Рмалас сөйлем белгісі, байланысу тәсіліне қарай түрлері.

Қ ұ рмалас сө йлемдер қ ұ рамындағ ы предикатив сың арларына қ арай екі қ ұ рамды жә не кө п қ ұ рамды болып жіктеледі. Екі қ ұ рамды қ ұ рмаластар салалас жә не сабақ тас болып бө лінсе, кө п қ ұ рамды қ ұ рмаластарды кө п компонентті салалас, аралас жә не кө п бағ ының қ ылы сабақ тас деп бө лу дә стү рі бар.

Қ ұ рмалас сө йлемдер жай сө йлемдерге қ арағ анда кү рделі ойды білдіретіндіктен, екі предикативтік орталық қ а негізделеді. Бұ л сө йлемдерде жай сө йлемдердегі сияқ ты тиянақ талғ ан интонация болмайды.

Қ ұ рмалас сө йлемдер кез келген жай сө йлемдердің тіркесе салуынан емес, бір-бірімен мағ ыналық, ә рі қ ұ рылымдық тығ ыз байланыстағ ы жай сө йлемдердің бір-біріне ү йлесе, бағ ына немесе тең дә режеде байланысуынан қ ұ ралады. Сондық тан олар бір бү тін тұ лғ а ретінде саналады.

Бұ л жө нінде Т.Қ ордабаев: “Егер ә деттегі жай сө йлемдер интонациялық жағ ынан тиянақ ты, белгілі шамада болса да, аяқ талғ ан ойды білдіретін, ө з алдарына бір бү тін болып саналатын болса, қ ұ рмалас сө йлем компоненттері интонациялық жағ ынан тиянақ сыз, аяқ талғ ан ойды білдіре алмайтын, бү тіннің бір бө лшегі болып табылады. Ол бө лшек ө зі сияқ ты басқ а бір бө лшектермен байланыста тұ рғ анда ғ ана бір бү тін бола алады. Егер бұ л бірліктері бұ зылса-ақ, олар ө здерінің алғ ашқ ы мә ндерін жояды, қ ұ рмалас сө йлем қ ұ рамында тұ рғ анда ғ ана бір бү тін бола алады”, -дейді (11, 195).

Сонымен қ ұ рмалас сө йлем деп мағ ыналық жағ ынан бір-біріне байланысты екі немесе одан кө п жай сө йлемдерден қ ұ ралып, кү рделі ойды білдіретін сө йлемді айтамыз. Жай сө йлемдердің бір-бірімен баяндауыш формасының тиянақ сыздығ ына қ арай қ ұ рмаласуы - қ азақ тілінде қ ұ рмалас сө йлем жасаудың ең ө німді тә сілі. Қ ұ рмалас сө йлемдер ішінде сабақ тас қ ұ рмаластар аталмыш тә сіл арқ ылы жасалады. Бағ ының қ ы компонент баяндауышы тө менгі формаларда тұ рады:

1. Кө семше тұ лғ асынан;

2. Есімше;

3. Шартты рай жә не басқ а етістік формалары.

1. Жай сө йлемнің кө семше арқ ылы қ ұ рмаласуы. Қ имылдың ө зін немесе іс-ә рекеттің амалын білдіретін етістіктің ерекше тү рі – кө семше. Ол сө йлемде пысық тауыштық жә не баяндауыштық қ ызмет атқ арады. Кө семшелердің қ ұ рмалас сө йлем жасаудағ ы басты қ ызметі оның бағ ының қ ы компоненттің баяндауышы болуынан кө рінеді. Кө семше - етістіктің тиянақ сыз тү рі болғ андық тан, қ ұ рмалас сө йлемнің баяндауышы болып келген бө лшегін екінші компонентке бағ ындыра байланыстырады да, ол бө лшектердің бірлікте, тұ тастық та болуын қ амтамасыз етеді. Кө семшелер тек етістік негіздерімен, олардан ө рбіген етістік формаларымен ғ ана тіркесетіндіктен, ол морфологиялық жағ ынан тү рленбейді. Яғ ни кө птік, тә уелдік, септік қ осымшалары қ осылмайды, ә регідік жіктік жалғ аулары ғ ана жалғ анады. Сө йтіп қ ұ рмалас сө йлем компоненттері арасында дә некерлік қ ызмет атқ арады.

Сабақ тас қ ұ рмаластың бағ ының қ ы компонентінің баяндауышы есебінде ең жиі қ олданылатын кө семшенің тұ лғ асы –ып, - іп, -п. Ол ө зі баяндауыш болып келген компонентті тиянақ ты компонентпен қ илы мағ ыналық қ атынаста қ ұ рмаластырады. Сонымен қ оса –ып, -іп, -п тұ лғ алы тиянақ сыз компонент тиянақ ты сө йлемге тек тұ лғ алық жағ ынан ө з дербестігін сақ тап басың қ ы сө йлемнің ешбір мү шесіне мең герілмей, онымен жарыса, салаласа айтылады.

Жай сө йлемдерді қ ұ рмаластыруда -а, -е, -й жұ рнақ ты кө семше де қ атысады. Ал –ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі тұ лғ алы кө семше ө те сирек қ олданылады.

Мысалы: Тап-тар тас қ апаста отырғ анын есіне салып, қ ара қ ұ лыптың кілті шақ ыр-шұ қ ыр шиқ ылдап ә рең ашылғ андай болды /Ш.Мұ ртаза “Тамұ қ ”/. Немесе Олар ө ткендегі оқ иғ аны естеріне тү сіре, бә рін ой елегінен ө ткізіп, ақ ылдаса келе, бір байламғ а тоқ тасты /”Ана тілі” газеті/.

2. Жай сө йлемнің есімше арқ ылы қ ұ рмаласуы. Есімшелер де бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы функциясында қ олданылады. Алайда есімше мен кө семшелердің жай сө йлемдерді қ ұ рмаластыру тә сілі бірдей емес. Бағ ының қ ы сө йлем баяндауышы қ ұ рамындағ ы кө семше ешқ андай қ осымша сө зсіз, дә некерсіз немесе қ осымша формасыз жай сө йлемдердің функциясын атқ ара беретін болса, есімшелер міндетті тү рде кө мекші сө здер не болмаса қ осымша тә сілдерді қ ажет етеді.

Олар жай сө йлемдерді бір-бірімен байланыстыруда тү рлі тұ лғ алық қ ұ былыстарғ а ұ шырап, тиянақ сыз формада келеді. Оларды тиянақ сыз дә режеге жеткізетін, есімше тұ лғ алы сө зді басың қ ы компонентке бағ ындыра байланыстыратын дә некерлер – есімшеге жалғ анатын тү рлі қ осымшалар жә не шылаулар. Мұ ндай қ ызметте ең жиі қ олданылатыны –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен формалы есімшелер. Аталғ ан тұ лғ алы есімшелер бағ ының қ ы компонент баяндауышы қ ызметінде тө мендегідей тұ лғ аларда жә не мағ ыналық қ атынастарда қ олданылады:

1. Жатыс септік жалғ аулы есімше.

а) Мезгілдік мағ ына: Досан Хакімнің халін білуге кеткенде, ү йге жолаушылап бір адам келіпті /”Жас Алаш”/.

ә) Шартты мағ ына: Егер біраз уақ ыт кешіккенде, далағ а шығ ып ү лгермейді екенбіз /К.Ә бдіков/.

2. Кө мектес септік тұ лғ асындағ ы есімше.

а) Қ арсылық ты мағ ына білдіреді. Ертерек баратын жеріне асық қ анымен, дә л уақ ытында жете алмады.

3. –Ша, -ше жұ рнақ ты есімше.

а) Мезгілдік қ атынасты білдіреді: Ол бірдең е деп айтып болғ анша, ұ рылар ү й айналып кө рінбей кетті /М.Кә рімов/.

ә) Салыстыру мә нінде келеді: Кө п істеп шала бітіргенше, аз істеп бабына келтір. Есімшенің басқ а тұ лғ аларының бағ ының қ ы сө йлем баяндауышы қ ызметінде жұ мсалуы тілде ө те сирек кездеседі.

3. Жай сө йлемдердің шартты рай арқ ылы қ ұ рмаласуы.

Жай сө йлемдерді бір-бірімен қ ұ рмаластыруда шартты рай да белгілі роль атқ арады. Негізінен жіктік жалғ ауы ө зі жалғ анғ ан сө зге тиянақ тылық беретін форма деп танылғ анымен, шартты рай тұ лғ асына жалғ анғ анда бұ л қ асиеті сақ талмайды. Сондық тан бағ ының қ ы жай сө йлемді басың қ ы жай сө йлеммен қ ұ рмаластыру қ ызметін атқ ара береді. Мысалы: Сіз сү ң гіп кө рсең із, одан да кө п асыл табарсыз. А.Байтұ рсынов ө з ең бегінде қ ұ рмалас сө йлемдерге: «Ішкі жақ ындық – мағ ына жү зіндегі жақ ындық. Мағ ына жақ ындығ ынан басқ а қ исын жақ ындығ ы бар сө йлемдер қ ұ рмалас деп аталады», - деп анық тама бере келе, қ ұ рмалас сө йлемдер тү рін сыйыса қ ұ рмаласу жә не қ иыса қ ұ рмаласу деп 2-ге бө леді (14, 300-301).

1991 жылы С.Жиенбаевтың «Синтаксис мә селелері» деген ең бегі жарық кө рді. Бұ л ең бегінде қ ұ рмалас сө йлемді салалас, сабақ тас деп екіге бө леді. 1935 жылғ ы «Сө йлемнің ү йірлі мү шелері туралы» деген мақ аласында ү йірлі мү ше қ ұ рмалас сө йлемнің ү шінші тү рін жасайды деген пікір білдіреді.

1939 жылы орталау жә не орта мектеп оқ ушыларына арналғ ан қ азақ тілі грамматикасы мен синтаксис бө лімі жарық кө рді. Оқ улық мектеп программасына негізделіп жазылғ андық тан, қ ұ рмалас сө йлем жайындағ ы деректер кең ірек қ амтылғ ан.

Профессор Қ.Жұ банов «Қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулер» деген ең бегінде қ ұ рмалас сө йлемдерді салалас жә не сабақ тас сө йлем деп кіге бө леді. Мұ нда салалас сө йлем компоненттерінің бір-бірімен қ ұ рмаласуының 10 тү рлі жолы кө рсетіледі (31, 201).

Қ азақ тіл ғ ылымында қ ұ рмалас сө йлем синтаксисін ғ ылыми тұ рғ ыда зерттеген профессор С.Аманжолов болды. Оның «Қ азақ тілі ғ ылыми синтаксисінің қ ысқ аша курсы» атты зерттеу ең бегінде сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің ө зіндік ерекшеліктерін атап кө рсетті. «Қ ұ рмалас сө йлем дегеніміз- екі я бірнеше сө йлемдердің, яғ ни бірнеше субъектінің кө рінісі болғ ан сө здің, я сө здер тобының жиынтығ ы», -деп автор анық тамасын береді (2, 176).

Қ азақ тіліндегі қ ұ рмалас сө йлем синтаксисіне ғ ылыми тұ рғ ыдан зор ү лес қ осқ ан ғ алымның бірі – Н.Сауранбаев. Ол «Қ азақ тіліндегі қ ұ рмалас сө йлем жү йесі» деген ең бегінде қ азақ тіліндегі қ ұ рмалас сө йлемдерді ү лкен ү ш топқ а бө леді: іргелес, салалас жә не сабақ тас қ ұ рмаластар. Іргелес қ ұ рмаласты автор жайылың қ ы, қ ойылың қ ы деп екіге бө леді. «Негізгі ойды сипаттау, толық тыру ү шін бірнеше жай сө йлемдердің тең мағ ынада іргелескен тобы жайылың қ ы іргелес болады. Жайылың қ ы іргелеске енген жай сө йлемдер қ ысқ артылмай толық кү йінде айтылады». Ал қ ойылың қ ы тү ріне мынадай іргелесті жатқ ызады: «Бір жерде кү ш, бір жерде ө нер, бір жерде мінез кө рсетіледі», - дейді (58, 32). Қ ойылың қ ы іргелестің ө зіндік белгісіне оның қ ұ рамына кірген жай сө йлемдердің ортақ баяндауышты болып келетіндігін айтқ ан. Бірақ автордың бұ л пікірі қ азақ тіл мамандарының тарапынан қ олдау таппады. Қ азақ тіл ғ ылымы Н.Сауранбаевтың «жайылың қ ы іргелесін» жалғ аулық сыз салалас деп, «қ ойылың қ ы іргелесін» бірың ғ ай мү шелі жай сө йлем ретінде қ арайды.

Қ ұ рмалас сө йлемді зерттеуде қ ұ нды пікір айтушы – Т.Қ ордабаев. Ол қ ұ рмалас сө йлем, оның тү рлерін, қ ұ рылымына қ арай жіктелуін, ішінара бө лінуін жан-жақ ты зерттеген. Ғ алымның ең бегі бү гінгі кү нде іргелі ең бектің бірі болып саналады (11, 192).

Қ ұ рмалас сө йлем синтаксисі жайлы ө з кө зқ арасын толық білдіріп, зерттеген ғ алым Қ.Есенов болды. Автор ө зінің «Қ ұ рмалас сө йлем синтаксисі», «Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемнің қ ұ рылысы» атты ең бектерінде қ ұ рмалас сө йлемдердің жасалу табиғ атына, жеке жай сө йлемдердің ө зара бірігу заң дылық тарын ғ ылыми жағ ынан терең қ арастырып, тіл білімінің синтаксис саласына зор ү лес қ осты (28, 141). Ұ.Салиева да ө з ең бегін қ ұ рмалас сө йлемнің қ ұ рылымдық тү рлеріне арнады (53, 25).