Етістіктің қалау райы, жасалу жолдары.

Қ алау рай – сө йлеушінің қ имыл, іс-ә рекетті орындауғ а я орындамауғ а қ алау, тілек, ниет, ынтасын білдіріп, белгілі жолдармен жасалатын рай категориясының бір тү рі. Қ алау рай бірнеше жолмен жасалады. Негізгі етістіктерге –ғ ы, -гі, -қ ы, -кі қ осымшалары жалғ анып, тә уелденіп барып тә уелдік жалғ ауы арқ ылы жіктеліп, яғ ни жақ тық, жекешелік-кө птік мә н ү стеліп, оғ ан кел, келді, келеді кө мекші етістігі тіркесіп жасалады.

Жіктелуі:

Менің оқ ы-ғ ы-мкелді, келеді. Біздің оқ ы-ғ ы-мызкелді, келеді

Сенің оқ ы-ғ ы-ң келді, келеді. Сендердің оқ ы-ғ ы-ларың келді, келеді

Сіздің оқ ы-ғ ы-ң ыз келді, келеді. Сіздердің оқ ы-ғ ы-ларың ыз келді, келеді

Оның оқ ы-ғ ы-сы келді, келеді. Олардың оқ ы-ғ ы-сы келді, келеді.

Сө йтіп, бұ л тұ лғ алы қ алау рай етістік синтаксистік сипаты жағ ынан жақ сыз сө йлемнің баяндауышы қ ызметін атқ арады.

Сондай-ақ етістік тү біріне –ғ ай, гей, -қ ай, -кей қ осымшасының ү стелуі арқ ылы жә не осы тұ лғ ағ а еді кө мекші етістігі тіркесу арқ ылы немесе шартты рай тұ лғ алы етістікке игі екен сө здерінің тіркесуі арқ ылы да тілек мә нді қ алау рай жасалады.

27.70. Интербелсенді ә дістер, сабақ ү дерісінде қ олдану. «Интерактив» деген сө з ағ ылшынның «inter- act» («inter»-«ө зара», «act» -«ә рекет ету») деген сө зінен шық қ ан. Интербелсенділік деген сө з энциклопедияда кө рсетілгендей, интеракция деген ұ ғ ымнан келіп шығ ады. Ал, интеракция жеке индивидтердің, топтың, жұ птың ө зара біріккен ә рекетте бір-біріне алма-кезек ә сер етуі. Интербелсендіә діс арқ ылы оқ ыту – бұ л таным ә рекетін ұ йымдастырудың арнаулы формасы. Интербелсенді ә діс арқ ылы оқ ытудың формасы мұ ғ алім мен оқ ушының алдына нақ ты жә не бағ дарланғ ан мақ сат қ ояды. Cондай мақ саттардың бірі – оқ у ү рдісінің ө німділігін арттыратын оқ ушының ақ ыл-ой кемелділіктерін, ө з жетістіктерін сезінетіндей жайлы жағ дай тудыру. «Интерактивті оқ ыту» 1990 жылдары интернет желісінің дамуымен байланысты пайда болды. Осығ ан орай, кө птеген ғ алымдардың тү сіндіруінше, интербелсенді оқ ыту компьютер жә не интернет желісін пайдалану арқ ылы оқ ыту дегенге саяды. Информатикада бұ л ұ ғ ымды «пайдаланушының бағ дарламамен диалогы, яғ ни мә тіндік командалармен (сауалдармен) жә не жауаптармен (шақ ырулармен) алмасуы ретінде немесе кез келген субъектілердің бір-бірімен ө здеріне тиімді қ ұ ралдар, ә дістер арқ ылы полидиалогқ а тү суі», – деген мағ ынада қ олданылады[9, 28б]. Интербелсенді ә дістер арқ ылы оқ ытудың негізгі мақ саты – оқ ушылардың ө здік ә рекет жасауының дамуына, оқ у материалын жеке тұ лғ а қ абілетін ескере отырып, мең геруге байланысты жұ мыс жасау іскерлігін дамытуғ а жә рдемдесу.Интербелсенді оқ ытуда тіл білімі салаларын немесе белгілі бір сө з табын мең гертуде оның ө зіне тә н қ ұ рылымы болады. Мысалы, есімдікті оқ ушыларғ а игертудегі басты мақ сат: есімдік жә не оның мағ ыналық тү рлерінің теориялық, практикалық жағ ынан білім, дағ ды, іскерлікті қ алыптастыру болса, оны интербелсенді ә дістер арқ ылы мең герту оқ ушыларғ а анағ ұ рлым тү сінікті ә рі қ ызық ты. Қ азақ тілін интербелсенді ә діс арқ ылы оқ ытудың тиімділігін атап ө тейік. А.К.Жанабилова интербелсенді ә дістердің тиімділігін тө мендегідей тұ жырымдайды: ойындар оқ ушыларды инновациялық іс-ә рекетке жетелейді, ө зін-ө зі тануына тү рткі жасайды; жеке тұ лғ алық қ асиеттерін дамытады;

ө зін-ө зі басқ ара білуі, ө з бетімен алдағ ы мақ сатқ а жетуіне кө мектеседі; алғ ырлық, тапқ ырлық, шапшаң дық қ асиеттерін дамытады; білімін терең детеді, толық тырады; сө здік қ орлары байиды, ә сіресе ауызекі тілдерін жетілдіреді Сө йлем мү шелерін оқ ытуда заманның дамуына байланысты интерактивті тақ таны пайдалану оқ ушылардың қ ызығ ушылығ ын арттырып, жұ мыс нә тижесін білдіріп келеді. Қ азіргі таң да оқ ушылар оқ улық пен жұ мыс жасағ аннан гө рі, жаң а технологиямен мең гергенді жө н кө реді. Солардың бірі – интерактивті тақ та. Сө йлем мү шелерін слайд жасау арқ ылы оқ ушыларғ а мең гертуге болады. Сө йлем мү шелері – сө йлем ішінде басқ а сө здермен грамматикалық байланысқ а тү сіп, белгілі сұ рақ қ а жауап бере алатын мағ ыналы сө з жә не сө з тізбегі. Сө йлем мү шелері сө йлем қ ұ рай алу қ асиетіне қ арай екіге бө леміз: тұ рлаулы жә не тұ рлаусыз мү ше. Тұ рлаулы мү ше: бастауыш пен баяндауыш.Тұ рлаусыз мү ше: толық тауыш, анық тауыш, пысық тауыш...