Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Италиядағы саяси-экономикалық дағдарыс. Б. Муссолинидің диктатурасы.

Италияда революциялық дағ дарыс зор кө лемде болды. Бұ л дағ дарыс 1917 жылы Италия армиясы Капоретто тү бінде зор жең іліске ұ шырағ ан кезден бастап пісіп жетілді. Буржуазиялық топтар Италияның одақ тастары – АҚ Ш, Англия, Францияның 1919 жылы Версальда дү ние жү зін бө лісу кезінде берген уә делерін орындамағ анына наразылық білдірді. Зор адам шығ ыны (700 мың қ аза тапқ андар), сонымен қ атар материалдық шығ ын, бағ аның қ ымбаттауы, алып сатарлық тың ө суі, соғ ыстың аяқ талуына байланысты ө неркә сіп ө німдеріне деген сұ раныстың азаюы, осығ ан орай ө нім ө ндірудің қ ысқ аруы, Солтү стік аудандардың кү йзеліске ұ шырауы, (бұ ғ ан керісінше «Фиат», «Монтекатини», «Пирелли» т.б компанияларының кірісі арта тү сті) Италиядағ ы соғ ыстың зардаптары болды. 1917 жылы тамызда Туринде қ арулы кө теріліс басталып, ә скердің кү шімен басып тасталды. Қ азан революциясының ық палымен бұ л қ озғ алыс жаң а кү шпен қ айта ө рлей бастады. Барлық ө неркә сіптік орталық тарда стачкалар басталып, солдаттар мен матростар жұ мысшылармен бірігіп, бас кө терді, буржуазиялық митингілер ө тіп жатты. Елдің оң тү стігінде шаруа қ озғ алысы кү шейе тү сті, олар жерлерді басып алып, қ арулы жасақ тар қ ұ рыла бастады. 1919 жылы қ арашада ө ткен парламент сайлауында Социалистік партия 1-ші орынғ а шығ ып, ондағ ы солшыл қ анат ө кілдері жетекші рө лге ие болды. Парламент ғ имаратында «Қ ызыл ту» ә ні айтылып жатты. Жұ мысшы қ озғ алысы 1920 жылы шарық тау шегіне жетіп, кө терілістер саны 2 миллионғ а жетті. Италияның солтү стігінде олар завод, фабрикаларды басып ала бастады. Ө ндіріс орындарын басып алуды бастағ ан металлургтарды теміржолшылар, пошта – телеграф қ ызметкерлері қ олдады. Бұ л ө ндіріс орындарын қ орғ ау ү шін Қ ызыл Гвардия деп аталғ ан қ арулы жасақ тар қ ұ рылды. Қ озғ алыстың орталығ ы Туриндегі ө ндіріс орындары, мекемелер 22 кү н бойы жұ мысшылардың қ олында болды. Оларды фабрика – завод кең естері басқ арды. Ө ндіріс орындарында қ атаң тә ртіп орнатылып, ө нім ө ндіру кө бейе тү сті. Жұ мысшы табы кә сіпкерсіз-ақ ө ндірісті жү ргізе алатындығ ын дә лелдеді. Алайда бұ л кезде компартия қ ұ рылмағ ан болатын, ал социалистік партия мен кә сіподақ тар басшылығ ы бұ л кү рестің терең дей тү суіне жол бергісі келмеді. Олар кә сіпкерлермен ө зара келісіп, ө неркә сіп орындарын ө з иелеріне қ айтаруды ұ сынды. Оның есесіне жалақ ыны кө теру, фабрика, завод комитеті тарапынан жұ мысшы бақ ылауын орнатуды талап етті. Осылайша жұ мысшы қ озғ алысы тоқ татылды. Бірақ бұ ғ ан қ арамастан жұ мысшы қ озғ алысының ө рлеуінің маң ызды нә тижесі де болды. Ол Италия ең бекшілеріне компартияны берді. Антонио Грамши жетекші рө л атқ арғ ан социалистік партияның солшыл қ анаты басшылардың келісімпаздығ ына қ арсы болып, 1921 жылы қ аң тарда Ливорнода ө тіп жатқ ан партия съезінен кетіп қ алды. «Интернационал» ә німен солшылдар басқ а ғ имаратқ а кө шіп, Италия компартиясының қ ұ рылғ андығ ын осы жерде жария етті. Елдегі экономикалық дағ дарысты, парламентаризмнің қ ұ лдырауын жә не жоғ арғ ы басшылық тың дағ дарысын, жалпы халық тық наразылық ты фашизм ө з мақ сатына пайдаланды. Соғ ыс жылдарында ө зінің шовинистік кө зқ арастары ү шін Социалистік партиядан шығ арылғ ан Бенито Муссолини 1919 жылдың ө зінде – ақ «фашии» деп аталғ ан қ арулы отрядтарды қ ұ рды жә не негізгі мақ саты революцияғ а қ арсы кү рес жү ргізу болды, сонымен қ атар елде террорлық диктатура орнату болды. Жастарды ө здеріне тарту ү шін Муссолини ә скери форма (қ ара жейделілер) жә не легион, когорт т.б сияқ ты қ ұ рылым, ежелгі римдіктер сияқ ты қ олдарын алғ а созып жоғ ары кө теруді енгізді. Ол «латын мә дениеті негізінде Италияны қ айта қ ұ ру» туралы демагогияны таратып, буржуазиямен жә не сатқ ындармен кү реске шақ ырды. Сонымен қ атар Италияның мү ддесі ү шін кө птеген депутаттарды атуды, бірнеше министрлерді каторгағ а жіберуді ұ сынды. Мұ ндай демагогиялық ү гіт – насихатпен қ атар фашистер террорды кең інен қ олданды, жұ мысшылардың ұ йымдары мен митингілерін талқ андап, ү йлерін ө ртеді, ұ рып – соғ ып, қ ырғ ынғ а ұ шыратты. 3.Тарихи карталар, «картаны оқ у» шеберлігі, картамен жұ мыс істеу ә дістері. Тарихи карталар географиялық негізде жасалады жә не тарихи оқ иғ а немесе дә уірдің кішірейтілген, жинақ талғ ан бейнелі-шартты кө рінісін танытады. Ол кө ріністе нысанның кең істікте орналасуы белгілі бір масштабқ а тү сіріледі. Карталарда тарихи оқ иғ алар мен қ ұ былыстар, олардың байланыстары мен орналасуы шартты тү рде беріледі. Ең ежелгі карталар б.з.б. ІІІ-І м.ж. Вавилон мен Египетте жасалса, арнайы оқ у карталары Ресейде ХҮ ІІІ ғ асырдың соң ында пайда болды. Тарихи жә не географиялық карталардың бір-бірінен айырмашылық тары бар. Географиялық картадағ ы ү йреншікті тү с тарихи картада басқ а мағ ына береді. Тарихи картаның тағ ы бір ерекшелігі – онда оқ иғ алар мен процестердің қ озғ алысы ашылады. Географиялық картадағ ы тұ рақ ты болып кө рінген нысандар тарихи картадан ө згермелі сипат алады. Мысалы, мемлекеттердің қ алыптасуы мен олардың аумағ ының ө згеруі, ә скердің, сауда керуендерінің қ озғ алыстары. Картада тарихи қ озғ алыстар мынадай шартты белгілермен сө йлейді: ә скери соқ қ ы – жебе, шайқ ас алаң ы – айқ асқ ан қ ылышы, кө теріліс ошақ тары – алау.

Тарихи карталар аумақ тарды қ амтуы (ә лемнің, қ ұ рлық тың, мемлекеттің картасы); мазмұ ны (жинақ таушы жә не тақ ырыптық); масштабы (ірі, орта, ұ сақ) бойынша ерекшеленеді. Жинақ таушы картада мемлекеттік стандарт пен оқ у бағ дарламасы бө лімінде қ арастырылғ ан негізгі оқ иғ алар мен қ ұ былыстар белгілі орта мен уақ ыт шең берінде бейнеленеді. Жинақ таушы карталар: «Ежелгі Қ азақ стан», «Б.з.б. ІІІ-ІІ ғ.ғ. Рим мемлекетінің ө суі», «ІХ-ХІІ ғ.ғ. Ежелгі Русь» т.б.

Жинақ таушы карталарды тақ ырыптық карталар одан ә рі нақ тыландыра тү седі. Оқ у тақ ырыбының оқ иғ алары мен қ ұ былыстарын қ амтығ андық тан ол карталар тақ ырыптық деп аталады. Ол карталарда тақ ырыпқ а қ атысы жоқ белгілер бейнеленбейді. Оларда жинақ таушы карталардың маң ызды оқ иғ алары мен қ ұ былыстарының фрагменттері барынша егжей-тегжейлі, айқ ын жә не ә серлі етіп беріледі. Тақ ырыптық карталар: «ХІІ ғ асырдағ ы Орыс князьдық тары», «1812 жылғ ы Отан соғ ысы».

Картада тарихи оқ иғ аларды оқ шаулау. Тарихи оқ иғ алар уақ ыт жә не кең істік шең берінде ө теді. Тарихта кең істіктік-уақ ыттық байланыстар белгілі бір оқ иғ аның белгілі бір мемлекеттің белгілі бір жерінде белгілі бір уақ ыт аралығ ында ө туін танытады. Оқ иғ аны нақ ты кең істікке теліп, оның ө ткен жерінің географиялық бейнеленуін оқ шаулау (локализация) деп атаймыз. Тарихи оқ иғ аларды оқ шаулап оқ ып ү йренуде сұ лбалық қ ұ ралдар – жергілікті жердің жоспары, карта сұ лбасы, тарихи картасы кең інен қ олданылады. Олардың бә рі тарихи оқ иғ алардың байланыстарын, мә ні мен даму қ озғ алысын анық тау ү шін қ олданылады. Сұ лбалық қ ұ ралдар тарихи білім кө зі жә не оны жү йелеу қ ұ ралы ретінде қ олданылады.

Картамен жұ мыс істеудің алғ ашқ ы дағ дыларын оқ ушылар бастауыш сыныптарда мең гереді. Олар кө лбеу жазық тық та шартты тү рде жә не масштабпен елді мекендер картағ а тү сірілгенін біледі. Жер жағ дайының рельефі, тау, ө зен, кө лдің шартты белгілерін жә не олармен жұ мыс істеудің бастапқ ы дағ дыларын игереді. Елді мекендерді кө рсетіп, мемлекеттердің шекарасын ажырата алғ ан оқ ушылардатарихи жә не гоеографиялық карталардың айырмашылығ ы туралы тү сініктер қ алыптасады. Сонымен бірге олар картамен бағ дарлау (оң тү стік, солтү стік, батыс, шығ ыс) дағ дыларын мең гереді. Негізігі мектепте осы білімдерді одан ә рі дамыту жә не терең дету талап етіледі.