Сөз таптастыру принципі: атауыш, одағай, көмекші, модаль сөздер.

Сө з таптары сө здердің белгілі жү йе негізінде қ алыптасқ ан грамматикалық топтары болып табылады, сондық тан сө з таптары мен сө здерді олардың тү рлеріне бө луге ол сө здердің грамматикалық сипаттары мен белгілері негіз болады. Сө здерді сө з таптарына бө ліп қ арау ә р сө зге байланысты ә р тү рлі белгілер арқ ылы айқ ындалмай, сө з таптарына қ атысты тұ рақ ты белгілерінің негізінде жан-жақ ты жіктеу ү шін жү йелі ұ станымдар негізге алынуы керек. Ол ұ станымдар сө здердің грамматикалық сипаттарына негізделуі тиіс.

Ә рбір атаушы сө здің лексикалық мағ ынасы болатыны белгілі, сол лексикалық мағ ынасы арқ ылы ә рбір сө з бір-бірінен ерекшеленеді, жеке-жеке единица ретінде тү сініледі. Тіпті мағ ыналары бір-біріне жақ ын синоним сө здердің ө зі синонимдік қ атар қ ұ рғ анмен, ө зіндік ерекшеліктері бар бө лек-бө лек лексема ретінде ө мір сү реді. Жалпы грамматикалық мағ ына лексикалық емес, грамматикалық семантика болып табылады. Сондық тан сө здерді грамматикалық топтарғ а, яғ ни сө з топтарына жіктеуде, топтастыруда ұ станатын басты ұ станым семантикалық (яғ ни лексикалық емес, грамматикалық семантикалық) ұ станым екенін кө реміз. Екіншіден, осындай грамматикалық топтарғ а белгілі-белгілі ө зіндік тү рлену жү йесі, ө згеру, тұ лғ алық парадигмасы немесе бұ ғ ан қ арама-қ айшы тү рленбеу, тұ лғ алық ө згеріске тү спеу тә н болып келеді. Сондық тан тү рлену жү йесіне (немесе оғ ан қ арама-қ айшы тү рленбеуге) негізделген категориялық грамматикалық мағ ына жү йесі мен грамматикалық категорияларының болу болмауы сө здерді таптастырудың екінші негізгі (морфологиялық) ұ станымы, яғ ни сө здердің тү рлену жү йесі болып табылады. Мысалы, зат атауын, заттық ұ ғ ымды білдіретін сө здерге кө птелу (соғ ан сә йкес сан-мө лшер категориясы), септелу (септік категориясы), тә уелдену (тә уелдік категориясы) тә н де, қ имыл, іс-ә рекетті, процесті т.б. білдіретін сө здерге жіктелу (жақ категориясы), шақ ты білдіру (шақ категориясы), модальдылық ты білдіру (рай категориясы), болымсыздық -болымдылық ты, сабақ тылық -салттылық ты, субъект-объектімен ә р тү рлі қ атынасты (етіс категориясы) білдіру т.б. тә н болып келеді. Ал заттың ә р тү рлі сындық белгісін тү р-тү сін білдіретін, сондай-ақ заттың ә р тү рлі сандық сипатын білдіретін жә не қ имылдың, іс-ә рекеттің алуан тү рлі амалын, мекенін, мезгілін, себебін, мақ сатын білдіретін сө здер – арнайы грамматикалық тұ лғ алармен тү рленбейтін сө здер. Сондық тан ол тү рленбейтін сө з табына жатады. Ал басқ а сө здердің орнына жү ретін орынбасар сө здер, ө здері қ андай сө здердің орнына жү рсе, солар сияқ ты тү рленеді, я солар сияқ ты тү рленбейді. Сө здерді таптастырудың ү шінші синтаксистік ұ станымы сө здердің сө йлемде ө зіне тә н белгілі қ ызмет атқ аруымен жә не сол сө здердің тіркесу сипатымен, яғ ни қ андай топтағ ы сө здермен қ алай тіркесе алуымен байланысты. Мысалы, зат атауын білдіретін сө здер атау тұ лғ ада тұ рып, қ имыл, іс-ә рекеттің иесі (субъект), бастауыш, табыс септігінде келіп, тура толық тауыш, жіктеліп келіп, баяндауыш, ілік септікте жә не екінші затпен қ атыстық қ атынаста келіп анық тауыш, кө лемдік септіктерде келіп пысық тауыш, кейде жанама объект мә нінде толық тауыш қ ызметтерін атқ арып, атау тұ лғ ада қ имыл, іс-ә рекетті білдіретін предикатпен қ иыса байланысады, ілік септікте екінші сө здің тә уелдік жалғ ауында тұ руын талап етіп, онымен матаса байланысады, екінші сө збен тү бір кү йінде тікелей орын тә ртібі арқ ылы қ абыса байланысады, табыс я кө лемдік септіктерде екінші сө зге (кө біне етістікке) мең геріле байланысады. Ал қ имыл, іс-ә рекетті білдіретін сө здер жіктеліп келіп, баяндауыш, кө семше тұ лғ асында пысық тауыш, белгілі тү рлері атау тұ лғ ада заттанып барып бастауыш, есімше тұ лғ асында анық тауыш, табыс жә не кө лемдік септіктерде заттанып барып толық тауыш қ ызметтерін атқ арып, грамматикалық субъектімен жіктеліп келіп қ иыса байланысады, етістікпен (кө біне кө семше тұ лғ асында) қ абыса байланысады, есімше тұ лғ асында анық тауыштық қ атынаста да есім сө збен қ абыса байланысады, септік жалғ ауындағ ы сө здерді мең гереді. Заттың сынын жә не санын білдіретін сө здер зат атауларын анық тап, затпен қ абыса байланысып қ олданылады, заттанып барып бастауыш, толық тауыш, адамғ а байланысты жіктеліп барып баяндауыш қ ызметін атқ арады. Қ имылдың ә р тү рлі сипатын білдіретін сө здер қ имыл мә ніндегі сө здермен қ абыса байланысып, пысық тауыш қ ызметін атқ арады. Ал басқ а сө здердің орнына жү ретін орынбасар сө здер ө здері орнына жү ретін сө здердің синтаксистік қ ызметін атқ арап, солар байланысқ а тү сетін сө здермен тіркеседі. Бұ л сияқ ты қ асиеттер кө мекші сө здерде, ә сіресе лексикалық мағ ынасынан бү тіндей айырылып қ алғ ан кө мекші сө здің ерекше тү рі шылау мен одағ ай, модаль сө здерде болмайды. Шылаулардың сө з байланысындағ ы орны бү тіндей бө лек. Осы кө рсетілген ұ станымдардың негізінде атаушы сө здерді мынадай сө з таптарына бө ліп қ арауғ а болады: зат атауын білдіретін – зат есім, заттың ә р тү рлі сынын, қ атыстық белгісін білдіретін – сын есім, заттың сандық мө лшерін білдіретін – сан есім, есім сө здердің орнына жү ретін орынбасар сө здер – есімдік, қ имыл, іс-ә рекетті білдіретін – етістік, қ имыл, іс-ә рекеттің ә р тү рлі сипатын (амалын, мекенін, мезгілін, мақ сатын, себебін, т.б.) білдіретін – ү стеу, ә ртү рлі дыбыстарғ а, қ имыл-қ озғ алыстарғ а еліктеп аталатын – еліктеу сө здер болып бө лінеді. Осы атаушы сө здерден басқ а кө мекші сө здердің бір тү рі шылаулар жә не одағ ай сө здер мен модаль сө здер де жеке-жеке сө з табы болып қ аралады, ө йткені олардың жеке лексикалық мағ ыналары болмаса да, ө зі қ атысты сө зге я сө йлемге қ осымша грамматикалық мә н ү стейді немесе ойғ а қ атысты (кө ң іл-кү йін білдіру я модальдық) мә ндер қ осады.

Сө йтіп, қ азақ тілінде мынадай сө з таптарын кө рсетуге болады.

1. Зат есім

2. Сын есім

3. Сан есім

4. Есімдік

5. Ү стеу

6. Етістік

7. Еліктеу сө здер

8. Шылаулар

9. Одағ ай

10. Модаль сө здер