Студопедия

Главная страница Случайная страница

Разделы сайта

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Етістіктің есімше және көсемше категориялары.






Етістіктің функциялық формаларының бірі – есімше. Есімше мағ ынасы жағ ынан етістіктерше болымды жә не болымсыз, салт-сабақ ты болып бө лініп, жақ тық, шақ тық мағ ынаны аң ғ артады. Бірақ тү рленгенде есімдерше кө птеледі, септеледі, тә уелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сө йлемде атрибуттық жә не предикаттық мағ ынағ а ие болады да, ә р етістік, ә рі сын есім орнына жү ре береді.

Есімше –ғ ан, -ген, -қ ан, -кен, -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтын, -йтін, -ушы, -уші, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұ рнақ тарының негізгі жә не туынды тү бір етістікке, етістіктің болымды жә не болымсыз формаларына, етіс категориясының барлық тү рлеріне жалғ ану арқ ылы жасалады. Ал қ алау рай, бұ йрық рай, шартты рай формаларына есімше жұ рнақ тары жалғ анбайды.

Есімше жұ рнақ тарының қ ызметі - ө зі жалғ анғ ан етістіктің аң ғ артатын мағ ынасын ө згертпей, заттың қ имыл-ә рекет арқ ылы білдіретін белгісін жасау.

Есімше жіктеледі, бірақ етістіктерше емес, есімдерше жіктеліп, сө йлемде баяндауыш қ ызметін атқ арады. Есімшенің есімдерге жақ ындығ ы мен ө згешеліктері:

а) есімше формалары сын есім сияқ ты заттың белгісін аң ғ артып, сө йлемде қ андай? деген сұ рақ қ а жауап береді, анық тауыш қ ызметін атқ арады. Бұ л жағ ынан есімшенің сын есімнен айырмашылығ ы байқ алмайды. Бірақ сын есім мен есімшенің заттың белгісін білдіруі анық тап аң ғ арғ ан кісіге бірдей емес.

ә) Есімшелер сын есім сияқ ты кө птеліп, тә уелденіп, септеліп заттанады. Сө йлемде бастауыш, толық тауыш қ ызметін атқ арады. Жіктеліп баяндауыш қ ызметін атқ арады.

б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұ рнағ ы жалғ анғ анда да есімшенің болымсыз мағ ынасы аң ғ арылады. Бірақ есім сө здер сияқ ты есімшелерде жоқ, емес сө здері арқ ылы болымсыз форма жасайды. Есімшелер болымсыздық форманы етістіктерше синтетикалық жолмен де, есімдер ше аналитикалық формамен де жасайды.

 

Есімшелердің етістікке жақ ын белгілері:

а) Есімшенің етістіктің бір тү рі болып есептелуіне оның септік жалғ ауларындағ ы сө зді салт жә не сабақ ты етістік ретінде мең геруі себеп болады.

ә) Есімшелердің шақ тық мағ ынаны беруде қ ызметі ерекше. –ғ ан қ осымшалы есімше жіктеліп, ө ткен шақ мағ ынасын берумен қ атар атрибуттық қ ызметте тұ рып та сол ө ткен шақ тық мағ ынаны сақ тайды.

б) Есімшенің етістікке тә н басты белгісі – қ имыл-қ озғ алысқ а байланысты мағ ынадан алыстамайды. Сондық тан да есімше етістіктер ше болымды жә не болымсыз, салт жә не сабақ ты болып бө лінеді.

Аталғ ан ү ш белгісі есімшені етістіктің бір тү рі, оның ішінде функционалды етістік формасы деп есептеуге мү мкіндік береді.

Кө семше атауын қ азақ тіл білімінде А.Байтұ рсынұ лы енгізген. Бұ л сө здің мағ ынасы кө сем сияқ ты ү немі алдыда тұ рады дегенді білдіреді.

Кө семшелер тұ лғ алық жағ ынан да, мағ ыналық жағ ынан да тиянақ сыз болғ андық тан, қ ысқ а қ айырылып, ө зінен кейін тиянақ таушы етістікті қ ажет етіп тұ рады да, кем дегенде екі сың ардан қ ұ ралып, жаң а мағ ына тү зетін кү рделі етістіктердің кө птеген тү рін жасауғ а негіз болады.

Қ азіргі қ азақ тілінде кө семшелердің бұ дан ө зге де сан алуан қ ызметтері бар. Кө семшелер сө йлемде етістік арқ ылы айтылғ ан іс-ә рекеттің сынын-тә сілін, мекенін, мезгілін білдіріп, пысық тауыштық та қ ызмет атқ арады. Есімдердің тү рлену жү йесіне тү спейтін (кө птелу, тә уелдену, септелу) кө семшелердің етістіктің басқ а да туынды тұ лғ аларынан негізгі айырмасы да оыс қ ызметтен кө рінеді. Олар сө йлемде кө бінесе пысық тауыштық қ ызмет атқ аратын ү стеулерге грамматикалық сипаты жағ ынан ө те жақ ын. Кө семшелер мен ү стеулердің қ ызметі жағ ынан да, мағ ыналық жағ ынан да бір-біріне ө те ұ қ сас келуі, олардың екеуінің де пысық тауыштық қ ызметте қ олдануында деуге болады. Бірақ кө семшелердің тілдегі қ ызметі мен мағ ыналары ү стеулерге қ арағ анда ә лдеқ айда кең. Мә селен, олар жоғ арыда айтылғ ан кү рделі етістік жасау мен пысық тауыш болудан ө зге тілімізде айтушының ойды ық шамды айту мақ сатын жү зеге асырып бірың ғ ай баяндауыш болады, сабақ тас қ ұ рмалас сө йлемдердің бағ ының қ ы сың арының баяндауышы бола тұ ра екі жай сө йлемді еш дә некерсіз байланыстырып тұ рады жә не баяндауыш қ ызметінде жіктеле келіп, шақ ты білдіріп тұ р.

Кө семшелер етістіктің негізгі жә не туынды тү бірлеріне, кү рделі негіздерге тікелей де, қ ажетінше етіс жұ рнақ тарынан соң да немесе амалдың ө ту сипатын білдіріп, рең жамайтын жұ рнақ тардан кейін жалғ ану арқ ылы жасалады.

Қ азақ тілінде жіктелудің тө рт тү рі бар. Бірдей ү лгіде жіктелетін сө здердің лексика-грамматикалық сипаты бірдей емес, яғ ни қ азақ тіліндегі жіктелу ү лгілері тек тұ лғ алық ө згешеліктеріне қ арай бө лінеді. Кө семшелер бірдей ү лгіде жіктеледі:

І. Мен бара-мын біз бара-мыз

барып-пын барып-пыз

ІІ. Сен бара-сың сендер бара-сың дар

барып-сың барып-сың дар

Сіз бара-сыз сіздер бара-сыздар

барып-сыз барып-сыздар

ІІІ. Ол бара-ды олар бара-ды

барып-ты барып-ты

Кө семшелер бірдей ү лгіде жіктелмегенімен олардың беретін шақ тық мағ ынасы ә ркелкі болып келеді. Мә селен, -ып, -іп, -п жұ рнақ тары арқ ылы жасалғ ан кө семшелер жіктелгенде бұ рынғ ы ө ткен шақ ты білдірсе, -а, -е, -й жұ рнақ тары арқ ылы жасалғ ан кө семшелер жіктеліп ауыспалы осы шақ ты білдіреді.

Кө семшелердің бұ лардан ө зге жұ рнақ тары жіктелмейді. Осы қ ызметіне қ арап оларды қ азақ тіл білімінде жіктелетін жә не жіктелмейтін кө семшелер деп бө лу қ алыптасқ ан.

Кө семшенің жіктелетін –а, -е, -й жә не -ып, -іп, -п тұ лғ аларының жіктелмейтін тұ лғ аларғ а қ арағ анда елеулі айырмашылық тары бар. Біріншіден, олардың тілдегі жұ мсалу жиілігі соң ғ ыларына қ арағ анда ә лдеқ айда басым. Мә селен, жіктелетін кө семшелер арқ ылы кү рделі етістіктің, пысық тауыштардың жә не сабақ тас сө йлемдердің бірнешеуі жасалады. Екіншіден, жіктелетін кө семшелердің қ олданылу ө рісі кең. Мә селен, олар сабақ тас сө йлемнің бағ ының қ ы сың арларының да, басың қ ы сың арларының да баяндауыштары бола алады. Ал жіктелмейтін кө семшелер тек бағ ының қ ы сың ардың баяндауышы бола алады.

Жіктелетін кө семшелердің қ олданылу аясы мен жиілігі де біркелкі емес. Айталық, пысық тауыш бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышын жасауда кө семшенің -ып, -іп, -п тұ лғ алары ө те жиі жұ мсалса, жіктеліп келіп шақ ты білдіруде ауыспалы осы шақ кө семше (-а, -е, -й) тұ лғ алары жиі қ олданылады. Оны бұ рынғ ы ө ткен шақ кө семшелердің белгілі бір шектеулі стильдік қ олданыстарда ғ ана жұ мсалуымен тү сіндіруге болады.

Кө семшелер жеке-дара сө з есебінде қ олданылмайды, есімдердің морфологиялық тү рлену жү йесіне тү спейді, демек оларғ а кө птік, тә уелдік, септік жалғ аулары қ осылмайды. Кө семшелердің жалпы грамматикалық қ ызметі етістік айналасына байлаулы, ал мағ ынасы етістікке қ атысты белгімен байланысты болады да ө зі тек етістік негіздерімен жә не олардан ө рбіген тұ лғ алардан туындайды. Осы себептен де кө семшелер етістіктің ерекше бір тү рі болып саналады.

Кө семшелердің тіліміздегі қ олдану аясын тө мендегідей жинақ тап кө рсетуге болады.






© 2023 :: MyLektsii.ru :: Мои Лекции
Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав.
Копирование текстов разрешено только с указанием индексируемой ссылки на источник.