін қ алаушы принциптердің арасында келесі принциптер кө рсетілген:

- физикалық, психикалық немесе ә леуметтік тұ рғ ыдан жетілмеген бала, оның ерекше қ алпына байланысты, арнайы тә ртіппен білім беру жә не кү тіммен қ амтылуы тиіс.

- Бала тегін жә не міндетті білім алуғ а қ ұ қ ылы; алғ ашқ ы кезең дерде балағ а, оның жалпы мә дени дамуына ә сер етіп, тең мү мкіндіктер негізінде оның қ абілеттерін дамытып, қ оғ амғ а пайдалы мү ше болуына негіз болатын білім берілуі тиіс.

- Баланы діни немесе қ андай да болмасын дискриминацияның басқ а тү рлерін қ олдау тә жірибелерінен қ орғ ау керек.

1960 жылы ЮНЕСКО ө зінің білім саласындағ ы дискриминацияғ а қ арсы кү рес туралы Конвенциясын қ абылдады. Бұ л конвенцияғ а сә йкес, «дискриминация» тү сінігі, білім саласында тең дікті бұ зу немесе жою мақ сатымен жү ргізілетін, кез-келген айырмашылық, шеттету, шектеу немесе ө згерістерді қ алау іс-ә рекетін қ амтиды, мысалы:

а) нақ ты тұ лғ а немесе топ ү шін білім алу кезең і мен мекеме тү рін жабу;

б) нақ ты тұ лғ аны немесе бір топ тұ лғ аларды адам қ ұ қ ық тарымен сай келетін жағ дайларғ а қ ою.

Осығ ан байланысты мемлекет міндетті:

а) білім саласындағ ы дискриминациялық мінезді ә кімшілік тә жірибені болдырмау заң намалар мен ә кімшілік тапсырыстарды жою;

б) мемлекеттік ұ йымдар оқ у мекемелеріне нақ ты кө мек тү рлерін ұ сынуда, балалардың нақ ты топқ а қ атысты болуына байланысты ешқ андай шектеулерді, таң дауларды болдырмау;

в) бастауыш білім алмағ ан немесе оны аяқ талмағ ан тұ лғ алардың білім алуын тиімді ә дістердің кө мегімен дамыту немесе қ олдау, ә р адамның қ абілеттеріне сә йкес білім алуларын жалғ астыру.

Бұ л Конвенциядан соң бірқ атар жалпығ а міндетті келісім шарттар қ абылданды, олардың арасында осы баяндамағ а тікелей қ атысы бар экономикалық, ә леуметттік жә не мә дени қ ұ қ ық тар туралы Халық аралық пакт (1966 ж.). Халық аралық пакттың 13 бабында Жалпығ а бірдей декларация ә р адамның міндетті жә не тегін бастауыш білім алуғ а қ ұ қ ығ ын қ олдау, сонымен қ атар тегін орта жә не жоғ ары білім беруге біртіндеп кө шу туралы қ ұ қ ық тарды ресми қ олдау арқ ылы ә рі қ арай дамыды.

БҰ Ұ қ абылдағ ан халық аралық қ ұ жаттардың бір бө лімі білім алу қ ұ қ ығ ан қ оса алғ анда мү гедектердің қ ұ қ ық тары мә селелеріне арналғ ан.

1971 жылы қ абылданғ ан ақ ыл-есі кем тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары туралы Декларациясының 2 пунктінде мемлекеттердің «ақ ыл-есі кем тұ лғ а білім алуғ а, оның қ абілеттері мен мү мкіндіктерін максималды дамытуғ а мү мкіндік беретін оқ уғ а қ ұ қ ылы екендігіне назар аударуын» ұ сынды. Ақ ыл-есі кем тұ лғ алардың қ ұ қ ық тары туралы Декларацияда кө рсетілген:

1) ақ ыл-есі кем тұ лғ а мү мкіндігінше максималды дең гейде басқ а адамдар сияқ ты ө з қ ұ қ ық тарын іске асыра алады.

2) Ақ ыл-есі кем тұ лғ а тиісті медициналық қ ызмет пен емделуге қ ұ қ ылы, сонымен қ атар ө зінің қ абілеттерін жә не максималды мү мкіндіктерін дамытуғ а негіз болатын, білім алуғ а, оқ уғ а, қ амқ орлық қ а жә не ең бектенуге қ абілеттілігін жаң ғ ыртуғ а қ ұ қ ылы.

3) Ақ ыл-есі кем тұ лғ а материалдық қ амтылуғ а жә не қ анағ аттанарлық ө мір сү ру дең гейін қ ол жеткізуге қ ұ қ ылы. Ол ө зінің мү мкіндіктеріне сай нә тижелі ең бектенуге немесе қ андай да болмасын басқ а пайдалы іспен айналысуғ а қ ұ қ ылы.

4) Мү мкін болғ ан жағ дайларда, ақ ыл-есі кем тұ лғ а ө з отбасында немесе асырап алушы ата-анасымен бірге тұ рып, қ оғ ам ө мірінің тү рлі қ алыптарына араласуғ а қ ұ қ ылы. Мұ ндай тұ лғ алардың отбасына кө мек берілу керек. Ақ ыл-есі кем адамды арнайы мекемеге орналастыру жағ дайында жаң а орта мен ө мір сү ру жағ дайының қ алыпты ө мір сү ру жағ дайынан айрмашылығ ы аз болуы тиіс.

1975 жылы мү гедектердің қ ұ қ ық тары туралы Декларацияда ментальды ғ ана емес, денсаулығ ының басқ а да бұ зылыстары (кемістіктері) бар адамдардың білім алу жә не ә леуметтік қ ұ қ ық тарын қ амту ережелері барлық адамдарғ а қ атысты қ арастырылғ ан: «Мү гедектердің ө з мү мкіндіктері мен қ абілеттерін максималды кө рсетіп, олардың ә леуметтік интеграциялану немесе реинтеграциялану процесін жылдамдатуғ а мү мкіндік беретін, білім алуғ а, мамандандырылғ ан кә сіби дайындық қ а... жә не басқ а да қ ызмет алу тү рлеріне қ ұ қ ық тары бар (Декларацияның 6 бабы)». Бұ л қ ұ жатта мү гедектердің адами қ ұ ндылық тарын сыйлауғ а байланысты қ ұ қ ық тары расталғ ан.

20 ғ асырдың 70-ші жылдарынан бастау алғ ан «білім алу - барлығ ы ү шін» принципін дамытуды жалғ астыруда, 1982 жылдың 3 желтоқ санында Бас Ассамблеяның 37/52 резолюциясынан қ абылданғ ан мү гедектерге қ атысты ә рекеттердің Бү кіл ә лемдік бағ дарламасы БҰ Ұ мемлекеттер - мү шелерінің бұ л тұ лғ аларғ а қ атысты саясатының бағ ыттарын нақ ты етіп белгіледі, онда басқ а адамдармен қ атар, мү гедектердің білім алуғ а мү мкіндіктерінің тең қ ұ қ ылы болуы қ абылданғ ан. Сонымен қ атар мү гедектердің білім алуы мү мкіндігінше жалпы мектептік жү йе шең берінде іске асырылуы керек. Бұ л жү йе «жеке бағ ыты... жергілікті халық қ а қ олжетімді; жалпыны қ амтитын; халық тық нақ ты тобының ерекше қ ажеттіліктеріне сай бірқ атар мү мкіндіктер ұ сынуы тиіс».

Бү кіл ә лемдік бағ дарламаның 124 пунктінде қ арастырылғ ан: «егер жалпы мектептік жү йенің мү мкіндіктері қ андай да себептерге байланысты кейбір мү гедек-балаларғ а жеткіліксіз болса, онда бұ л балалар нақ ты уақ ыт бойы арнайы мекемелерде оқ уы тиіс. Арнайы мектептік оқ ытудың сапасы жалпы мектептің жү йесінің сапасына тең болуы керек жә не де бұ л білім берудің екі тү рлі жү йелері бір-бірімен тығ ыз байланыста болуы қ ажет». Бірақ жалпы ә лемдік бағ дарлама мү гедектер мен «мү гедек еместерді» жалпы оқ у бағ дарламалары бойынша мү гедектігі бар адамдарғ а білім беру негізі ретінде, біріктіріп оқ ытуғ а приоритетті берді.

1989 жылы бала қ ұ қ ық тары туралы Конвенция қ абылданды, мұ нда: ә р баланың, қ андай да болмасын дискриминациялаусыз (нә сіліне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқ а сенімдеріне, ұ лттық, этикалық немесе ә леуметтік ерекшеліктеріне, материалдық жағ дайына, денсаулық жағ дайына, ата-аналары мен заң ды қ амқ оршыларына немесе қ андай да болмасын басқ а жағ дайларғ а байланыссыз), қ ұ қ ық тарын қ амту мен сыйлау міндеттері қ арастырылғ ан.

23 бапта қ атысушы-мемлекеттер толық жетілмеген баланың ерекше қ амқ орлық қ а қ ұ қ ығ ын қ абылдап, ресурстар болғ ан жағ дайда балағ а жә не оғ ан қ амқ орлық жасайтын адамдарғ а кө мек берілу, қ олдау кө рсету жағ дайын қ арастырғ ан (кө мек беру шаралары баланың қ алпына сә йкес ата-аналар немесе қ амқ оршы тұ лғ алардың жағ дайына байланысты жү ргізіледі).

28 бапта қ атысушы-мемлекеттер баланың білім алуғ а қ ұ қ ығ ын мойындап жә не де тең мү мкіндіктер негізінде бұ л қ ұ қ ық ты біртіндеп іске асыру мақ сатымен, тегін жә не міндетті бастауыш білім беруді енгізуді кө здеген.

1990 жылы мү гедек-балаларғ а, қ иын жағ дайларғ а тап болғ ан балаларғ а назар аударылып, қ амқ орлық пен қ олдау кө рсету міндеттерін атқ ару ү шін балалардың ө мір сү руін, қ орғ алуы мен дамытуын қ амту туралы Бү кіл Ә лемдік декларация қ абылданды. Бұ л декларацияғ а қ ол қ ойғ ан мемлекеттер сауатсыздық дең гейін тө мендетіп, баланың жынысы мен тегінен тә уелсіз, білім алуғ а мү мкіндік беретін бағ дарламаларды орындау міндетін ө здеріне жү ктеді. Аталғ ан бағ дарламалар балаларды ең бектену іс-ә рекетіне дайындап, ө мір бойы білім алу мү мкіндіктерін ұ сынады, мысалы, кә сіби дайындық арқ ылы. Бұ л бағ дарламалар арқ ылы балалар қ олдауды сезініп, жағ ымды жә не мә дени жағ дайларда кә мелеттік жасқ а жете алады. Инклюзивті бағ ыттың дамуына 1990 жылдың наурыз айында Джомтьенде (Тайланд) «білім алу барлығ ы ү шін» мә селесі бойынша Бү кіл Ә лемдік конференцияның ө туі ә сер етті. Конференцияның жұ мысына қ атысқ ан 155 мемлекеттің жә не 160 мемлекеттік жә не мемлекеттік емес ұ йымдардың ө кілдері аталғ ан мақ саттарғ а жету ү шін белгіленген ә рекеттер Бағ дарламасын қ абылдап, «білім алу барлығ ы ү шін» Бү кіл Ә лемдік Декларациясын қ олдады. «....ә р адам - бала болсын, жас адам немесе ү лкен адам болсын - білім алу мү мкіндігіне ие болып, оның жемістерін пайдалануы қ ажет...» шешімі қ абылданып, «білім алу барлығ ы ү шін» Бү кіл Ә лемдік Декларация білім беруді дамытуда жаң а парақ ты ашты.

Мү гедектігі бар балалар, жастар жә не ү лкендердің бастауыш, орта жә не жоғ ары білім беру аймақ тарында тең мү мкіндіктерін анық тауда маң ызды рольді «Мү гедектерге тең мү мкіндіктерді қ амтудың Стандарттық ережелері» (1933 ж.) атқ арды. Бұ л ережелерде жалпығ а мектептік білім беру жү йесінде барлық мү гедектердің білім алу қ ажеттіліктерін қ амту жолдары қ арастырылғ ан. Қ ұ жатта мү гедектігі бар балалардың, жастардың жә не ү лкендердің бастауыш, орта жә не жоғ ары білім беру аймақ тарында тең мү мкіндіктерін қ амту қ ажеттілігі туралы айтылғ ан. Мү гедектердің білім алуы жалпығ а білім беру жү йесінің бө лігі болып табылуын мемлекеттер қ амтуы тиіс. Мү гедектердің интеграциялық қ ұ рылымдарда білім алуы ү шін жауапкершілікті жалпығ а білім беру ұ йымдарына жү ктеу қ ажет. Қ ұ жат мемлекеттерге мү гедектерге білім беру мә селесіне байланысты сұ рақ тарды білім беру саласында ұ лттық жоспарлау бағ дарламасына қ осуды жә не оқ у бағ дарламаларын қ ұ растыру мен оқ у процесін ұ йымдастыруда ескеруді ұ сынды. Стандарттық ережелерде (мү гедектерге қ атысты ә рекеттердің Бү кіл Ә лемдік бағ дарламасында сияқ ты) «жалпығ а мектептік білім беру жү йесі барлық мү гедектердің қ ажеттіліктерін қ амти алмағ анда, арнайы білім беру қ арастырылғ ан. Мемлекеттер арнайы білім беру мекемелерінің жалпығ а білім беру жү йесіне біртіндеп интеграциялануына ұ мтылу керек».

«Мү гедектерге тең мү мкіндіктерді қ амтудың Стандарттық ережелерінде алғ ашқ ы рет «мү гедектік» ө мірлік іс-ә рекеттің шектеуіне ә келетін жә не ә леуметтік қ орғ ау қ ажеттілігін тудыратын, ағ за қ ызметтерінің тұ рақ ты бұ зылыстары себебінен денсаулық тың бұ зылуы - ә леуметтік жетіспеушілік», ал балалық жаста - «білім беру мен тә рбиелеу бағ дарламаларына баланы қ осу мү мкіндігінің қ атаң шектелуі, қ осымша қ ызмет кө рсету мен кө мек алу қ ажеттілігінің артуы» - деп анық талды. Сондық тан білім алуғ а тең қ ұ қ ық тарды іске асыру ү шін, мү мкіндігі шектеулі балалар мен жасө спірімдерді қ оғ ам ө міріне белсенді қ атыстыру мен оларды ә леуметтік бейімдеу ү шін жалпығ а білім беру мектептеріне физикалық тұ рғ ыдан ғ ана жету жеткіліксіз болады. Бұ л қ ұ жат арнайы білім берудегі жетістіктерді сақ тап, оларды жалпығ а қ олжетімді білім беру процесі бағ ытында дамытуғ а шақ ырады. Арнайы мектептік білім берудің сапасы жалпы мектептік жү йенің сапасына тең болуы керек жә не де екі жү йе тығ ыз ө зара байланыста болуы тиіс.

1994 жылы Испанияда (Саламанка қ аласы) ерекше қ ажеттіліктері бар тұ лғ аларғ а білім беру мә селесі бойынша Бү кіл Ә лемдік Конференция ө тті. Нә тижесінде педагогикағ а «инклюзивті білім беру» термині енгізіліп, инклюзивті білім берудің негізгі принциптері анық талды. Конференцияда қ абылданғ ан Саламанка декларациясы «инклюзивті білім беруді» білім беруді дамытудың басты бағ ыты деп қ арастырды. Бұ л бағ ыттың ерекшелігі –білім беру жү йесі ә р баланың ерекшеліктері мен қ ажеттіліктеріне бейімделуі тиіс, сонымен бірге жалпығ а білім беру мектептерінде біріктіріп оқ ытумен қ атар, кейбір балалар арнайы мекемелерде оқ уы мү мкін. Атап ө ту керек, мү мкіндігі шектеулі балалардың білім алу аймағ ын қ алыптастыру нақ ты мемлекеттің дә стү рлеріне жә не даму дең гейіне байланысты. Сондық тан кө рсетілген қ ұ жаттарда БҰ Ұ қ атысушы мемлекеттерде білім беру жү йелерінің жалпы бағ ыттары мен жетілдіру принциптері анық талғ ан. Сонымен, жоғ арыда кө рсетілген халық аралық қ ұ жаттарды іске асыру нә тижесінде ө ткен ғ асырдың 90-шы жылдарында мү гедектіктің жаң а идеологиясымен байланысты білім беру аймағ ының бағ ыты дамып, «инклюзивті білім беру», «инклюзивті бағ ыт» тү сініктерімен жалпыланды. Инклюзивті бағ ыт балалардың тү рлі білім алу қ ажеттіліктерін тү сініп, оны қ ажеттіліктеріне сай білім алу процесіне толығ ырақ қ атысу, қ оғ амның кө мегі мен білім беруде сегрегация мен дискриминацияны жою арқ ылы қ ызметтер ұ сынуды қ арастырды.

2000 жылдың сә уір айында Дакарлық ә рекеттер шең берінде инклюзивті білім беру мә селесі бойынша Бү кіл Ә лемдік форум ө тті. Мұ нда халық аралық қ ауымдастық тың ә р баланың негізгі білім алу қ ажеттіліктерін қ амтуғ а арналғ ан стратегияны іске асыру жолдары талқ ыланды. Дакар ә рекеттер қ ұ рылымы кепілдік береді: 2015 жылғ а барлық балалар, ә сіресе қ ыздар, сонымен бірге қ иын жағ дайда ө мір сү ретін балалар, этникалық аз топтар сапалы, тегін бастауыш білім алуғ а қ ол жеткізеді. Қ азіргі таң да сенімділікпен айтуғ а болады - инклюзивті білім беру мү мкіндігі шектеулі балалар мен жасө спірімдердің қ алыпты білім беру мекемелерінің білім беру процесіне қ атысуы мен белсенді қ осылуын ғ ана қ арастырмайды, сонымен бірге барлық топтағ ы балалардың білім алу қ ажеттіліктерін қ амту мақ сатымен жалпы білім беру жү йесі мен оқ ыту-тә рбиелеу процесін қ айта қ ұ руды қ ажет етеді. Яғ ни, философиялық білімдердің шең берінде жетілген гуманисттік идеялардың қ ұ қ ық тық, педагогикалық, психологиялық жә не ә леуметтік аймақ тарғ а біртіндеп енуі ү шін аз емес уақ ыт қ ажет болғ ан.

Адам қ ұ қ ық тары аймағ ында, негіз қ алаушы халық аралық қ ұ жаттарғ а сә йкес, Қ азақ стан Республикасының Заң ында мемлекеттің барлық балалары ү шін білім алуда тең қ ұ қ ық тар принципі қ арастырылады. Балалардың білім алуғ а қ ұ қ ық тары Қ азақ стан Республикасының Коституциясында - «Қ Р бала қ ұ қ ық тары туралы», Қ азақ стан Республикасының Заң дарында - «Білім алу туралы», «Мү мкіндігі шектеулі балаларды ә леуметтік жә не медициналық -педагогикалық тү зете қ олдау туралы» жә не т.б. қ арастырылғ ан. Осы қ ұ жаттар негізінде мемлекет ә р баланың ұ лтына, дініне, денсаулық қ алпына қ арамастан тегін жалпы білім алу қ ұ қ ығ ын қ амтиды.