Сабақтас құрмалас сөйлем, белгілері, жасалу жолдары, түрлері.

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем — қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдері бір-бірімен сабақ таса байланысқ ан қ ұ рмаластың тү рі. Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамындағ ы алғ ашқ ы жай сө йлемнің баяндауышы тиянақ сыз тұ лғ ада келіп, екіншісіне бағ ына байланысады. Мысалы: Қ асым тө ре тү регеліп, кү міс қ ынды сапысын шешіп, Кенесарының алдына қ ойды (І.Есенберлин). Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдердің бірі басың қ ы келіп, негізгі ойды білдіреді, қ алғ андары бағ ының қ ы болады да басың қ ыдағ ы ойды айқ ындап, іс-ә рекеттің орындалу шартын, себебін, мақ сатын, мезгілін, амалын, т.б. қ атынастарды білдіреді.[1]

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем мағ ынасына қ арай тү рі

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем мағ ынасына қ арай тө мендегіше бө лінеді:

1. Шартты бағ ының қ ылы іс-ә рекеттің орындалу шартын білдіреді, -са, -се жұ рнағ ы арқ ылы жасалады.

2. Қ арсылық ты cабақ тас қ ұ рмалас сө йлемде бағ ының қ ы сө йлем басың қ ыдағ ы ойғ а қ арама-қ арсы мағ ыналық қ атынаста болады. Мысалы, Май қ ұ йғ ан шам сө нсе де, Шамшырақ сө нбес дү ниеде. (Жамбыл)

3. Себеп бағ ының қ ылы сабақ тас;

• Мысалы, Соны Ербол біліп қ оймасын деп, Ә зімбай ә дейі ү ндемеді. (М.Ә уезов)

1. Мезгіл бағ ының қ ы сө йлемде бағ ының қ ы сө йлем басың қ ыда айтылғ ан ойдың мезгілін,

2. мақ сат сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем мақ сатын,

3. қ имыл-сын бағ ының қ ы іс-ә рекеттің қ алай жү зеге асқ андығ ын білдіреді.

4. Салыстырма бағ ының қ ылы сө йлемде оқ иғ а бір-біріне салыстырыла, тең дестіріле беріледі. Мысалы, Басқ алар қ андай қ уанса, ол да сондай қ уанғ ан еді (Ә.Ә бішев).

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем бағ ының қ ылы тү рі

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемның кө п бағ ының қ ылы тү рі де кездеседі, олар басың қ ығ а екі жағ дайда қ атысты болады:

1. Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамындағ ы кө п бағ ының қ ылар бірың ғ ай келіп, бә рі ө з бетімен бір басың қ ығ а бағ ынады (бірың ғ ай бағ ының қ ылы сабақ тас);

2. Бағ ының қ ылар бір-біріне қ атысты тізбектеледі де, бә рі жиналып бір басың қ ығ а бағ ынады (сатылы бағ ының қ ылы сабақ тас).

Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің бағ ының қ ы сың арының баяндауышының жасалу жолдары тө мендегідей:

1. Бағ ының қ ының баяндауышы кө семше тұ лғ алы етістіктен болады. Мысалы: Аудан орталығ ына қ оныс аударғ алы, тұ рмыстары недә уір тү зеліп қ алып еді.

2. Бағ ының қ ының баяндауышы шартты райлы етістік болады. Мысалы: Біреуге жақ сылық жасасаң, ол ешқ ашан жерде қ алмайды.

3. Бағ ының қ ының баяндауышы -ша/ше, -дай/дей жұ рнақ тары мен жатыс, кө мектес септікті есімшеден жә не -дық тан/діктен қ осымшалы есімшеден болады. Мысалы: Жолаушылардың қ арасы ү зілгенше, қ орық шы жота басында қ арап тұ рды. Баласынын келген бір жапырақ қ ағ аз кө ң ілге демеуболғ андай, ана жұ мысқ а қ ұ лшына кірісті. Кү н райы бұ зылыптұ рғ андық тан, жас тө лдерді ө ріске шығ армады. Таң қ ұ ланиектеніп атабергенде, ауыл ү стін айқ ай-шу басып кетті. Жұ мысшылар ертежиналғ анымен, жұ мыс бірден басталып кетпеді.

4. Есімшеден кейін сайын, соң, бері, шейін, бұ рын шылаулары жә не кезде, шақ та, уақ ытта деген кө мекші сө здердің тіркесуі арқ ылы жасалады. Мысалы: Қ ыстаудан жайлауғ а кө шкен соң, ауыл-ауыл бір-бірін ерулікке шақ ырыса бастайды. Отырғ андар қ опарыла сыртқ а шық қ ан кезде, Қ уаныш пен Анар да жеке серуендеуге беттеді.